Físico

“Coa pandemia a xente empeza a apreciar os logros científicos”

O investigador e divulgador fala sobre o coronavirus, a investigación, as vacinas e como a xente agora aprecia o traballo de científicos e investigadores novos

TIZIANA MELCHER E CLAUDIA SUÁREZ PÉREZ | Santiago de Compostela

Jorge Mira Pérez (Baio, 1968) é licenciado e doutorado en física pola Universidade de Santiago (USC). Actualmente é catedrático de Electromagnetismo do Departamento de Física Aplicada da mesma universidade. Ten escritos ducias de artigos en numerosas revistas científicas como Physics Today, Nature ou Nature Research. Ademais, participou como divulgador en radio, así como en prensa e televisión desde finais dos anos noventa e é autor dunha gran cantidade de artigos e outras obras de divulgación.

—Sabemos que está a investigar sobre a COVID-19. Que relación ten a física co coronavirus?

—Bastante, porque o coronavirus móvese infectando persoas e pasa dunha persoa a outra. Cando un ve a poboación total dun país con millóns de persoas como España, todo ese conxunto de persoas son coma se fosen un enxame de formigas. Podemos considerar que cada persoa é un punto que está relacionado cos outros puntos; isto crea o que se chama unha rede e, para ver o mecanismo mediante o cal un virus circula por unha rede, fai falta moita física. Os físicos o que facemos é predicir como se moven os virus polas redes, tanto se é unha rede informática como se é unha rede de persoas, porque facemos contas, facemos matemáticas para tentar predicir como vai evolucionar ese virus e a canta xente vai infectar ao longo do tempo.

—De que modo estivo participando a Facultade de Física na USC na elaboración dalgún estudo para explicar como se propaga a enfermidade e como se pode frear, colaborando con algún organismo oficial, por exemplo a Consellería de Sanidade ou algún outro, e como foi a experiencia?

—Por exemplo, na primeira onda o virus circulou dunha maneira que se representaba bastante ben coas ecuacións que máis ou menos deseñamos. Entón, isto permitiunos a principios de marzo, cando aínda non había máis que uns poucos infectados en Galicia, dicir que o máximo pico da pandemia ía ocorrer a principios de abril, como así aconteceu. O que pasou foi que avisamos cun mes de antelación, e sabendo como afectaba ese virus tamén se puido predicir cantos enfermos ían poñerse moi malos e cantos ían necesitar coidados intensivos, as que se chaman UCI. Iso tamén foi moi importante, porque o número de xente que se enfermou moi gravemente era case tanta como todas as camas de UCI en Galicia, e houbo que facer moita planificación. Estes avisos feitos por físicos e matemáticos foron moi importantes porque permitiron ás autoridades ir adiantando traballo para que despois non quedaran desbordadas. Cando se toman decisións políticas ou decisións sanitarias, élles importante aos políticos saber como vai ir avanzando a pandemia dentro de 15 días ou dentro dun mes. Por iso é importante. E nós, os catro membros do proxecto de investicación que dirixo en Galicia, que é o único que está financiado polo Goberno de España, fomos asesores do Goberno da Xunta de Galicia precisamente para predicir estas cousas. Fixémolo durante os primeiros meses da pandemia, de marzo a maio ata o de agora.

—Xa que vostede é físico, de que maneira cre que axuda á sociedade para entender a pandemia?

—Cando un ten un fenómeno como este, unha infección tan acusada, un aprende que a maneira na que a pandemia se difunde non depende só do virus, senón da responsabilidade da xente e da maneira na que a xente se comporta. Entón, se a xente ten medo e fai caso ás recomendacións, o virus non se propaga; pero se a xente pasa de todo e non fai caso, o virus propágase moito. Por iso nós, unha das variantes que temos neste proxecto, é tentar investigar como é a actitude social da xente. É dicir, a través de redes sociais imos intuíndo se a xente está en plan pasota ou en plan responsable, co cal podemos intuír se a pandemia vai ir a peor ou se vai mellorar.

—Vostede ten unha ampla experiencia en investigación no campo da física. Como se recollen os datos dos casos do coronavirus para logo contalos e que resultados poden ofrecernos?

— O coronavirus ao principio comportábase como anticipaban as ecuacións clásicas porque a xente non sabía nada disto, non levaba máscaras e seguía coa súa vida normal. E aí o virus circulaba dunha maneira normal, pero agora é moito máis complicado, porque a xente ve os informativos e, se ve que sobe, asústaos; pero se baixa un pouco, a xente deixa de asustarse. Hai normativas moi diferentes en diferentes lugares e, polo tanto, as persoas estanse movendo dunha maneira moi diferente, polo que agora é dificilísimo anticiparse. De feito, unha das conclusións ás que estamos a chegar é que predicir o curso do coronavirus é como predicir o tempo. Se, por exemplo, ti pregúntasme que tempo vai facer na praza do Obradoiro a mediados de xuño, non che podo responder e ninguén che pode responder, ningún físico che pode responder. Se queres saber o tempo que vai facer a mediados de xuño no Obradoiro, pregúntame unha semana antes e seguro que che saberei responder. Pois co coronavirus vai pasar o mesmo. A día de hoxe é totalmente imposible facer predicións a medio ou longo prazo. E dito isto, tamén se pode ver que a cantidade de persoas que se vacinaron aumenta moito e a cantidade de persoas que estiveron xa enfermas é moi alta en España. De feito, a finais de decembro xa había a décima parte da poboación infectada e había zonas en Madrid nas que un 30% da poboación estivo infectada. Todo isto foi a finais de novembro, hai 4 meses, polo que, se á cantidade de persoas que foron infectadas en España se lles suma a cantidade de xente vacinada fará que rapidamente a metade do país xa estea vacinado ou enfermo, co cal xa non queda máis que a metade por enfermar. Polo tanto, como agora o virus ten menos persoas ás que atacar, a circulación do virus vai ir a menos. Por iso, agora estamos a ver que, aínda que haxa xente en sitios, como por exemplo Madrid, onde non se comporta a xente con suficiente coidado, non se dispara tan rapidamente a enfermidade, porque hai moitísima xente que xa a pasou, ou moitísima xente vacinada, polo cal o virus non ten xente na cal prender.

—É bastante probable que nun futuro haxa máis pandemias. Segundo a súa experiencia neste estudo, como se podería mellorar a súa xestión desde o punto de vista dun físico?

—Xa co que aprendemos agora mellórase moito porque están claras moitas cousas. A primeira é que está claro que o ser humano está a destruír o medio natural dunha maneira sen precedentes; e destruír ese medio natural fai que certas pragas do medio salvaxe rompan certas barreiras que nos protexen a nós e, polo tanto, pasen ata nós. A segunda, é que agora o mundo aprendeu que este tipo de cousas son reais, polo que poden pasar e, por tanto, hai que prepararse. A terceira, é que a ciencia avanzou moitísimo grazas a isto. Por exemplo, as vacinas novas, as de Pfizer e as de Moderna, están baseadas nun mecanismo chamado ARN mensaxeiro. A señora que o inventou conseguirá seguramente o Premio Nobel moi pronto. Isto é un adianto espectacular porque vai permitir facer un ataque contra moitas enfermidades dunha maneira que nunca se fixera, xa que nunca se fixo antes unha vacina como a de Pfizer ou a de Moderna. Ademais, este mecanismo de vacinación poderase aplicar a outros problemas, polo cal é adiantar na saúde grazas a todo isto. Así mesmo, temos que ter en conta que a tecnoloxía sofisticouse moito, como se ve nas fotos do coronavirus nas que aparece como unha boliña de pelo-pincho e que están feitas cunha técnica chamada microscopía electrónica, e esa técnica non estivo perfilada ata o ano 2013. É dicir, se nos chega a pillar a pandemia antes do ano 2013, non poderiamos ver este virus como o vimos agora e, sobre todo, non veriamos o mecanismo de ataque deste virus ao corpo humano. Porque un dos pinchos do virus entra nas células e iso viuse grazas a ese criomicroscopio. Entón, vemos como realmente a ciencia e a tecnoloxía progresou moitísimo e, grazas a iso, estamos a responder dunha maneira extraordinariamente boa. E isto vai facer que melloremos moitísimo nos nosos tratamentos. Se isto pasase hai 10 ou 20 anos tería sido un completo desastre.

—Pasando agora á súa experiencia como profesor da Universidade, de que modo influíu o confinamento a causa do coronavirus no rendemento académico dos estudantes e no seu propio como docente?

—Agora que estamos nunha época de pantallas, a xente empezou a valorar máis a presencialidade. Ao principio parecía un pouco de chiste ter as clases pola rede, pero agora vese cada vez máis que a xente está saturada do uso das pantallas e ten claro, e hai un consenso sobre isto, que a docencia en liña non pode substituír as clases presenciais. Entón, eu témome que ao mellor na docencia dos estudantes houbo una certa caída da comprensión, porque estar diante dunha pantalla tantas horas é esgotador. Nós somos animais e estamos afeitos a pasar ese tempo con persoas cara a cara, non a través dunha pantalla. Eu agora estou a falar mirando cara un computador, e ti estasme vendo a través dunha pantalla, tes un aparello cunhas patas e uns cables, cun marco de pasta e plástico con cristal, e aparecen unhas manchas que son eu, pero iso non é unha persoa, e non estamos afeitos a isto. Co cal, témome que puido haber algún tipo de caída de comprensión. Pero hai que aprender a ver tamén a parte positiva, porque isto permitiu pensar noutros tipos de ensino e de formas de ensinar á xente para que no futuro aprendamos destas novas técnicas que estamos a ter agora.

—Por que non están todas as farmacéuticas facendo a mesma vacina a de ARN mensaxeiro?

—Porque facer unha vacina é un proceso moi complexo que involucra moitos científicos e moitas ideas, e esas empresas teñen que pagarlle ao seu persoal e aos seus científicos. Entón, as empresas fan iso e os seus resultados protéxenos cunha cousa que se chama patente. Cando a empresa ou unha investigación crea un producto, esa empresa tivo que pagar cartos aos seus empleados para facer iso; entón, ese producto, esa idea é propiedade da farmacéutica que fai ese producto para despois vendelo. Polo tanto, a empresa fabrica cousas para vendelas e para facer cartos para pagarlle á súa xente e obter beneficios. Entón, cada empresa fai o seu traballo, crea o seu producto como se fose unha empresa que fabrica coches. Porque unha empresa que fabrica coches diseña o seu coche, e ese coche só o fabrica esa empresa porque o pensou esa empresa, co cal, outra empresa non pode construír o mesmo coche porque eso sería un delito de plaxio, porque estaría roubando a idea doutra empresa. Coas farmacéuticas pasa o mesmo: cada empresa ten aos seus científicos, que colaboran coas súas universidades, e cada unha fai un producto e véndeo. As empresas non poden fabricar todas o producto porque estarían roubando a idea das outras empresas. Dito isto, é certo que cando hai unha emerxencia estase contemplando cada vez máis a idea de que se permita abrir para que todas as farmacéuticas poidan facer todas as vacunas; iso sería máis rápido. Pero habería que solucionar o problema de como se recompensa ás persoas que deseñaron iso, que fixeron un traballo, e haberá que pagarllo.

—E por que non os obriga o Goberno para acabar antes a pandemia?

—Porque o Goberno pode obrigar cousas, pero, se ti tes unha casa ou unha empresa, ti es dono desa empresa e chega un momento no que se recoñece a propiedade privada. É dicir, ti tes unha casa e non pode vir o Goberno dicirche que te saias da túa casa e lla deas a outra persoa. Polo tanto, se ti tes unha empresa, non pode vir o Goberno a dicirche que lle deas a túa empresa a outa empresa. Non poden facer iso porque hai que recoñecer a propiedade privada. As persoas que invertiron uns cartos, arriscan os seus cartos e teñen dereito a gañar os seus cartos. Entón, non é fácil que un Goberno obrige a unha empresa a facer algo que a empresa non quere, do mesmo modo que o Goberno non nos pode obrigar a regalarlle as nosas cousas a alguén. Regalámosllas nós se queremos, pero non nos pode vir o Goberno a roubarnos as nosas cousas e darllas a alguén.

—Por outra parte, como afectou a pandemia a investigacións, sobre todo a xoves investigadores?

—Eu creo que todo este fenómeno puso en valor a ciencia máis do que xa estaba, que tampouco era moito, e a xente agora empeza a apreciar o traballo dos científicos. Isto implica ver que España tiña certas carencias, porque non está habendo renovacións pola xente moza, polo que hai unha clase investigadora que xa ten unha unha certa idade, que xa está acomodada. Pero a investigación necesita que se renove por abaixo, polas idades máis temperás, xente nova que investige. Entón, isto está facendo patente que as estruturas da investigación española eran bastante febles, sobre todo no que atinxe aopersoal, porque non había persoas novas que as renoven. Eu espero que con isto se tome conciencia da importancia da investigación e que se teña conciencia de que fan falta investigadores mozos para entrar no sistema.

—Por outra parte, como afectou a pandemia a investigacións, sobre todo a xoves investigadores?

—Eu creo que todo este fenómeno puso en valor a ciencia máis do que xa estaba, que tampouco era moito, e a xente agora empeza a apreciar o traballo dos científicos. Isto implica ver que España tiña certas carencias, porque non está habendo renovacións pola xente moza, polo que hai unha clase investigadora que xa ten unha unha certa idade, que xa está acomodada. Pero a investigación necesita que se renove por abaixo, polas idades máis temperás, xente nova que investige. Entón, isto está facendo patente que as estruturas da investigación española eran bastante febles, sobre todo no que atinxe ao persoal, porque non había persoas novas que as renoven. Eu espero que con isto se tome conciencia da importancia da investigación e que se teña conciencia de que fan falta investigadores mozos para entrar no sistema.

—Como se poden fomentar as vocacións científicas desde as escolas, sobre todo as das rapazas?

—Eu creo que a base está no profesorado. O profesorado de primaria e secundaria é alguén que ten unha responsabilidade moi importante, que ten a chave do futuro das persoas coas que traballa, o seu alumnado. Entón, a solución sempre ten que pasar polo profesorado. En función do que faga ou do que non faga, vai facer que o alumno sexa dunha maneira ou doutra. Eu, por exemplo, recordo que había épocas nas que había o típico profesor de matemáticas que ao mellor era moi duro ou que non o facía ben e isto creaba uns traumas na xente que facía que escapara das matemáticas. Isto ocorría moito na miña época. Entón, podemos falar de vocacións, estratexias e buscar referentes, como cando un ve a un xogador ou a unha xogadora de baloncesto ou ve a Ana Peleteiro ser atleta, quere ser atleta. Pode que isto axude, pero ese tipo de axudas, que poden ser importantes, non son nada comparado co traballo que fai o profesorado na aula. O traballo do profesorado é un 90% do que despois acaba sendo a vocación dunha persoa, o amor que transmita ese profesor ou profesora, pola disciplina que imparte é a que vai facer a pegada no alumnado.

—E personalmente, como afectou o coronavirus ao ritmo de traballo que levaba normalmente?

—A min multiplicoumo bastante. Eu son unha persoa que ten moitas liñas de traballo en paralelo, pero isto creoume unha liña máis. Eu traballaba xa en predicir como se comportan as persoas, e iso é coma unha adaptación do que estou a facer agora. Pero iso foi aumentando o traballo. E, ao mesmo tempo, a parte docente, como todos os compañeiros, tiven que reformularla, para adaptala a esta nova situación. Co cal, o que fixo foi un incremento de traballo, tanto para min como para o voso profesor. Porque Alberto seguramente tamén tivo que facer máis traballo, e todos os profesores do IES Rosalía tiveron que facer un traballo extra para adaptarse. Polo tanto, isto foi unha carga de traballo a maiores para todo o mundo.

—Como divulgador, de que modo cre que estamos ben informados sobre as vacinas ou as mutacións e como valora opinións de persoas como Miguel Bosé ou Victoria Abril?

—A verdade é que non deixa de causarme espanto como, en pleno século XXI, poden aparecer estas cousas. Vivimos na sociedade aparentemente máis formada da historia, cunha cantidade de información dispoñíbel que é a maior da historia, co cal unha persoa ten un acceso a información sen precedentes na historia. Pero ocorre que, paradoxalmente, mentres isto avanza, a sociedade pode crear grumos nos cales se illa. Este é un traballo que eu tamén fixen hai un par de anos, estudando como se comporta a xente, e demostramos que, aínda que estamos nun mundo que se globaliza, por mor das redes sociais unha persoa pode illarse; porque, se é unha persoa moi rara, antigamente cando non había redes sociais vivía no seu barrio, na súa vila, entón esa persoa non tiña a ninguén raro coma ela para reafirmarse na súa idea, porque a comunidade que tiña ao seu redor, na sua aldea, acababa meténdoo en vereda. Pero agora, como hai redes, un pirado na rede pode contactar con outros pirados e, entón, eses pirados fan un grumo de persoas que fan que cada un deles se sinta nunha especie de ambiente no que só recibe información de xente coma ela. Polo tanto, todo o que le é de xente pirada coma ela, co cal, íllase. Isto é un fenómeno novo tanto na información como na política, porque as redes poden crear burbullas de persoas que se illan do resto, fanse impermeables e realiméntanse entre eles nas suas tolemias. E isto é o que está pasando e é moi grave. O de Miguel Bosé e Victoria Abril é tremendo e incrible, como unha persoa, coas evidencias que hai pode dicir este tipo de cousas é un fenómeno que cada vez vai medrar máis. Eu creo que nalgún momento vai haber que tomar medidas incluso lexislativas para actuar contra este tipo de cousas, porque moitas delas baséanse en falsidades que algunha xente consome. Ti soltas calquera trola, por rara que sexa, difúndela masivamente e sempre vai haber unha pequena porcentaxe de persoas que cha cren. E sempre vai ser así: de cada 1.000 persoas vai haber 10 persoas que che fagan caso, por moito disparate que digas.

—Mirando cara atrás dos últimos meses, como foi e está sendo a experiencia para vostede traballar sobre a COVID-19 e que lle aportou?

—Foi estresante; sobre todo nas primeiras semanas, porque estabamos forzados a dar tantas respostas porque nos pedían constantemente información. Entón, houbo un pouco de agobio nos compañeiros que estaban participando no proxecto porque tiñan que ver ao conselleiro e dicirlle que ía pasar. Eran conscientes de que o que eles dixeran ía afectar as medidas sanitarias, entón, era unha responsabilidade enorme. E había xente que incluso non durmía ben. Isto foi un golpe de responsabilidade que poucas veces ocorrera. A partir de aí, sénteste orgulloso de ver como cousas que ti vas adiantando axudan de maneira case directa, nun prazo curto, á sociedade que te rodea. Normalmente cando un investiga o retorno do que fai ocorre a medio prazo ou a longo prazo ou a veces nin ocorre; pero aquí si que vías como as cousas que dicías xa aos poucos días tiñan efecto. Iso é ao mesmo tempo estresante pero tamén é unha satisfacción. A parte diso, supuso unha nova aventura que me fixo medrar, que me fixo ver certas cousas nas que eu non entrara, e fíxome perfeccionarme e ser mellor científico.

—Como afectou a pandemia a súa labor de divulgador, e de que maneira o uso masivo a causa do confinamento dos medios online abren novas perspectivas a este labor de comunicación coa sociedade?

—Eu tiña a vantaxe de que estaba investigando nese campo, co cal a min foime fácil relativamente empezar a contar o que xa estaba facendo. Entón, para min foi fácil, sobre todo ir profundando en cousas que estaban relacionadas coa COVID que non caían na miña investigación. Tamén foi bastante interesante para min meterme nesa investigación. E, curiosamente, aprendín que a divulgación era máis importante do que eu pensaba. Non pensei que sería tan determinante, pero ao ver que apareceran xente coma Miguel Bosé ou xente como os negacionistas, deime conta de que a divulgación é moito máis importante do que parece. E, dende logo, tamén aprendín que estas plataformas que temos online, coma esta cámara que temos e estes novos mecanismos, son unha porta bastante áxil para comunicar as cousas. Lamentablemente, tamén serve para comunicar o malo, e por iso temos que ver que ten que haber unha compensación da xente da divulgación científica para intentar parar ese grupo de negacionistas.

—Que aprendeu nesta pandemia dende o punto de vista dun físico e como cre que axudan os datos a xestionar mellor futuras epidemias globales?

—O que aprendín é que é moi importante ter un método de adquisición de datos o máis fiable posible, porque un ve como a mala calidade de datos sociais repercute nunha mala predición. Entón, iso é o primeiro, a importancia que hai na sistemática dos datos. Despois tamén aprendín que a maneira clásica de facer as matemáticas nas pandemias ten que renovarse. De feito aprendemos e estamos a facer unha cousa nova para adaptarnos ao novo sistema , co cal aprendín tanto na parte experimental, como na parte teórica, para adaptarnos a unha nova realidade.

—De que maneira axuda á evolución da pandemia que a sociedade teña coñecementos sobre ciencia?

—Moito. Por exemplo, ata o mes de agosto, setembro, incluso outubro, a Organización Mundial da Saúde seguía dicindo que o virus se contaxiaba por pingas de cuspe que expeliamos ao falar, co cal, se te pos a metro e medio, tampouco che vai a pasar nada porque as pingas cando falas caen ao chan. Pero cando quedou claro que non era só por pingas senón que o virus tamén se pode propagar polo aire, e que, polo tanto, se estades en sitios pechados tedes que ter as ventás abertas. Iso fixo que a xente tomara unhas medidas moi importantes. De feito, unha das cousas que fixen na pandemia foi, cun compañeiro, deseñar un sistema para todos os colexios e institutos de Galicia no cal o profesorado pon uns datos e o noso sistema dille canto tempo ten que abrir as ventás en función do clima que se hai: se hai máis vento, hai que abrilas menos e se hai menos vento, hai que abrilas máis tempo. Entón, ese coñecemento foi fundamental porque cambiou totalmente a maneira que tiñamos de vivir e fíxonos previr o que ocorre; por exemplo, cando estamos a falar nun cuarto, estamos a botar aire para afora e se ese aire non se renova a posibilidade de contaxios aumenta. É importantísimo que a poboación teña claro como se propaga para que, neste caso, ao ver que o virus se propaga polo aire e non por cuspe, como se pensaba antes, cambiou totalmente a maneira que temos de defendernos contra el.

—Falou antes dos negacionistas da COVID, como poden influír as novas falsas na evolución da pandemia?

—Lamentablemente moito. Como vos dicía antes, neste mundo novo no que a xente se comunica por redes emerxe de maneira natural que tantos pirados se poidan conectar entre eles e fagan un grumo, de modo que os negacionistas só falan entre negacionistas. Póñense correos electrónicos, escríbense WhatsApps, escriben en Twitter, en TikTok ou en Facebook e entre eles consumen o que eles mesmos fabrican. Iso é moi perigoso e, polo tanto, hai que ter moito coidado. Hai que empezar a pensar que aínda que internet foi unha oportunidade do mundo, ten certos perigos. Entón ten que empezar a haber, creo, un maior control das redes, aínda que isto sexa unha opinión polémica. Eses negacionistas fan moito mal, porque, como se enferren entre eles, poden ir captando novas persoas e ir coméndolles a cabeza; porque este é un virus que se multiplica. Cada persoa nova que entra no negacionismo vai empezar a soltar parvadas e, ao mellor, de cada 100 persoas coas que fala, dous ou tres creno e, polo tanto, o grupo do negacionismo aumenta. Entón, hai que poñer cortes a esa difusión de noticias falsas. Penso que é algo que, a medio prazo, os gobernos dos diferentes países van ter que controlar.