جنس انجیر

گردآوری و تبدیل : سید حسن زالی

1384

1- انجير

نام جنس انجیر Ficus L. است .که از نام لاتین قدیم گیاه گرفته شده است . این جنس از تیره توت یا Moraceae است و دارای 800گونه می باشد .

1-1- ويژگي هاي گياهشناسي جنس انجير :

درختان ، درختچه ها و یا گیاهان اپی فیت و بالارونده خزان پذير و یا همیشه سبز با شاخه هاي كوتاه است . اين درخت داراي پوست قهوه اي يا خاكستري و برگهاي متناوب بوده تمام قسمتهای گیاه دارای شیرابه می باشد.

گلها تک جنس و گیاه تکپایه یا دو پایه است . گل آذین به شكل كوزه در آمده و گلهای کوچک تک جنس فاقد گلبرگ به سطح داخلي آن چسبیده اند در گونه های مختلف انجير گلهاي نر و گلهاي ماده به شكلهاي متفاوت و در مواقع مختلف سال تشكيل مي شوند مثلاً در کوزه(گل آذین) های بهاره ، گلهاي نر كه داراي گلپوش سه قطعه اي و سه پرچم هستند همراه با گلهاي سترون و نازا كه خامه اي كوتاه دارند ، ديده مي شوند . در کوزه های تابستاني فقط گلهاي ماده بارور با خامه بلند وجود دارد در کوزه های پائيزي فقط گلهاي پنبه اي ديده مي شود .

عمل گرده افشاني و لقاح در اين گياهان بوسيله حشره کوچکی به طول 2تا3میلیمتر بنام Pleistodontes imperialis انجام مي گيرد و در جريان گرده افشاني ابتدا حشره ماده به داخل گل آذین کوزه مانند كه داراي گلهاي پنبه اي است وارد مي شود و داخل آن تخمگذراي مي كند . سپس حشرات به وجود آمده از تخم در داخل نهنج جفت گيري مي كنند بعد بلافاصله نرها مي ميرند و حشرات ماده در حالي كه دانه هاي گرده به بدن آنها چسبیده از کوزه مربوطه خارج مي شوند و وارد گل آذین دیگر برای تخمگذاری می شوند. بدين ترتيب دانه هاي گرده را به داخل کوزه پایه هاي ديگرمي برند و سبب لقاح گلهاي ماده موجود در آنها مي شوند .

میوه انجير خوراكي در واقع نوعی میوه کاذب است که از گل آذین کوزه مانند آبدار بوجود آمده است . کاسبرگهای هر گل نیز گوشتی شده است . ميوه هاي حقیقی گیاه فندقه بوده که به تعداد بي شماري در هرکوزه (گل آذین ) قرار دارند . دانه انجير داراي جنين مستقيم يا خميده و شامل آلبومن يا فاقد آن است .

2- معرفي گونه هاي جنس Ficus :

1-2- لول یا لور Ficus benghalensis L.

از درختان بزرگ كائوچويي در جزاير و بنادر جنوب مانند آبادان و بوشهر تا چا ه بهار و تيس مي باشد . اصل این گیاه از هند شرقي است .

از ساقه هاي هوايي آن ريشه هاي هوايي بي شماري ظاهر مي شوند به طوري كه به زمين مي رسند و در اطراف درختان بزرگ صدها متر مربع زمين را اشغال مي كنند . این ریشه ها را ریشه های شمعی گویند . برگهاي لور بيضي شكل و درست و براق و طول آن به cm 25 بالغ مي گردد .

ميوه گیاه بي پايه و به درشتي فندق است و چوب آن خاكستري رنگ مي باشد و سختي و دوام چنداني ندارد ولي در آب دوام مي كند و چوب ريشه هاي هوايي آن سخت است .

نام اين درخت در جنوب لول ، لور ، درخت مكرزن است و در جزيره خارك ، ليل و در جزيره كيش لير ناميده مي شود و در كتب مختلفه به اسامي اثاب ، الول بروبرگت و كراك نامبرده شده و تصور مي شود . كه سه نام اخير نامهاي اين درخت در هند است.

2-2- انجير معمولی ( Ficus carica L.)

درخت انجير در اغلب جنگلهاي شمال و ساحل درياي خزر وجود دارد ولي بيشتر طالب نقاط گرم و خشك مي باشد و بطور پراكنده مي رويد . در جنگلهاي ارسباران و گلي داغ نيز ديده مي شود اما تا ارتفاع زيادي از جنگل بالا نمي رود .

پائين ترين نمونه هاي آن در سواحل شمال است و حد اعلاي آن در ارتفاع m 1800 اسالم است . درخت انجير علاوه بر جنگلهاي شمال در استپهاي مختلف و جنگلهاي غرب نيز ديده مي شود . چوب آن در شمال مصرف روستايي ندارد و فقط براي تهيه تخته صندوقهاي مركب مصرف مي گردد .

ارتفاع درخت انجير به 6 متر و قطر آن به 40 سانتي متر مي رسد داراي تنه اي صاف و خاكستري است و برگهايش لوب دار و زبر مي باشد و نهنج ميوه آن گوشتي و شيرين است . نامهاي محلي آن عبارت است از :

انجيل ( در مازندران) – انجير ( درنور )- شال انجير (در آمل )– گم شو(درارسبلان )

ديوانجير ( در رامسر )- انجي ( در طوالش ) هنجير ( در كردستان)- كشكل ( در رودسر ) و نام عربي آن تين است .

اين گونه داراي چهار واريته ها زير است :

Ficus carica var. genuine Boiss.

Ficus carica var. Johannis Boiss

Ficus carica var. rupestris Hausskn

Ficus carica var. genuina

3-2-Ficus carica var. Johannis

اين انجير در طبس و بلوچستان و فارس و درنقش شاهپور كازرون و ارتفاعات تخت جمشيد و در ارتفاع m 1500 از سطح دريا ديده مي شود . درختچه ايست كم برگ برگهاي آن خيلي بريده است و روي آن زبر و پشت آنها كركدار است ميوه آن تخم مرغي گلابي شكل و كمي مخملي است .

4-2-Ficus carica var. rupestris

اين انجير در استپهاي غرب و جنوب مانند لرستان و اراك و كهكیلويه و فارس مي رويد و تا ارتفاع m 1800 بالا مي رود برگهاي آن كامل است و فاقد بريدگي

مي باشد و كشيده و تخم مرغي است ميوه آن گلابي شكل و كم و بيش كركدار است .

5-2- فيكوس برگ درشت Ficus elastica Roxbg

اين درخت در جنگلهاي مرطوب آسياي حاره مي رويد درختي است زيبا با برگهاي درشت یشمي رنگ و براق جوانه انتهايي آن را برگه سرخ رنگی مي پوشاند .

اين گیاه بعنوان گیاه زينتی در منازل بكار مي رود و زمستان در داخل گلخانه آن را از سرما محفوظ نگاه مي دارند. نام فارسي آن که در بين باغبانان متداول شده : فيکوس ، كائو چوك و فيکوس برگ درشت است . فيکوس ابلق و اريته ای از آن مي باشد .

فیکوس ابلقFicus elastica Roxbg. var. aurea :

این واریته با برگهاي سفيد متمايل به كرم رنگ خود از ارقامي است كه مورد توجه بعضي از علاقه مندان قرار گرفته است و مانند گونه خود بايد در زمستان از سرما محفوظ گردد .

6-2- فيكوس برگ ريز ( Ficus eriobotryoides Kunth. & Bouche)

موطن اصلي اين درخت معلوم نيست و به عنوان درختان زينتي در گلخانه حفظ مي شود و با ساير گونه هاي فيكوس مخلوط مي باشد . سطح تحتاني برگهاي آن قهوه اي رنگ است و ساقه درخت از موهاي ريز پوشيده شده است .

7-2- فيكوس پرسيكا Ficus persica Boiss.

درختچه ايست با شاخه هاي بلند و برگهاي گرد يا تخم مرغي و لوب دار که ميوه آن تخم مرغي و گلابي شكل است و از ارتفاعات جنوب غربي ايران در دالكي نامبرده شده است .

8-2 – انجير چسب ( Ficus Pumila L.)

اين انجير در شمال كشور در هواي آزاد مي رويد ولي در تهران و ساير نقاط سرد در گلخانه نگهداري مي شود . اين انجير بوسيله ريشه هاي صعود کننده خود از ساير درختان بالا مي رود. برگهاي گیاه تيره و هميشه سبز است و برگهاي جوان آن به قهوه اي روشن متمايل مي شود طول برگ به 2-4 سانتيمتر می رسد .

این گونه دارای یک رقم ابلق به نام Ficus pumila 'Variegata' است.

9-2 - انجير معابد ( Ficus religiosa L.)

انجير معابد از درختان بزرگ هند مي باشد و داراي برگهاي قلبي شكل با انتهاي خيلي باريك و كشيده است و رنگ سبز چمني آن زيبا است . در ايران دربعضي از باغها و در داخل گلدان كشت مي شود ودر زمستان آن را به گلخانه مي برند . نام محلي آن در هند پي پل و در ايران بنام انجير معابد مشهور است و در تیس كائوچو ناميده مي شود ودر كتب نيز اراك الهند نام برده شده است . در بلوچستان ، نصير آباد و جزاير جنوبي مي رويد .

10-2 – بنجامین ( Ficus benjamina)

این گونه فیکوس از گونه های زیبا و زینتی است که ارتفاع آن تا پنج متر می رسد

برگها به رنگ سبز روشن و پهنک آن بیضی شکل و نوک تیز است .شاخه های گیاه آویخته و انعطاف پذیر است و به همین علت نام انگلیسی آن فیکوس مجنون می باشد . این گیاه به نور کافی اما غیر مستقیم نیاز داشته و به سرما حساس است .

واریته ابلق این گیاه نیز وجود دارد که از زیبایی خاصی برخوردار است این واریته انعطاف پذیر تر از واریته سبز بوده و ریشه آن معمولا از رشد کمتری برخوردار است لذا معمولا روی پایه واریته سبز پیوند زده می شود نام علمی آن Ficus benjamina subsp. variegata است .

3-منابع

1- قهرمان احمد ، كورموفيت هاي ايران ، جلد دوم و سوم ، مرکز نشر دانشگاهی ، 1373

2 - ثابتی حبیب الله ، جنگلها ، درختان و درختچه هاي ايران ، انتشارات دانشگاه یزد ،1373

3 - مبین صادق ، رستني هاي ايران – جلد دوم، 1354

4 – زرگری علی ، گیاهان دارویی ، ج4 ،انتشارات دانشگاه تهران ،1369

5 – گل گلاب حسین ، گیا ، انتشارات دانشگاه تهران ، 1340

6- http://waynesword.palomar.edu/arbimg10.htm

توجه: استفاده از مطالب این بخش با ذکر منبع بلامانع است