คำขยายความหมวดอักษร

อ

อนิฏฐารมณ์ อารมณ์อันชั่ว ไม่เป็นที่พึงปรารถนาน่าใคร่

อนุปาทิเสสนิพพาน นิพพานที่ไม่มีอุปาทิเหลือ คือไม่มีเบญจขันธ์เหลืออยู่แล้ว(ดู นิพพาน*)

อภิสังขาร สภาพที่ปรุงแต่ง , ธรรมมีเจตนาเป็นประธานอันปรุงแต่งผลแห่งการกระทำ , เจตนา ที่เป็นตัวการในการทำกรรม

มี ๓ คือ

๑. ปุญญาภิสังขาร สภาพที่ปรุงแต่งกรรมฝ่ายดี

๒. อปุญญาภิสังขาร สภาพที่ปรุงแต่งกรรมฝ่ายชั่ว

๓. อาเนญชาภิสังขาร สภาพที่ปรุงแต่งกรรมไม่ดีไม่ชั่ว ภพอันมั่นคงไม่หวั่นไหว

อรรถ เนื้อความ

อรูปาพจร(อรูปาวจร) เนื่องในอรูปภพ , ท่องเที่ยวไปในอรูป , ระดับที่มีอรูปธรรมเป็นอารมณ์ , อยู่ในระดับจิตชั้นอรูปฌาน

อวุตตสิทธิ เป็นที่เข้าใจ , ละไว้ในฐานที่เข้าใจ

อสีติมหาสาวก พระสาวกผู้ใหญ่ ๘๐ องค์ มีรายนามตามลำดับอักษร ดังนี้ (ที่พิมพ์ตัวเอน คือ ท่านที่เป็น เอตทัคคะ

ซึ่งพระพุทธองค์ทรงยกย่องว่ามีความเป็นเลิศในด้านต่างๆ )

กังขาเรวต , กัปป , กาฬุทายี , กิมพิล , กุมารกัสสป , กุณฑธาน , คยากัสสป , ควัมปติ , จุนท , จูฬปันถก , ชตุกัณณิ , ติสสเมตเตยย , โตเทยย , ทัพพมัลลบุตร , โธตก , นทีกัสป , นันท , นันทก , นันทก , นาคิต , นาลก , ปิงคิย , ปิณโฑลภารทวาช , ปิลินทวัจฉ , ปุณณก , ปุณณชิ , ปุณณมันตานีบุตร , ปุณณสุนาปรันต , โปสาล , พากุละ(พักกุละ) , พาหิยทารุจีริย , ภคุ , ภัททิย(ศากยะ) , ภัททิย , ภัทราวุธ , มหากัจจายน , มหากัปปิน , มหากัสสป , มหาโกฏฐิต , มหานาม , มหาปันถก , มหาโมคคัลลาน , เมฆิย , เมตตคู , โมฆราช , ยส , ยโสช , รัฏฐปาล , ราธ , ราหุล , เรวตขทิรวนิย , ลกุณฏกภัททิย , วักกลิ , วังคีส , วัปป , วิมล , สภิย , สาคต , สารีบุตร , สีวลี , สุพาหุ , สุภูติ ,เสล , โสณกุฏิกัณณ , โสณโกฬิวิส , โสภิต , เหมก , องคุลิมาล , อชิต , อนุรุทธ , อัญญาโกณฑัญญ , อัสสชิ , อานนท , อุทย , อุทายี , อุบาลี , อุปวาณ , อุปสีว , อุปเสนวังคันตบุตร , อุรุเวลกัสสป

อหัง(อหังการ) ความถือตัวว่าเป็นเรา , ความเย่อหยิ่ง ทะนงตน จองหอง อวดดี

อัครสาวก สาวกผู้เลิศ , สาวกผู้ยอดเยี่ยม หมายถึง พระสารีบุตร(อัครสาวกเบื้องขวา) และ พระโมคคัลลานะ(อัครสาวกเบื้อง

ซ้าย)

อัฏฐังคิกมรรคธรรม มรรค คือทางอันประเสริฐ มีองค์ ๘ ได้แก่

๑. สัมมาทิฏฐิ ความเห็นชอบ ได้แก่ ความเห็นในอริยสัจจ์ ๔ (ทุกข์ สมุทัย นิโรธ มรรค)เห็นในไตรลักษณ์(อนิจจัง ทุกขัง

อนัตตา) ความเห็นในอกุศลและอกุศลมูล(โลภะ โทสะ โมหะ) กุศลและกุศลมูล(อโลภะ อโทสะ อโมหะ) เห็นใน

ปฏิจจสมุปบาท(ดูปฏิจจสมุปบาท) ความเห็นในอาหาร ๔ (กวฬิงการาหาร ผัสสาหาร มโนสัญเจตนาหาร วิญญาณา

หาร) ความเห็นในอาสวะ(กามาสวะ ภวาสวะ อวิชชาสวะ) เป็นต้น

๒. สัมมาสังกัปปะ ดำริชอบ ได้แก่ เนกขัมมสังกัปป์(ดำริที่จะออกจากกาม) อพยาบาทสังกัปป์(ดำริที่จะออกจากความ

พยาบาท) อวิหิงสาสังกัปป์(ดำริที่จะออกจากความเบียดเบียน)

๓. สัมมาวาจา วาจาชอบ เจรจาชอบ ได้แก่ ไม่พูดปด ไม่พูดส่อเสียด ไม่พูดหยาบ ไม่พูดเพ้อเจ้อ , ไม่พูดสิ่งที่ไม่จริงไม่

แท้ ไม่ประกอบด้วยประโยชน์ และไม่เป็นที่ชอบใจ ของผู้อื่น , ไม่พูดสิ่งที่ไม่จริงไม่แท้ ไม่ประกอบด้วยประโยชน์ แต่

เป็นที่ชอบใจของผู้อื่น , ไม่พูดในสิ่งที่เป็นจริง ไม่ประกอบด้วยประโยชน์ และไม่เป็นที่ชอบใจของผู้อื่น , ไม่พูดในสิ่งที่

เป็นจริง ไม่ประกอบด้วยประโยชน์ แต่เป็นที่ชอบใจของผู้อื่น , รู้กาละเทศะที่จะพูดในสิ่งที่เป็นจริง ประกอบด้วย

ประโยชน์ แต่ไม่เป็นที่ชอบใจของผู้อื่น , รู้กาละเทศะที่จะพูดในสิ่งที่เป็นจริง ประกอบด้วยประโยชน์ และเป็นที่ชอบใจ

ของผู้อื่น

๔. สัมมากัมมันตะ การกระทำชอบ ได้แก่ ไม่ฆ่าสัตว์ ไม่ลักทรัพย์ ไม่ประพฤติผิดในกาม ,ไม่กระทำในสิ่งที่จะทำให้เกิด

ความทุกข์ทั้งกับตนเองและผู้อื่น

๕. สัมมาอาชีวะ เลี้ยงชีพชอบ ได้แก่ เว้นมิจฉาชีพ ไม่เลี้ยงชีพในทางทุจริต ,ไม่หาเลี้ยงชีพอันจะทำให้เกิดความทุกข์ทั้งกับ

ตนเองและผู้อื่น

๖. สัมมาวายามะ เพียรชอบ พยายามชอบ ได้แก่ สัมมัปปธาน ๔ คือ สังวรปธาน เพียรระวัง ปิดกั้น ยับยั้งบาปอกุศล

ธรรมที่ยังไม่เกิด มิให้เกิดขึ้น ปหานปธาน เพียรละ กำจัดบาปอกุศลธรรมที่เกิดขึ้นแล้ว ภาวนาปธาน เพียรเจริญ

สร้าง ก่อให้เกิด กุศลธรรมที่ยังไม่เกิดให้เกิดมีขึ้น อนุรักขนาปธาน เพียรรักษากุศลธรรมที่เกิดขึ้นแล้วให้ตั้งมั่น และ

เจริญยิ่งขึ้นไปจนไพบูลย์

๗. สัมมาสติ ระลึกชอบ ได้แก่ สติปัฏฐาน ๔ คือ

๑. กายานุปัสสนา สติปัฏฐาน การตั้งสติกำหนดพิจารณากาย ให้รู้เห็นกายในกายตามเป็นจริงว่าเป็นเพียงกาย

ไม่ใช่สัตว์บุคคล ตัวตนเราเขา ไม่เที่ยง เป็นทุกข์

๒. เวทนานุปัสสนา สติปัฏฐาน การตั้งสติกำหนดพิจารณาเวทนา ให้รู้เห็นเวทนาในเวทนาตามเป็นจริงว่าเป็น

เพียงเวทนา ไม่ใช่สัตว์บุคคล ตัวตนเราเขา ไม่เที่ยง เป็นทุกข์

๓. จิตตานุปัสสนา สติปัฏฐาน การตั้งสติกำหนดพิจารณาจิต ให้รู้เห็นจิตในจิตตามเป็นจริงว่าเป็นเพียงจิต ไม่ใช่

สัตว์บุคคล ตัวตนเราเขา ไม่เที่ยง เป็นทุกข์

๔. ธัมมานุปัสสนา สติปัฏฐาน การตั้งสติกำหนดพิจารณาธรรม ให้รู้เห็นธรรมในธรรมตามเป็นจริงว่าเป็นเพียง

ธรรมไม่ใช่สัตว์บุคคลตัวตนเราเขา ไม่เที่ยง เป็นทุกข์

๘. สัมมาสมาธิ ตั้งจิตมั่นชอบ คือความที่จิตตั้งมั่นสงบจากกามและอกุศลธรรมทั้งหลายแล้วบรรลุ ปฐมฌาน มี วิตก วิจาร

ปิติ และสุข อันเกิดจากวิเวกอยู่ เพราะวิตกวิจารสงบระงับไปบรรลุ ทุติยฌาน ที่มีความผ่องใสภายในมีภาวะจิตเป็น

หนึ่งผุดขึ้น ไม่มีวิตก ไม่มีวิจาร มีแต่ปิติและสุขอันเกิดจากสมาธิอยู่ เพราะปิติจางคลายไป มีอุเบกขา มีสติ

สัมปชัญญะ เสวยสุขด้วยนามกายบรรลุ ตติยฌาน เพราะละสุขและทุกข์ได้ เพราะโสมนัสและโทมนัสดับไปก่อนแล้ว

บรรลุ จตุตถฌาน ที่ไม่มีทุกข์ไม่มีสุข มีสติบริสุทธิเพราะอุเบกขาอยู่ นี้เรียกว่าสัมมาสมาธิ

*** องค์ ๘ ของมรรค จัดเข้าในธรรมขันธ์ ๓ ข้อต้นคือ ข้อ ๓,๔,๕ เป็น ศีล ข้อ ๖,๗,๘ เป็น สมาธิ ข้อ ๑,๒ เป็น ปัญญา

อับเฉา ของถ่วงเรือกันเรือโคลง มีหินและทรายเป็นต้น

อาจาระ ความมีมรรยาท มีความประพฤติดีงาม

อาตมา ข้าพเจ้า , ตัว , ตน , เป็นคำสรรพนามใช้แทนตัวผู้พูด หรือตัวตนของผู้ที่ถูกกล่าวถึง เป็นคำโบราณที่ใช้ได้ทั้งคฤหัสถ์ พระ

ภิกษุ และสามเณร(ปัจจุบันนิยมใช้เฉพาะพระภิกษุและสามเณรพูดแทนตัวเองว่า อาตมาภาพ)

อายตนะ ที่เชื่อมต่อให้เกิดความรับรู้ , แดนต่อหรือแดนเกิดแห่งความรับรู้ มี ๒ ฝ่ายคือ

อายตนะฝ่ายภายใน(อัชฌัตติกายตนะ) มี ๖ ได้แก่

๑. จักขุ ตา

๒. โสตะ หู

๓. ฆาน จมูก

๔. ชิวหา ลิ้น

๕. กาย กาย

๖. มโน ใจ

อายตนะฝ่ายภายนอก(พาหิรายตนะ) มี ๖ ได้แก่

๑. รูปะ รูป

๒. สัททะ เสียง

๓. คันธะ กลิ่น

๔. รสะ รส

๕. โผฏฐัพพะ สัมผัสทางกาย

๖. ธรรม หรือ ธรรมารมณ์ อารมณ์ที่เกิดกับใจ , สิ่งที่นึกคิด

(อายตนะภายนอกทั้ง ๖ นี้ เรียกทั่วไปว่า อารมณ์ ๖ คือ เป็นสิ่งสำหรับให้จิตยึดหน่วง)