Siglufirðingur 3. október 1939
Rauðku málið.
Rauðka, eða gamla Goos-verksmiðjan er nú elsta síldarbræðslustöð landsins, enda orðin úrelt og af sér gengin fyrir aldurssakir og vélaslits.
Þetta var þó eitt sinn afkastamesta síldarbræðslustöð hérlendis og óbrigðulasta og gjöfulasta tekjulind Siglufjarðar svo að stundum bar hún alt að þriðjungi niðurjafnaðra útsvara bæjarins, enda var hún þá einkafyrirtæki.
Eigi síst fyrir óviturlega skattaníðslu rak að því að fyrirtækið komst í greiðsluþrot. Aðallánardrottinn fyrirtækisins tók þá rekstur þess í sínar hendur og rak það um stund, en þar kom loks að það var selt.
Ítrekaðar tilraunir voru gerðar af einstaklingum til að festa kaup á eigninni með það fyrir augum að byggja upp síldarbræðslustöðina og breyta í samkeppnisfæra nýtísku verksmiðju, en stjórnin kom í veg fyrir að þau kaup yrðu að ráði, með því að neita um verksmiðjuleyfið þrátt fyrir stuðning Sjálfstæðisflokksins sem taldi sér skylt að styrkja einstaklingsfyrirtækin samkvæmt stefnuskrá sinni og lífsskoðun.
Fulltrúar Sjálfstæðismanna í bæjarstjórn Siglufjarðar töldu nauðsyn bera til að reka áfram verksmiðjuna og endurbæta hana til meiri afkasta, en þó því aðeins að um einkafyrirtæki yrði að ræða. Litu þeir svo á sem og rétt var, að bænum yrði það of mikill tekjusviptir ef verksmiðjan yrði lögð niður eða þjóðnýtt.
Hinsvegar börðust andstæðingar Sjálfstæðismanna í bæjarstjórn undir forystu bæjarfulltrúans Þormóðs Eyjólfssonar fyrir því að bærinn keypti eignir þessa þrotabús af hinum danska lánardrottni og yki með því skuldir bæjarins um 130 þúsundir. Og þessi kaup gengu fram, Goos-eignir voru miklar að vöxtum en hinsvegar flestar þannig að arður af þeim var nauðalítill nema stórfelldar og kostnaðarsamar umbætur tæru fram.
Eigi er ósennilegt að þeir er fyrir Goos-eigna kaupunum börðust hafi litið svo á að bærinn ætti að koma sér þarna upp nýtísku verksmiðju til síldarvinnslu ellegar þá að selja aðaleignina með góðum hagnaði.
Siglufjarðarbær er í fjárþröng og nú er svo hart að borgurum gengið með útsvör og ríkisskatta að þar verður víst ekki lengra komist.
Fyrirtæki á borð við Rauðku endurbyggða með 5.000 mála afköstum gæfi bænum í meðalári 50 þúsund krónur í útsvar árlega ef það væri í einkaeign. Fyrir því hafa Sjálistæðismenn hér, barist, en enga áheyrn fengið hjá stjórnarvöldunum.
Samskonar fyrirtæki í ríkiseign gæfi bænum sárlitlar tekjur til skattaléttis og lélegri atvinnumöguleika fyrir bæjarbúa. Þess vegna voru Sjálfæðismenn hér mótfallnir því að ríkið sölsi undir sig dýrmætustu tekjulind bæjarfélagsins án þess að nokkuð komi á móti nema blábert kaupverðið sem sennilega yrði ekki hærra en bærinn gaf fyrir eignina í upphafi.
Bæjarbúar stóðu jafnréttir eftir með jafnþungar og síhækkandi skattabyrðar og glataða fjáraflamöguleika af eigninni um aldur og æfi.
Hefði bæjarrekstur verið upp tekinn og leyfi fengist til að byggja og starfrækja nýtísku 5.000 mála verksmiðju á þeim grundvelli voru að vísu engar vonir um útsvar af fyrirtækinu til bæjarins, en hinsvegar rann þá til hans allur gróði þess, hvort sem hann yrði mikill eða lítill.
Síldarbræðslustöðvarnar eru að allra dómi arðvænlegustu fyrirtækin sem rekin eru hérlendis og þegar þar við bætist, að bæjarverksmiðjunni var tryggður framkvæmdastjóri sem að dugnaði og reglusemi á fáa sína líka og hefir auk þess mesta reynslu allra hérlendra manna í þessari framleiðslugrein, var goðs árangurs og hagfeldar afkomu að vænta af fyrirtækinu.
Og þegar fyrsti möguleikinn (um einkarekstur) var úr sögunni, þótti Sjálfstæðismönnum sjálfsagt að styðja að því að bærinn fengi fjáröflunarmöguleika með því að reka verksmiðjuna sjálfur og það því fremur sem lán var fengið til byggingarinnar með sæmilegum kjörum.
Sjálfstæðismenn hér urðu fyrir sárum vonbrigðum, og þeim mestum er fremst höfðu staðið í baráttunni er þeir sáu að jafnvel þeirra traustustu menn brugðust þeim hrapalegast þegar mest á reyndi í þessu máli. Þess vegna hafa tveir þessara manna lagt niður umboð sitt sem fulltrúar flokksins í bæjarstjórn og þess vegna hafa allir formenn sjálfstæðisfélaganna hér sagt af sér. Það eru mótmæli frá þeirra hálfu gegn því að þeim fannst sem verið hafi vegið að baki þeim og sá veitt þeim mestan áverkann er stærstan gat fyrir þá borið skjöldinn.
En þrátt fyrir það þótt þeim öllum hafi fundist þeir grátt leiknir og fundið sig knúða til mótmæla, getur blaðið fullyrt að stjórnmálaviðhorf þeirra og lífsskoðun hefir engan hnekki borið.
Þeir eru allir jafntryggir hugsjónum Sjálfstæðisstefnunnar og áður.
Hér fer nú á eflir greinargerð Jóns Gíslasonar fyrrverandi bæjarfulltrúa. Segir hans þar sögu þessa máls frá sínu sjónarmiði.
Ekki síður athygliverð vegna stórra orða. - S.K.
Siglufirðingur 3. október 1939
Af hverju Sjálfstæðismenn
eru með bæjarrekstri á Rauðku.
Eins og á öðrum stað er getið um hér í blaðinu - voru felldar tillögur Sjálfstæðismanna sem gengu í þá átt að selja Rauðku til einkareksturs. Að Sjálfstæðismenn reyndu um mörg ár að láta verksmiðjuna komast í einstaklinga eign stafar fyrst og fremst af því að með því móti hefði hún í sæmilegum árum borið langsamlega stærsta bagga útsvaranna, því að sjálfsögðu var okkur ljóst að hverjir sem eignuðust Rauðku mundi hún verða gerð að nýtísku verksmiðju.
Og ef Rauðka hefði sem einstaklings eign, verið gerð að 5.000 mála verksmiðju með nýtísku vélum og sparsamri stjórn, - má gera ráð fyrir að hún hefði greitt í útsvar um eða yfir 50 þúsund krónur í meðal ári.
Þess má geta að S. Goos greiddi hér er hann rak verksmiðjuna, 25 þúsund króna útsvar eða meira og voru þó atköst Rauðku þá ekki nema 700-900 mál, en síðan hann rak verksmiðjuna hafa útsvör og umsetningarskattar stór hækkað.
Eftir að allar tilraunir Sjálfstæðismanna um sölu eða leigu til einstaklinga voru að engu gerðar, áttu þeir í þessu máli um tvennt að velja:
Annað var að Ríkisverksmiðjurnar keyptu Rauðku. Með þeirri sölu voru úr sögunni einustu möguleikarnir til að lækka hin háu og ranglátu útsvör sem allir bæjarbúar eru nú að sligast undir. Og með því var um aldur og æfi gengnir í greipar Ríkisins allir gróðamöguleikar bæjar og einstaklinga og dýrmæt lóðarréttindi.
Hin leiðin var sú að bærinn ræki sjálfur fyrirtækið og fengi lán til að auka og endurbyggja verksmiðjuna.
Aðeins um þetta tvennt var að velja. - Með sölunni var eins og fyrr segir, öll hagnaðarvon horfin og borgararnir ver settir en áður um skattabyrðarnar. Með því að bærinn ræki verksmiðjuna og endurbyggði eru mikil og sterk rök fyrir því, að hún gæti orðið hinn mesti og besti bjargvættur þessa bæjar.
Nú mun einhver spyrja: Af hverju látið þið ekki einhvern einstakling fá verksmiðjuna og endurbyggja hana - ef það er satt að þið í meðal ári getið fengið um 50 þúsund krónur í útsvar?
Því er til að svara að nú síðan hinir gífurlegu skattar sem árs árlega eru að aukast voru lögleiddir hér á landi, svo og síðan hinn alltof hái umsetningaskattur kom til sögunnar - þá. munu lánardrottnar vera mjög tregir (vægast sagt) til þess að lána fé til einkareksturs í öllum þeim bæjum og kaupstöðum þar sem útsvör og umsetningarskattur eru jafn gífurlega há og hér víðast hvar - og þá ekki hvað síst hér á Siglufirði. (Þess má geta í þessu sambandi, að Kveldúlfur og Alliance borga hver á sínum stað í útsvar, ekki nema lítinn hluta af því útsvari sem samskonar rekstur yrði að borga hér).
Þegar þetta er athugað ætti mönnum að vera það ljóst að það voru eins litlar líkur til þess að lán fengist til endurbyggingar Rauðku sem einkafyrirtækis,eins og þær voru miklar ef hið opinbera, í þessu tilfelli bærinn ætti í hlut, því bærinn leggur að sjálfsögðu ekki útsvar eða umsetningaskatt á þetta fyrirtæki sitt frekar en önnur sem hann rekur. Og þá má enn spyrja:
Hvað er þá unnið við að bærinn reki og endurbyggi Rauðku ef hann leggur enga skatta á reksturinn en stofnar bæjarfélaginu í mikla áhættu?
Í fyrsta lagi getur bærinn ráðið eingöngu Siglfirðinga til vinnu í verksmiðjunni. En Það mundi ekki fást ef Ríkið keypti hana.
Í öðru lagi er það sannanlegt mál að síldarverksmiðjurekstur er einhver allra arðvænlegasta atvinnugrein sem rekin er hér á landi. En það er vegna þess að Síldarverksmiðjur Ríkisins ráða verðinu og hafa það svo lágt vegna þess hve þær flestar eru gamlar og ekki síst sakir síns mikla pólitíska reksturskostnaðar þeirra. t.d. má geta þess að 19 manna stjórnarliði verksmiðjanna er ættað 92.800 kr. (sjá Eimreiðina 2.hefti þ.á. bls.139) á fjárlögum 1940.
Endurskoðun kostar um 5 þúsund. Símareikningur milli 30-40 þúsund. Tap á Sólbakka og Húsavik og siglingakostnaður, að því er heyrst hefir um 100 þúsund. Og samt stórgræða Ríkisverksmiðjurnar sl.ár. - Já, enda þótt afskrifaðar sé árlega tugir þúsunda fyrir afglöp sem enginn þykist bera ábyrgð á!
Af þessu og mörgu öðru sem minnast mætti á í þessu sambandi, ætti það að vera öllum Siglfirðingum ljóst - að nýtísku verksmiðja undir stjórn Snorra Stefánssonar ætti að gefa sæmilegar tekjur þau ár sem Ríkisverksmiðjurnar gætu sýnt hagnað sem næmi þeim 92.800 kr. sem yfirstjórn þeirra kostar.
Af þessu ættu allir að geta séð, að sterkar líkur eru fyrir því að Rauðka - ef hún hefði fengist endurbyggð, hefði getað borið stærsta baggann af útsvörum þessa bæjar, svo og veitt fjölda manns atvinnu árlega fyrir utan þá miklu vinnu sem fengist hefði í haust og vetur við endurbygginguna. Að sjálfsögðu hefði nokkur hluti árlegs gróða runnið til bæjarins eins og t.d ágóði af vatnsveitu o.fl.
En vonirnar um þetta eru nú að engu orðnar. Verkamenn og smiðir sem lítið hafa borið úr býtum undanfarið sumar geta nú, þegar þeir fara að ganga atvinnulausir, hugsað með “þakklátum huga” til Siglfirska borgarans og bæjarfulltrúans, “mesta manns Siglufjarðar um 20 ára skeið” - hr. Þormóðs Eyjólfssonar.
Því hann hafði forustuna fyrir þeim mönnum sem unnu að því að eyðileggja haust og vetraratvinnu fjölda bláfátækra manna. Svo og þá langþráðu von allra skattborgara bæjarins, að útsvör þeirra færu eitthvað að lækka.
því það get ég fullvissað alla Siglfirðinga um, að ef Þormóður hefði barist eins fyrir þessu máli innan síns flokks í Reykjavík, eins og aðrir þeir bæjarfulltrúar sem um það hafa fjallað - þá væri Rauðkumálið fyrir löngu leyst, því maður eins og Sveinn Benediktsson var ekki einn fær um að drepa það.
En þegar óvinir okkar Siglfirðinga á hinum æðri stöðum fengu einn af bæjarfulltrúunum á Siglufirði í lið með sér ásamt Sveini Benediktssyni, þá hlaut málið að fá illan enda.
Eftirmáli.
Við Sjálfstæðismenn trúðum því að við mundum geta fengið sómasamlega afgreiðslu á þessu máli og það var vegna þess, að núverandi atvinnumálaráðherra Ólafur Thors hafði sjálfur þurft að berjast mikilli og harðvítugri baráttu til þess að fá að byggja nýtísku verksmiðju á Hjalteyri.
Haraldur Guðmundsson var þá atvinnumálaráðherra og réðst Ólafur að makleikum, harðlega á hann í útvarpsræðu er hann flutti á Alþingi og birtist í Morgunblaðinu 25, mars 1937. En Þar segir:
“En úr því sem komið er verður víst að telja að enginn ráðherra sjái sér fært að standa gegn leyfinu”
Og síðar lýsir hann örlögum þeirra manna sem fremja slíkt glapræði
“að varna því að reist væri ný stór verksmiðja á Hjalteyri er veitti hundruðum manna nýja góða atvinnu, Það muni gera þann sem það reyni, að pólitísku líki fyrr eða síðar.”
Svona var tónninn í Ólafi Thors við þáverandi atvinnumálaráðherra - og þeir sem fletta vilja upp í leiðurum Morgunblaðsins frá 21, mars 1937 og 24. mars s.á., þeir munu sjálfsagt finna sterkari orð í garð Haraldar Guðmundssonar en hér eru tilfærð eftir Ólaf Thors.
En Ólafur Thors hefir kannski eins og Þormóður viljað forða bænum frá þeim voða sem, talinn er af óvinum Rauðkumálsins, að það sé að byggja nýtísku síldarverksmiðju. Dráttur hans á leyfisveitingunni - og öll afgreiðsla málsins hefir kannski miðast við það að forða bænum frá þessum voða.
En ég vil nú að lokum biðja menn að lesa grein eflir hann um Rauðkumálið, sem birtist í Morgunblaðinu 19.ágúst þ.á. en þar stendur: "þó síldveiðin bregðist í ár, raskar það á engan hátt þeirri staðreynd að með öllu er áhættulaust að lána fé til byggingar svo arðvænlegs fyrirtækis."
(það er Raufarhafnarverksmiðjunnar).
Ólafur Thors spáði pólitískum dauða þeirra manna sem stæðu gegn leyfi til byggingar verksmiðjunnar á Hjalteyri. Ég vona að spá hans rætist á öllum sem staðið hafa á móti leyfinu til endurbyggingar Rauðku; vona að þeir, eins og hann kemst að orði, verði að pólitísku líki fyrr eða siðar.
Jón Gíslason.