جنس افرا

گردآوری و تبدیل : سید حسن زالی

فهرست مطالب

1 - ویژگی های گیاهشناسی

2 -گونه های مختلف جنس افرا

3 - كرب Acer Compestre يا افراي پرچيني

4 - شيردار Acer laetum

5 - كي كف Acer monspessulanum

6 - افراي سياه Acer negundo

7 - افراي سرخ Acer palmatum

8 - اهمیت اقتصادی

9 - منابع

ویژگی های گیاهشناسی (بازگشت به ابتدای فهرست)

جنس افرا ( Acer ) به تيرة Aceraceae تعلق دارد .(2)

جنس افرا در جهان دارای100 گونه است (4)

اين جنس در ايران مجموعا داراي 10 گونه است كه غالباً عناصر اصلي رویشهاي جنگلي را تشكيل مي دهند گونه های مختلف افرا در جنگلهاي شمال (تا ارتفاع 2000 متري) و همچنين در جنگلهاي غرب و جنوب ايران مي رويند . (5)

گونه های مختلف افرا بصورت درخت يا درختچه هاي كوتاهي هستند . برگها مرکب شانه اي یا ساده پنجه اي بدون گوشوارك و متقابل گاهي نيز برگ دارای پهنك كامل است . گلها انتهايي يا غیر انتهایی به شكل گل آذين ديهيم ، خوشه به صورت دسته هايي مجتمعند كاسه 4-5 پر . جام 5-4 پر كه به هم تابيده و گاه از بين رفته اند پرچم گاهي به كلي از بين رفته ، گاهي پر شمار و به تعداد 4-5-8-10 متغير است . (3)

دستگاه ترشح كننده شامل سلولهاي درازي است كه به صورت لوله هاي ترشح كنندة در بافتهاي چوب و آبكش ساقه و برگها قراردارند گلها نرماده ، يا بر اثر عدم رشد يكي از اندامهاي جنس تك جنس و گاهي نيز فاقد گلبرگ هستند برچه ها پيوسته اند از يك تخمدان دو تخمكي يا تخمكهاي راست ، خميده و يا واژگون را تشكيل مي دهند ميوه كه ناشكوفاست در حقيقت نوعي شيزو كارپ دومريكارپي است كه هر يك از آنها بر اثر رشد يكي از تخمكها حاصل شده محتوي يكدانه است و ثمري را با بالة يك طرفي تشكيل مي دهد و به اين ترتيب در افراها ، شيزوكارپها به دو مريكارپ يا ميوة دو ثمري تبديل مي شوند دانه ها داراي آلبومن نامشخص است. (5) (بازگشت به ابتدای فهرست)

درختان اين تيره در نواحي جنگل و در خاكهاي گچي مي رويند و بخصوص در جنگل هاي شمال ايران فراوان و گونه هايي از آنها در باغها و پاركها براي زينت كاشته مي شوند در بعضي از گونه ها مواد قندي بسيار وجود دارد ميوه ها در تابستان مي رسند افراها به بيشتر خاكها و شرايط مقاوم هستند . (1)

نام علمي درختان افرا واژة لاتين است و به معناي تيز و سخت مي باشد و آن بعلت تيز بودن انتهاي لوب بزرگ بعضي از گونه هاي آن است اين درخت در ايران داراي گونه ها و واريته هاي چندي است (6) (بازگشت به ابتدای فهرست)

گونه های مختلف جنس افرا : (بازگشت به ابتدای فهرست)

1- كرب Acer Compestre يا افراي پرچيني (بازگشت به ابتدای فهرست)

اين درخت در نقاط مختلف جنگلهاي شمال وجود دارد و مخصوص ارتفاعات و جنگلهاي كوهستاني است و در ارسباران و آستارا و نور و كلاردشت و زرين گل گرگان ديده شده است پائين ترين نمونه آن در درة زرين گل در ارتفاع 1100 متر از سطح دريا و بالاترين آن در كندوان در 2600 متر ارتفاع ديده شده است . درختي است متوسط به ارتفاع 20متر و معمول آن 6 تا 8 متر و بطور نيم متر و عمرش در حدود يكصد سال است شاخه هاي جوان آن كركدار و يا صاف است برگهايش د اراي 5-3 لوب و انتهاي كندو پهناي آن 5 تا 10 سانتي متر است ابعاد بزرگ از 25-8 ×60-15 سانتي متر بالغ مي گردد دمبرگ آن داراي شيرابة سفيد كمرنگي است و طول آن 6-5/1 سانتي متر مي رسد ميوة كرب مانند ساير گونه هاي افرادي آكن بالدار و يا دي سامار با زواية كاملاً باز و دانه فشردة كركردار و يا صاف و تخم مرغي گرد است جدار گونه داخل ميوه نيز صاف مي باشد درون چوب كرب قهوه اي رنگ است .(6)

گلها سبز رنگ با گل آذين ايستاده ، زير برگها سبز رنگ ، و كركدار ، درختاني خيلي مقاوم اما غير تماشايي هستند اين درخت براي خاكهاي قليايي گياهي بسيار بار ارزش بشمار مي آيد ولي مي تواند با هر نوع خاكدار ديگر نيز خود را سازش دهد همچنين به نور آفتاب نيازمند است . (1)

برای دیدن تصویر این گونه روی یکی از کادرهای کلیک کنید.

2- شيردار Acer laetum : (بازگشت به ابتدای فهرست)

درخت شيردار در سرتاسر جنگلهاي شمال و در ارتفاعات مختلف جنگل از جلگه هاي ساحلي تا ارتفاعات فوقاني يافت مي شود در آستارا و طوالش و ديلمان و پل زنگوله و كلاردشت و نورو گرگان تا گلي داغ انتشار يافته است و هر چند گاهي در جلگه ديده مي شود ولي معمولاً ارتفاع آن از سطح دريا در حدود 150 متر و حد فوقاني آن در پل زنگوله در 2300 متر ارتفاع است درختي است به ارتفاع 20 متر با تنة صاف شاخه هاي جوان آن كبود و كركدار است كه پس از چندي برگ قهوه اي سبز در مي آيد برگهايش قلبي شكل ، 7-5 لوب تخم مرغي و مثلثي نوك كشيده و باريك و ابعاد آن به 16-6 ×10×4 سانتيمتر بالغ ميگردد و دمبرگ آن داراي شيرآبة سفيدرنگ است دي سامار آن داراي زواية باز و نزديك به افقي و دانة آن فشرده تخم مرغي و صاف به ابعاد 12-4 ×25-10 سانتي متر ميباشد چوب شيردار سفيد است و از لحاظ مصارف روستايي مانند ساير گونه هاي افرا است ولي برگ آن بيشتر از ساير گونه ها مورد توجه دامداران است و به مصرف تعليف دام مي رسد . (6)

برای دیدن تصویر این گونه روی یکی از کادرهای کلیک کنید.

3- كي كف Acer monspessulanum :‌ (بازگشت به ابتدای فهرست)

اين زيرگونه در غرب ايران و كرمانشاهان انتشار دارد در كردستان و كوه شاهو در 2400-1500 متر ارتفاع و همچنين در دره شاهپور سنندج ديده شده و در آذربايجان غربي و سردشت نيز ديده مي شود ابعاد برگ در انشعابات گل دهنده در اين گياه 7 × 5/4 سانتي متر است و لوبهاي آن درست است ولي در انشعابات مازاد برگها داراي 5 لوب نوك تيز و دندانه هاي نامنظم است و گلبرگهاي پشت فرمي و يا كم و بيش صاف است ابعاد ميوة آن 5/1-1 ×3-2 سانتي متر خارج آن صادف و در داخل كركدار است . (6)

4- افراي سياه Acer negundo : (بازگشت به ابتدای فهرست)

اصل اين درخت از آمريكاي شمالي است و از سالها پيش وارد ايران شده درختي است متوسط و دوپايه سرعت رشد آن در شمال كشور نسبتاً زياد است ولي تنة ناصافي بوجود مي آورد و از ارزش آن مي كاهد . برگهايش مركب و داراي 5-3 لوب متقابل است ميوه هايش كوچك ، خوشه اي و آويزان مي باشد ميله هاي پرچم اين درخت طويل و سرخ رنگ است و در اوايل فروردين ظاهر مي گردد و تاج درخت را قرمز مي سازد وميوه هاي بالدار يا دي سامار آن مانند ساير گونه هاي افرا پس از زمان كوتاهي ظاهر مي شود ولي مدت زيادي بر روي درخت باقي مي ماند (6)

ارتفاع درخت 10 تا 20 متر يك درخت سريع الرشد و مردم پسند است برگهاي اين درخت شانه اي ،گلهايش كوچك و بشكل خوشه هايي از شاخه ها آويخته مي گردد در سال 1688 به اروپا و سپس به ايران وارد شده است شاخه ها باريك و تردبوده و در مقابل بادهاي شديد مقاومت چنداني ندارد گلهاي نرو ماده روي پايه هاي جداگانه اي پديد مي آيد و تنها پايه هاي نر داراي جنبة تزئيني هستند Acer negundo variegatum به بلندي 10 متر است برگچه هاي اين گياه آراسته به حاشيه اي پهن و نامنظم به رنگ سفيد است كه حالت ابلق به برگ مي دهد اين رخت خود را با همة خاك ها به نحوي سازش مي دهد محل آفتابگير يا نيم سايه را مي پسندد و محل نيم سايه به پيدايش لكه هاي حاشيه سفيد روي برگها كمك مي كند تقريباً همواره اين نوع افرا بشكل پاية ماده ديده مي شود ، گلهايش چندان جلب توجه نمي كند ولي ميوه هاي بالدار سفيد رنگ آن بسيار جذاب است در پائيز هم تغيير برگ رنگ نداشته و در سالهايي كه زمستان خنك و تابستان خشك وجود داشته باشد نسبت به ساير افراها بهتر رشد مي كند (1)

5- افراي سرخ Acer palmatum : (بازگشت به ابتدای فهرست)

اصل اين درخت كوچك ولي زيبا از كشورهاي ژاپن وكره است درختچه ايست زينتي ، برگهاي جوان آن سرخ رنگ است ولي در پائيز تمام برگهاي آن به رنگ سرخ تند در مي آيد واز اينرو جهت تزئين باغها بكار مي رود . (6)

ارتفاع آن حداكثر 5 متر در شرايط آب و هوايي مرطوب ، سايه پسند بوده و در پاركها جهت پركردن فضاي خالي درختان قد بلند مناسب است . (1)

اهمیت اقتصادی :

گونه هاي پلت و شيردار و كركف و كرب و كركو جزء افراهاي بزرگ و گونه هاي سفيد كركو و كيكم و A.tataricum جزء افراهاي كوچك هستند . (2)

افراهاي بزرگ درختان پر نياز و پراكنده اي هستند كه در خاكهايحاصلخيز مي رويند و نياز آنها بمواد معدني بسيار است اين افراها درختاني روشنايي پسند بوده و شاخ و برگ آنها فراوان مي باشد و همه ساله ببار مي نشيند رويش آنها تند و به بلندي 35 متر و قطر 2تا 3 مي رسد افراهاي كوچك بر خلاف در خاكهاي خشك و ناتوان مي رويند و نياز آن چندان زياد نيست همه آهك ج. هستند و شاخ و برگ آنها چندان فراوان نمي باشد افراهاي كوچك بوده متر بلندي و 8/0 متر قطر مي رسد همة گونه هاي افرا داراي ريشه هاي عميق و سطحي هستند . (2) (بازگشت به ابتدای فهرست)

افرا داراي چوبهاي صنعتي مي باشد و علاوه بر استفاده هاي مختلف صنعتي ، مبل سازي ، روكار و غيره در مصارف روستائي ، چوب آنرا براي تهية لت ، جهت پوشش خانه ها و تير و تخته هاي كندوج ( انبار برنج ) ، دستة بلو و فوكا بكار مي برند و برگ آن عموماً به مصرف تعليف گاو مي رسد شكل برگ و ميوه و زاوية بين دوآكن و صاف بودن و يا كركدار بودن بذر يا داخل ميوه سبب تشخيص گونه هاي مختلف افرا از يكديگر مي گردد نام فارسي آن كه براي جنس متداول مي باشد افرا و نام عربي آن اسفندان است . (6)

چوب افرا سبك و سفيد است ولي رشته هاي آن سنگين و فشرده مي باشد براي ساختن مبل و قالب كفش بكار مي رود روستائيان از آن لاوكو و طبق و كفش چوبي و ابزارهاي كشاورزي مي سازند در ساختن ادوات موسيقي ، دستة شلاق و قنداق تفنگ نيز بكار مي رود هيزم و زغال آن خوبست ابزارهاي كوچك بيشتر به مصرف سوخت مي رسد و هيزم آنها بسيار خواهان دارد . (2)

- منابع : (بازگشت به ابتدای فهرست)

1- يارايي رامتين ، گياهان پهن برگ مقاوم به شرايط نامساعد ، سازمان پاركها و فضاي سبز شهر تهران ، زمستان 74

2-ساعي كريم ، جنگل شناسي جلد اول ، انتشارات دانشگاه تهران 1327 (بازگشت به ابتدای فهرست)

3-مبين صادق ، رستني هاي ايران فلور گياهان آوندي جلد چهارم ، انتشارات دانشگاه تهران ، زمستان 1374

4-آزاد بخت محمد ، رده بندي گياهان دارويي ، موسسه فرهنگي انتشارات تيمور زاده – نشر طبيب ، بهار 1378

5- قهرمان احمد ، كورموفيت هاي ايران ( سيستماتيك گياهي ) جلد دوم ، مركز نشر دانشگاهي تهران ، 1377 (بازگشت به ابتدای فهرست)

6- ثابتي حبيب الله جنگلها ، درختان و درختچه هاي ايران ، انتشارات سازمان تحقيقات كشاورزي و منابع طبيعي ، 1357

توجه: استفاده از مطالب این بخش با ذکر منبع بلامانع است