พระราชปุจฉาของสมเด็จพระเพทราชา

พุทธศักราช ๒๒๓๓ จุลศักราช ๑๐๕๒ ปี กับ ๒ เดือน ในวันอังคารเดือน ๘ ขึ้น ๑ ค่ำ ปีมะเมีย โทศกนักษัตร* พระราชสมภารเจ้าสมเด็จพระเพทราชา ทรงนิมนต์สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ให้เฉลยปัญหาปริศนาธรรม ๘ ประการดังนี้

๑. ทางใหญ่อย่าเที่ยวจร

๒. ลูกอ่อนอย่าอุ้มรัด

๓. หลวงเจ้าวัดอย่าให้อาหาร

๔. ไม้โกงอย่าทำกงวาน

๕. ช้างสารอย่าผูกกลางเมือง

๖. ถ้าจะให้เป็นลูกให้เอาไฟสุมต้น

๗. ถ้าจะให้ล่มบรรทุกแต่เบา

๘. ถ้าจะเรียนโหรา ให้ฆ่าอาจารย์ทั้ง ๔ เสีย

สมเด็จพระเพทราชาทรงมีพระราชดำรัสกับสมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ความว่า อนึ่งข้าพเจ้าทุกวันนี้แสวงหาแต่ปริศนาฉะนี้ ด้วยข้าพเจ้าฉิบหายปัญญาขลาดนัก จะทำประโยชน์ในชั่วนี้ข้าพเจ้ากลัวภัย ๔ ประการ คือ ทุคติภัย* กิเลสภัย* วัฏภัย* อุปัทวภัย* แลข้าพเจ้าแสวงหาแต่ประโยชน์ซึ่งจะไปข้างหน้า ทุกวันนี้เสบียงข้าพเจ้าบรรทุกสำเภาพอเลี้ยงอาตมา* ไปกว่าจะถึงฝั่งฟากโพ้น ด้วยยากแต่ต้นหน* แล นายเข็ม* ด้วยต้นหนข้าพเจ้านี้ชั่วนักแลสมเด็จเจ้าสิเป็นอาจารย์แห่งข้าพเจ้า แลข้าพเจ้าจะขอความรู้ที่จะปรึกษาต้นหน จะช่วยข้าพเจ้าแล่นสำเภาไปให้ถึงฝั่งฟากโพ้นอย่าให้มีอันตรายกลางทางนั้นได้ กราบไหว้พระอาจารย์บอกมาเถิด

สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ถวายพระพรว่า ขอถวายพระพรจำเริญพระราชศิริสวัสดิ์พิพัฒน์มงคลพระชนมสุขจงทุกประการ แด่สมเด็จพระราชสมภารพระองค์ผู้ประเสริฐ ด้วยทรงพระกรุณาพระราชทานปริศนา ๘ ประการ มาให้อาตมาภาพพิจารนาถวาย อาตมายินดียิ่งนักหนาด้วยปริศนานี้อาตมาภาพมิได้พบมิได้เห็นแต่ก่อน แต่จะได้ฟังก็หามิได้ แลอาตมาภาพพิจารณาตามกิจคดีโลกเป็นโลกโวหาร ก็จะเป็นอันหาแก่นสาร หาประโยชน์มิได้

ด้วยอาตมาภาพได้รับพระราชกระแสรับสั่ง*ว่า ทุกวันนี้เสบียงข้าพเจ้าบรรทุกสำเภาพอเลี้ยงอาตมาไปกว่าจะถึงฝั่งฟากโพ้นแล้ว ด้วยยากแต่ต้นหนแลนายเข็ม เหตุดังนี้อาตมาภาพจะขอพระราชทานพิจารณาอรรถ*แห่งปริศนานี้ ตามพุทธฎีกา*สมเด็จพระสรรเพชญ*พุทธเจ้าตรัสเทศนานั้นถวาย จึงจะเป็นต้นหน แลนายเข็ม ผู้มั่น สันทัด ฉลาด อาจสามารถ เพื่อจะนำสำเภาเภตราคือพระบวรอาตมาของพระองค์ผู้ประเสริฐ ให้เสด็จพระราชดำเนินข้ามสมุทรสาครอรรณนพสงสาร* คือ จตุรโอฆะ* ทั้ง ๔ ประการอันมีนามบัญญัติ คือ กาโมโฆ ภโวโฆ ทิฏโฐโฆ อวิชโชโฆ อกุศลธรรมทั้งหลาย ๔ ประการนี้ ย่อมท่วมทับสัตว์ให้จมอยู่ในสงสารสาคร*อันลึก แลกว้างขวางยิ่งนักหนา แลมิอาจข้ามด้วยสำเภาเภตรา นาวายานอันเที่ยวทางชลธี แลมีต้นหน แลนายเข็มอันเป็นปกตินั้นได้ แลพระอริยเจ้าทั้งหลายย่อมข้ามสงสารสาครสมุทรนั้น ด้วยพระธรรมนาวาอันกล่าวคือ พระปัญญาอันตรัสรู้พระจตุราริยสัจธรรม* ๔ ประการ อันเป็นนาวายานอันล้ำเลิศประเสริฐ ยิ่งกว่ายานนาวาทั้งปวงอันมีในโลกนี้ อันว่าพระธรรมนาวาคือพระปัญญาอันตรัสรู้พระจตุราริยสัจนี้ ก็มีแต่ในกาลเมื่อสมเด็จพระสรรเพชญพุทธเจ้าบังเกิดในโลกนี้ จึงมีพระธรรมนาวา เหตุดังนี้

หมายเหตุ

• คำที่ขีดเส้นใต้สีน้ำเงิน สามารถคลิ๊กเพื่อลิงค์ไปยังหัวข้อนั้นๆได้เลย

• คำที่ขีดเส้นใต้สีน้ำเงิน และมีเครื่องหมาย(*) สามารถคลิ๊กดูความหมายได้ที่ “คำขยายความ” ได้เลย

• ประโยคภาษาบาลีที่มีเครื่องหมายตัวเลข ( ^{๑- ๒๕} ) ต่อท้ายสามารถคลิ๊กดูที่มาได้จาก “ที่มาของคำบาลี” ที่ตัวเลขได้เลย