ปริศนาธรรมข้อที่ ๕

ช้างสารอย่าผูกกลางเมือง

อาตมาภาพขอถวายวิสัชนาปัญจมปัญหาคำรบ ๕ ว่า ช้างสารอย่าผูกกลางเมือง นั้น เหตุว่าช้างทั้งหลายนี้มิได้ยินดีจะอยู่ในเมือง แลช้างทั้งปวงย่อมยินดีอยู่ในป่า ปริศนานี้เป็นอุปมาต่อโยคาวจรอันเจริญวิปัสสนากรรมฐาน แลปัญญาอันชื่อนิพพิทาญาณ*นั้น มีในพระบาลีพระคัมภีร์วิสุทธิมรรคดังนี้

ฯ ยถา จ สพฺพเสโต สตฺตปฺปติฏฺโฐ อิทฺธิมา เวหาสงฺคโม ฉทฺทนฺโต นาคราชา นครมชฺเฌ นาภิรมติ หิมวติ ฉทฺทนฺตทหคหเนเยว อภิรมติ เอวมยํ โยคิวรวารโณ สพฺพสฺมิมฺปิ สงฺขารคเต นาภิรมติ อนุปฺปาโท เขมนฺติอาทินา นเยน ทิฏฺเฐ สนฺติปเทเยว อภิรมติ ตนฺนินฺนตปฺโปณตปฺปพฺภาร-มานโส โหติ ฯ^๒๑ อันว่าพญาช้างฉัททันต์ตัวนั้นอันขาวล้วนถ้วนทั้งตัว แลมีที่ตั้ง ๗ แห่ง คือเท้าทั้ง ๔ แลงาทั้ง ๒ ข้าง แลงวง ๑ แลมีฤทธิ์อานุภาพเหาะเหินเที่ยวไปในอากาศ แลพญาช้างฉัททันต์นั้นมิได้ยินดีจะอยู่ภายในเมือง แลพญาช้างฉัททันต์นั้นก็ยินดีในฉัททันต์สระในหิมวันต์ประเทศนั้น

แลมีอุปมาดุจใด อันว่าพญาช้างคือโยคาวจรอันได้นิพพิทานุปัสสนาแล้วนั้น มิได้ยินดีในสังขารธรรมทั้งปวง แลช้างสารคือโยคาวจรนั้นก็ยินดีในนฤพานอันระงับดับกิเลสธรรม อันให้เดือดร้อนกระวนกระวายนั้นเสียแล้ว แลบังเกิดเป็นอันเย็น อันเล็งเห็นด้วยนัยเป็นอาทิว่า ฯ อนุปฺปาโท เขมํ อุปฺปาโท ภยํ ฯ อันว่ามิได้บังเกิดนั้น เป็นอันเกษมปราศจากภัยทั้งปวง คือชาติภัย ชราภัย พยาธิภัย มรณภัย แลใจแห่งโยคาวจรนั้นก็โน้มไปสู่นฤพาน อ่อนไปสู่นฤพาน เงื้อมไปสู่นฤพาน ก็มีอุปมาดุจพญาช้างฉัททันต์ อันบ่มิยินดีจะอยู่ในเมือง แลยินดีในฉัททันต์สระในหิมวันต์ประเทศนั้น เหตุการณ์ดังนี้ อันว่าโยคาวจรผู้ปรารถนาพ้นจากวัฏสงสาร ก็พึงเจริญวิปัสสนากรรมฐานให้ได้นิพพิทานุปัสนาญาณ อันหน่ายในสังขารธรรม แลมิให้จิตผูกอยู่ในสังขารธรรมทั้งปวง แลให้จิตยินดีในนฤพาน อันนี้ชื่อว่าช้างสารอย่าผูกไว้กลางเมืองนั้นแล

อันว่ากลางเมืองนั้นคือสังขารธรรม อันว่าช้างสารนั้นคือโยคาวจร อันว่าอย่าผูกนั้นคือนิพพิทานุปัสสนานั้นแล สมเด็จพระสรรเพชญพุทธเจ้าตรัสเทศนาโปรดอุคเสนเศรษฐีบุตร ดังนี้

ฯ มุญฺจ ปุเร มุญฺจ ปจฺฉโต มชฺเฌ มุญฺจ ภวสฺส ปารคู สพฺพตฺถ วิมุตฺตมานโส น ปุนชาติชรํอุเปหิสิ ฯ^๒๒ ดูกรอุคเสนเศรษฐีบุตร ท่านจงอย่าผูกจิตไว้ในสังขารธรรม คือปัญจขันธ์ อันจะบังเกิดในอนาคตกาลนั้นก็ดี ท่านอย่าผูกจิตไว้ในสังขารธรรม คือปัญจขันธ์อันเป็นปัจจุบันนี้ก็ดี แลท่านจงละเสียอย่าผูกจิตไว้ในสังขารธรรม คือขันธธาตุอายตนะ* อันมีในอดีต อนาคต ปัจจุบัน ท่านจงถึงซึ่งฝั่งแห่งภวสาครด้วยปริญญา ๓* ประการคือญาติปริญญา ติรณปริญญา ปหานปริญญา ท่านจงอย่าถึงชาติทุกข์ ชราทุกข์ พยาธิทุกข์ มรณทุกข์ สืบไปเบื้องหน้ากว่านั้นเลย อุคเสนเศรษฐีบุตร ลุถึงอรหันต์แล้ว ก็บวชในพระศาสนานี้แล

อาตมาภาพถวายวิสัชนาปัญจมปัญหาปริศนาที่ ๕ ด้วยพระธรรมเทศนานี้ ขอจงเป็นต้นหน แลนายเข็มสำหรับสำเภาเภตรา คือบวรอาตมาพระองค์ผู้ประเสริฐ วิสัชนาปัญจมปัญหาปริศนาคำรบ ๕ สำเร็จแล้วแต่เท่านี้แล