Historiadora

“Nas pandemias hai por un lado a enfermidade e por outro lado o medo”

A historiadora galega explica que nunha pandemia non só existe a enfermidade, senón tamén o medo que ten a sociedade e afirma que isto fai que as persoas reaccionen incluso en contra da súa familia ou dos seus amigos

IRIA VILAR REGOS E DANIELA VEIGA PATO | Santiago de Compostela

Ofelia Rey Castelao (Arnois, 1956) é catedrática de Historia Moderna na Universidade de Santiago de Compostela. Licenciada e doutora en Xeografía e Historia pola mesma universidade, ten publicados doce libros e uns douscentos artigos e capítulos en publicacións europeas e americanas. En 1986 converteuse en profesora titular e, en 2002, en catedrática. A profesora ourensá afirma que na actualidade “estamos indefensos porque eramos unha sociedade moi rica que estabamos acostumbrados a non ver unha situación como a actual”.

—Sabemos que ao longo da historia teñen acontecido moitas pandemias. Que teñen en común estas coa actual, a do Covid-19, e en que se diferencian?

— A pregunta que me facedes ten unha resposta bastante sinxela. Esta pandemia é outra máis das que houbo no transcurso da historia. Eu son especialista en Historia Moderna, polo tanto nos séculos XVI, XVII e XVIII, e teño estudiado bastante sobre o século XIX. Utilizamos casi sempre o termo epidemia máis que pandemia. Esta é pandemia porque é mundial; nos outros casos non sabemos se era mundial, porque, por exemplo, a peste negra, cando se produce, en torno a 1348, o que se coñecía do mundo era o mundo europeo; ignoramos que era o que pasaba noutros sitios. Había, obviamente, noutros continentes, en Asia ou en África; había tamén as súas epidemias que nos son completamente descoñecidas, aínda que hai investigacións que nos permiten saber, en determinados momentos, que cambios houbo sen que saibamos moito de que virus se trataba. O parecido está en que, primeiro, é un virus que nos ataca, e que nos ataca a todos universalmente e non distingue moito entre ricos e pobres, homes e mulleres nin de forma étnica. E o que máis nos chama a atención aos historiadores é que as solucións, é dicir, as reaccións da xente é indéntica a como se producían antiguamente. Decía un compañeiro meu o outro día, medio en broma: “Parece mentira que esteamos como na Idade Media”, pero, en efecto, o pecharse na casa, o non correlacionarse con outras personas, o manter o movemento da xente o máis minimizado posible era o mesmo que se facía antes; é que non quedaba outra. Temos dous bloques parecidos: por unha parte, o comportamento dos virus, que máis ou menos é semellante sempre e que non é cíclico porque ten que haber un determinante que o desencadene; e, por outra banda, a reacción da sociedade, que ten que defenderse como pode. Hoxe en día temos que pensar que sería de nós sen un sistema de seguridade social. Isto está marcando incluso unha diferencia con países onde non hai un sistema universal coma o noso. Unha medicina moi evolucionada e, incluso, a importancia das infraestruturas; é dicir, o rápido que podemos chegar con medicamentos, xente, enfermos, dun sitio a outro; e isto hasta hai moi pouco tempo non era posible. O que sería de nós nunha pandemia, esta por exemplo, hai doce anos ou trece, cando non había Internet universalizado como hai agora. As diferenzas radicais, sobre todo na técnica e na tecnoloxía dos últimos decenios, e as similitudes son as de sempre; e seguirá habéndoas, é dicir, que esta non vai a ser a última pandemia.

—Tomando como referencia as pandemias máis importantes e coñecidas, como a peste negra, a gripe española ou a varíola, poderíame dicir cal foi a que máis impacto tivo en España e en Galicia e de que modo afectou?

— A peste negra coñécese menos que outras epidemias porque as fontes documentais que temos para a Idade Media son relativamente escasas comparado cos séculos da Idade Moderna; son moitísimas menos. Aínda así, hai moi boas investigacións, e algunha moi curiosa sobre Inglaterra, onde había nalgunha parroquia algún arquivo parroquial que permitiu ver cantos individuos tiñan morto. Aínda así, naturalmente, o que sabemos é, en gran parte, polas repercusións que tivo na economía medieval ou no sistema social medieval. A partir de aí, e sobre todo cando chegamos á Idade Moderna, sabemos cada vez máis. No caso de Galicia, que, lamentablemente non é que teñamos moi boa documentación, a partires de 1600, non digo que saibamos casi casi día a día pero, pouco lle falta, porque temos uns arquivos parroquiais, é dicir, os rexistros onde se anotaba xente que nacía, se casaba e morría. A partir de que temos iso, aínda que non hai estatísticas de morte ata o século XIX, os historiadores indirectamente tomamos datos dos arquivos parroquiais e podemos reconstruír cal é o impacto de cada unha das crises. Temos, entón, moitísimos máis datos que para antes e, polo tanto, é moi difícil comparar o que temos para a Idade Moderna ou para a Idade Contemporánea coa Idade Media.

Unha das crises máis grandes que houbo e que afectou moitísimo a Galicia e a toda Europa occidental é a de 1598, que é un ataque de peste. A peste era recurrente; é dicir, desde a Idade Media, como é sabido, a peste negra é, precisamente, un ataque pestífero. Fundamentalmente eran os ratos os que transportaban o virus e, naturalmente, o tránsito, sobre todo marítimo, porque había moitos ratos que ían nos barcos, levaban con eles o virus e íano espallando por onde queira que pasaban; case sempre chegaba por mar. Cada pouco había ataques pestíferos, pero xa desde a Idade Media había sistemas de reacción. As cidades case todas estaban, e as vilas pequenas tamén, amuralladas. Así, pechábase a muralla e non se deixaba entrar e saír a ninguén. Comunicábanse entre municipios, e temos que pensar que o facían como podían. Se se sabe que hai peste en tal sitio, entón non se ía alí ou non se deixaba entrar a xente que viña de alí. Iso vémolo, por exemplo, aquí: se entrades en Internet e mirades no arquivo da Universidade, están totalmente dixitalizadas as actas municipais desde finais do século XV ata o século XX. Vemos os avisos que chegaban: na Coruña aparece que hai peste, entón pechábase o camiño, non se deixaba entrar a ninguén, e controlábase que non viñera ninguén con síntomas de peste, que era dificilísimo, porque nos primeiros momentos os síntomas non son visibles. Por exemplo, aquí en Santiago de Compostela, durante o século XVI, hai pestes con bastante frecuencia, sobre todo a partir de 1565. No ano 1565 hai avisos de que non se deixe entrar a ninguén de fóra e, se querías entrar aquí, tiñas que traer un documento de onde viñas, dicindo que viñas dun sitio que estaba limpo. Pero aínda así, o gran ataque será o de 1598. Calcúlase que no norte da península morre a cuarta parte da poboación. Estamos falando de tasas de mortalidade ridículas comparadas con estas. É unha situación que estamos nós aquí e unha cuarta parte morre. E iso foi o que sucedeu: empezou en 1598 e dura varios anos. Iso foi un ataque tremendo. No resto de España, por exemplo, houbo un ciclo de pestes fortísimo a mediados do século XVII, pero a Galicia non chega; é fundamentalmente en Andalucía, en Sevilla.

Hai pouco que houbo unha serie sobre a peste en Sevilla e as imaxes, que están moi ben escollidas, porque foron compañeiros nosos de Historia Moderna os que asesoraron esa serie, e vese o estrago brutal desde todos os puntos de vista. Por un lado, hai a enfermidade e por outro lado o medo, que fai reaccionar a unha persona en contra da súa propia familia e dos seus amigos. Hai tamén un ataque de peste moi duro en 1709-1710 que é para toda Europa. Neste caso, en Galicia, aquí ao lado na alameda de Santa Susana, fixéronse tinglados para acoller enfermos. Estaban debaixo de lonas porque non cabían no Hospital Real, cousa que se volve a facer noutras crises do século XVIII. Pero, ollo!, esa vai a ser a última peste que chegue a Galicia. Isto hai que telo moi en conta porque agora, cando nos parece que estamos indefensos contra a COVID, estamos indefensos porque eramos unha sociedade moi rica que estabamos acostumados a non ver isto. A Peste desapareceu sen tratamento porque o corpo humano foi asumindo a carga viral e facéndose inmune. Isto hai que telo moi presente, é dicir, que dentro duns anos seremos inmunes á COVID.

A seguinte crise de Galicia, a de 1768-69 e 70, estivo relacionada co clima, pero tamén é unha crisis europea e parece ser que coa varíola. Da varíola había tratamento, desde Turquía e por aí sábese que desde o século XVII utilizaban inoculación; é dicir, pinchar virus dunha persoa infectada a unha persoa para facela inmune. O caso español foi a Marina, é dicir, o exército de mar, o que empeza a organizar campañas a favor da inoculación da varíola. Aquí en Santiago imprímese un libro dun médico irlandés que se chamaba Timoteo O´Scanlan, que traballaba en Ferrol, no Arsenal da Marina e que lles recomendaba aos curas das parroquias que lle enseñaran ás mulleres que coas agullas de coser lle puxeran o virus aos nenos. Estes días fálase moitísimo da famosa expedición da varíola, que son nenos de Coruña e de Santiago os que van a América e a Filipinas co virus inoculado para inoculalo alí a outros nenos e defenderse da varíola. Antes da gripe española hai unha crisis tremenda que é a do cólera. O cólera chega de Asia. O primiero ataque forte que hai en Europa é entre 1833 e 1837. As imaxes de Londres son brutais. Sobre todo porque no segundo ataque, que é en 1752-53. Daquela as grandes cidades non tiñan recollidas de augas fecais porque non había cloacas. Entón, o cólera, que se difunde moi rápidamente, foi un desastre en toda Europa. Pero aquí, sen ir mais lonxe, en Galicia entra por Vigo a través de barcos que veñen de Portugal; logo, expándese por toda a costa e o sitio peor foi A Coruña. Na Coruña hai moitísimas testemuñas de médicos, das discusións que houbo sobre como tratar o cólera. Eu díxeno aquí en clase, o día 12 de marzo do ano pasado, antes de que nos pecharan. Púxenme moi seria porque a xente non entendía o que estaba pasando. Recordeilles que na crise do cólera de 1853, o gobernador da Coruña e o alcalde da Coruña tiveron unha liorta que se baseaba no seguinte: o alcalde da Coruña quería defender a economía, optando por ter todo aberto. E o gobernador dixo que había que ter todo pechado, porque o gobernador pensaba na provincia. E decidiu o gobernador, e tiña razón, que todo aquel que intentara saír da cidade sen permiso podía ser, simplemente, fusilado no momento. Era unha medida moi drástica, pero o gobernador pensaba en defender a miles de persoas. E o alcalde pensaba en defender a economía da cidade. Gañou o gobernador, pero aínda así, hai momentos dramáticos na Coruña, como cando nunha fosa entérranse dunha soa vez a mais de duascentas persoas. Nenos incluídos, sen nomes nen apelidos porque os curas xa non daban feito e xa non se podían enterrar.

Logo ven a gripe famosa, a gripe española, que é a gripe de todas partes menos española. Aí hai unha diferencia con respecto a todas as anteriores. Aquí coincide coa Primeira Guerra Mundial. Non se sabe moi ben cal é o impacto da morte por gripe e por guerra, que iso hai que tamén telo en conta, é dicir, as desgrazas non sempre veñen soas. É unha crise brutal comparada coa de hoxe, polo que, realmente, nos estamos queixando de nada cun 5 por cento de mortalidade. Daquela morreron, calcúlase que en Europa, cerca de 50 millóns de persoas na crise da gripe. Polo tanto, desde esa gran crise, Europa estaba acostumada a que non houbera algo similar, pero a peste ou a varíola seguen existindo en Asia; é dicir, que teñen esas probetas que se conservan para investigaciós científicas. Galicia sufriu moitas e relativamente próximas e, polo tanto, os historiadores acostumámonos a relativizar, que é unha boa aprendizaxe.

—Nas pandemias dos séculos atrás non había tantos medios para combatilas. Polo tanto, de que xeito se loitou contra estas pandemias e como reaccionou a sociedade nestas situacións?

— É unha das preguntas mais complexas porque nós, o que sabemos da reacción da sociedade, é sobre todo das clases altas, que foron as que deixaron testemuñas escritas. Da xente corriente, do que pasaba con eles non temos practicamente nada. Afortunadamente, na idade moderna temos os rexistros dos hospitais; por exemplo, os Reis Católicos crearon o Hospital Real de Granada, de Toledo, de Zaragoza e de Santiago de Compostela, que son os mellores rexistros que pode haber. Aí temos testemuñas que deixan visións do que pasaba. Non soamente os números de que aquí entraron tantos enfermos e déuselle este tratamento, senón, testemuñas de carácter afectivo ou social. Moitos curas que nos arquivos parroquiais, que é algo que non deberían de facer, pero facíano, deixaron anotacións de cando se quedaron moi impactados por cousas que sucedían. O outro día en clase leváballe dúas testemuñas da crise de 1769 aos estudantes para que viran que era exactamente a situación de agora. Os curas falaban de que era unha situación horrorosa, a xente non se axuda entre si e, polo tanto, digamos que eles contemplan algo que lles chama moito a atención e deixan rastro diso. Desde o punto de vista médico non había moito que facer, sobre todo mentres non houbo unha correlación entre a limpeza e a enfermidade. Iso tardara moitísimo porque non había a idea do microbio, é dicir, o transporte microbiano. Aínda así, a xente utilizaba unha especie de máscaras. Imaxinade que se facían con calquer cousa e non con esta calidade que temos nós dos produtos que levamos diante da cara, que son hixienizados. O de lavar as mans, que é algo tan normal hoxe, é que casas non había auga corrente. Se aquí en Galicia, nos anos 60, aínda non había auga corrente nas aldeas e nas casas. Era algo moi difícil aquí, nesta cidade. Por exemplo, esta fonte de aquí surtía todo este barrio. A fonte do colexio de Fonseca, á Rúa Nova e á Rúa do Vilar. Soamente as casas dos moi ricos tiñan pozos. Tampouco se salvaban de nada porque eran os mesmos pozos a onde ían parar as augas fecais. Por moi rico que foras, ninguén te protexía. Desde o punto de vista médico non había practicamente nada que facer. Había algunhas enfermedades que si que tiñan tratamento, e relativamente fácil de aplicar, que eran, por exemplo, as de transmisión sexual; a sífilis, por exemplo. Hai un hospital en Santiago desde 1577 e o tratamiento era bastante fácil de facer, aínda que se transmitía con moitísima facilidade. Pero as outras, ao non haber tratamento, hai cousas que nos chaman a atención; por exemplo, que no Hospital Real, que non era de peregrinos, que era de enfermos, e isto tamén o quero deixar claro, non se podían admitir enfermos contaxiosos. Pero como é posible? Hai que pensar desde o punto de vista da lóxica colectiva. Se temos aloxadas catrocentas persoas que están alí por feridas ou porque teñen un cancro, e metemos a unha persoa contaxiada, temos case asegurado que van morrer todos. Tratábase de evitar que entraran, porque non había moito que facer. A defensa consistiu en evitar o contacto, que a xente se metera na casa todo o que puidera e evitar, por exemplo, as actividades mercantís, o comercio, porque as cousas ían afectadas, como é lóxico, nos transportes marítimos e os transportes por terra, que eran en mulas. Polo tanto digamos que a defensa é pecharnos e defendernos. E daquela, as clases altas, en moitos casos, foron moi solidarias. Eu o outro día aínda relía unha nota do bispo de Tui, que acusa os concelleiros do municipio que colleron e escaparon de Tui nunha das pestes. Dilles que ou se quedan alí ou se non, excumúlgaos. O que teñen é que estar alí e non poden coller e escapar. Aquí nesta cidade, o arcebispo Don Juan de San Clemente, que é o fundador deste edificio, non marchou da cidade. Era un andaluz ao que lle debemos moito e un home intelectual e cultísimo que aguanta aquí. En cambio, bastantes coengos da catedral colleron e marcharon. Podían permitirse ir ás súas quintas rurais. As monxas de San Paio de Antealtares, que eran riquísimas, marcharon todas para Camanzo. En cambio, outras quedaron. A reacción dependía moito da conciencia particular de cada un, pero tamén da autoridade, que neste caso, nesta cidade era o arcebispo. E era así igual en todas partes. En toda Europa veste sorprendida por reaccións de xente que ao mellor non tiñas moita confianza en que reaccionaran de forma solidaria e que si que reaccionan. No cólera de 1854, que foi brutal, as reaccións de solidaridade son moi importantes.

Hai que ter en conta algo, e vou facer unha acusación: moitos médicos e xente da sanidade, nestes momentos, haberá que facerlles contas ao final deste período, porque, en parte por non querer contaxiarse, están contaxiados co sistema online. Pois na idade moderna non sabemos de médicos que escaparan ante un ataque pestífero. Na peste de 1598, os médicos de Santiago, vendo o que se lles viña enriba, ou os de Sevilla en 1847, ou os de Marsella de 1715, que sabían que tiñan todas as cartas para morrer infectados, non marcharon. Formaba parte da súa ética profesional. Polo tanto, digamos que a resposta da sociedade é moi plural. Igual que agora. Acordádesvos dos primeiros días? Todo o mundo desconfiaba de todo o mundo. Agora non, temos unha confianza en xeral, sobre todo porque temos que admirarnos a nós mesmos polo ben que respondemos. Aínda que hai excepcións, pero, en conxunto, a xente respondeu moi ben. Desde ese punto de vista, estou moi orgullosa da sociedade na que me tocou vivir.

—Imaxinamos que isto tamén afectou á relixión e ao concepto de morte. Foi así?

— Esa é a pregunta probablemente mais difícil que lle podes facer a un historiador, porque a mente da xente, o que pensaba realmente, non aparece nos escritos ou nas fontes documentais; non é posible acceder a ela. Nin sequera cando se fai historia oral a xente che vai a dicir a verdade. É o ámbito onde nós non podemos practicamente arriscar nada.

Hai unha idea sobre a peste de 1348, a peste negra, que é unha conmoción brutal. Pero o período medieval é un período de escuridade ou de dificultade e é moi diferente á Idade Moderna. Temos que pensar que a min tocoume estudar a etapa que está marcada polo inicio da imprenta. A difusión cultural que marca a imprenta a partir de 1452 non ten nada que ver co que había antes. A idea que temos sobre a peste de 1348 deriva en gran parte da literatura, entón non sabemos ata que punto iso se corresponde coa realidade ou como reaccionaba desde o punto de vista da relixión a xente común e corrente. Cando chegamos á Idade Moderna, temos que pensar que xa non hai un sentido común da relixión, senón moitas relixións ao mesmo tempo. Por unha banda, vai ir a relixión católica e, por outra banda, todas as variantes protestantes. Hai que acordarse que, a partir de 1517, o luteranismo marca unha diferencia que afecta moitísimo ao modo de ver a morte e a vida; é dicir, que son dúas cousas que van acompañadas. Polo tanto, para observar o comportamento relixioso da xente non vale só o medo á morte e, de forma espontánea, hai xente que non cre en Deus. Hai a idea de que sempre na historia todo o mundo era crente. Pero non necesariamente se pode chegar á conclusión nun determinado momento de que Deus non existe. Iso si que é verdade que escrito non aparecía porque te arriscabas a que calquera sistema de inquisición, que había en todas as partes, che castigaran por dicir eso. Iso non se dicía aínda que se sentira.

Cando chegamos á Idade Moderna, todo o que temos sobre a relixión é multiforma; é dicir, nós temos unha morea de información que non é facil de cadrar porque o que nos falta, sobre todo, é o que sentía a xente corriente. Nós o que temos é o que nos din as autoridades eclesiásticas, é dicir, os libros litúrxicos, os devocionarios, e iso é o que pensan nas élites. Como a xente logo sentía ou non, para iso temos utilizados moitas veces os testamentos. O testamento é o último que se fai e non teñen nada que ver a como son agora. Empezan todos dicindo “En el nombre de Dios, amén”, “encomiendo mi alma al Espíritu Santo, a la Virgen María…” E deducimos que a xente se di todas esas ristras, que son longuísimas, de santos: “el Santo del día que yo nací, el Santo de mi nombre, el Ángel de la Guarda”, un, outro, outro, outro… Pero logo, vemos que isto a xente púxoo porque quería ou foi o notario quen puxo isto porque era o que el creía? Pero non podemos acceder a iso.

Na Idade Moderna os cambios motivados polo impacto dunha peste son moi difíciles de ver. Por exemplo, a mortalidade dos nenos, unha nai en Andalucía por non insistir en Galicia, a mediados do século XVIII, incluso a finais, poñamos que tiña, como media, 8 nenos. Entre 4 ou 5 xa lle iban a morrer. Cal é o concepto da morte que ten unha nai á que se lle están morrendo constantemente os nenos? E de eses, unha parte vánselle morrer antes dos sete anos, co cal, ao final da súa vida, vai a ter 1 ou 2. Aquí en Galicia era peor porque nacían moi poucos nenos e morríanse o 30%. A morte estaba presente todos os días. Onde era máis impactante, probablemente, o medo era maior e, entón, reaccionábase organizando procesións, sobre todo procesións nocturnas, principalmente nas cidades. O campo, o mundo rural, e aquí en Galicia sabemos do que estamos falando, ten reaccións completamente diferentes. No mundo urbano é onde se ve que a relixión neses momentos concretos si que se esaxera. Aínda o ano pasado se organizaron nalgúns sitios procesións por parte dalgúns bispos. Claro, as autoridades civiles xa sabían, incluso na Idade Moderna, que, se se xuntaba moitísima xente, podíase espallar máis o contaxio. Non sempre se fixeron procesións porque había prevencións contra ese tipo de manifestacións. Hai que comprendelo.

—No pasado a medicina non estaba desenvolvida como agora. Entón, como se produciron os avances médicos para crear vacinas e medicamentos contra as enfermidades, como, por exemplo, a cura contra a gripe ou a peste?

— Aquí temos que ir por partes, e é que non todas as enfermidades están en todas partes igual. A partir da chegada de Colón a América, prodúcese o que se chama o intercambio vírico e estamos nestes anos celebrando a primeira volta ao mundo que levaron a cabo Magalhães e Elcano, onde transportaron todos os virus habidos e por haber. Non todas as enfermidades producen as mesmas reaccións nin o mesmo nivel de preocupación. O problema fundamental desde o punto de vista científico, que é mais ou menos por onde vai esta pregunta, é que temos que ter en conta que o que se hereda ata o século XIX procede da medicina grecolatina, e moitos avances non houbo ata o século XVII, que é cando se fala da revolución científica. Pero, cando falamos de revolución científica, falamos máis ben de astronomía ou da matemática, porque a medicina vai con moitísimo retraso. A tradición xudea era moi importante nese sentido, pero no mundo cristián, xa seña protestante ou católico, a medicina non era unha profesión ben vista. Ollo, que estaba moi ben pagada! A idea en que certa literatura fala dos médicos mal pagados, non é certa. Os médicos sempre estiveron maravillosamente pagados porque eran poucos. Nas universidades hai facultades de medicina. Na Idade Moderna é a gran diferenza con respeto a Idade Media. Pero tiña moi poucos alumnos, moi pouquiños. Os alumnos universitarios eran poucos en toda Europa pero, sobre todo no imperio hispánico, que era donde había maior número de universidades ao final do século XVI. Soamente na península ibérica había 38 universidades. Tiña Portugal 1, Inglaterra 2, Francia moi pouquiñas. Non todas as universidades pero gran parte delas tiñan mediciña, como era o caso de Santiago. Xa non digamos Salamanca ou Valladolid. Pero quen iba ás universidades? Os fillos, non das élites, que deses iban poucos á universidade xa que non tiñan interés ningún en estudar, pero si, dos niveles intermedios. A medicina, que era? Un traballo manual e había unha concepción contraria ao traballo manual. Quen ía á Facultade de Medicina? Pois os que tiñan unha vocación de aprendizaxe da medicina ou ben os que non podían ir a outras facultades. E que aprendían? Pois os tratados galénicos; ou sexa, que estamos falando da medicina grega e romana, e isto sen avanzar moito.

Un avance tremendo foi o que chamamos a iatroquímica, é dicir, empezar a tratar a xente con química, que foi un avance extraordinario. Agora hai unha tendencia a pensar que con herba imos curar e non, o gran cambio que ten a humanidade no século XVII é a aplicación de determinados tratamentos a partir de introducir a química, porque as curacións foron moitísimo maiores. Aínda así, ata o século XVIII non hai avances claros, porque os microscopios van avanzando pouquiño a pouco, non son como os de agora, e facer lentes de gran aumento soamente se daban feito en Holanda e eran carísimos. E aínda así non se vía un microbio; é dicir, víanse as células, e así, afortunadamente, descubreuse a circulación do sangue, que foi un avance moi importante. Polo tanto, digamos que foi todo paseniño, paseniño. O gran cambio foi o da varíola, o descubrir a inoculacion; é dicir, que pasando cunha agulla o virus a outra persoa, esa persoa quedaba inmunizada, iso foi extraordinario. Naturalmente, cal foi a gran revolución? A penicilina. Cando se descubre que un mofo podía servir como curación, iso foi unha revolución total e absoluta. Pero para iso hai que esperar ao século XX. Aquí mesmo, en Galicia, houbo xente que morreu en vísperas da chegada a Santiago dos primeiros botes de penicilina. Como sucede agora, que eu teño un compañeiro que se lle morreu o pai e a nai na mesma semana na que estaban chamados a ser vacinados; é dicir, que espanto! Pois isto pasaba cada pouco.

Os pasos da medicina, seguramente que alguén de medicina o explicará mellor, son moi lentos e a gran responsabilidade de Europa foi a falta de interés polo estudio da medicina, porque era moito mais rendible ser avogado ou ser eclesiástico que ser médico. Había que ter un interés, pero, insisto, ben pagado. Os médicos do Hospital Real estaban moi ben pagados porque, ademais, estes médicos traballaban privadamente polas tardes e cobraban moitísimo. E quen era o cliente? Pois o señor arcebispo, os coengos, os ricos mercaderes, os nobles… Eses todos tiñan moitísimo diñeiro. Polo tanto, digamos que non é só un problema médico nin científico, é un problema social e educativo.

—Outro tema que nos interesa saber é o papel da muller na historia, pois non sempre tivemos os mesmos dereitos que agora. Que papel tiñan as mulleres en tempos de pandemia?

— Directo, poderiamos dicir que ningún porque non formaban parte dos sectores que dirixían a sociedade nin formaban parte dos cadros médicos. Pero, ollo!, na Idade Moderna as mulleres tiñan moitísimos máis dereitos dos que se di. Afortunadamente, esto está moi ben estudiado desde hai uns cantos anos, porque, cada vez que se vai aos arquivos, iso que se di de que as mulleres eran invisibles non hai forma de sostelo, porque só documentación para estudiar as mulleres, sobra. A min non me chegarían varias vidas para estudar soamente as que hai en Santiago e, polo tanto, temos unha información magnífica. Pero temos que pensar, por exemplo, que xa con Alfonso X o Sabio, por centrarnos no caso que nos atinxe máis de preto, as leis de 1505 dos Reis Católicos, é dicir, un ano despois da morte de Isabel a Católica, din que as mulleres e os homes somos iguais ante a lei; e para isto non hai que esperar ao século XX. Polo tanto, é mais ben a sociedade a que marca as diferencias entre os homes e as mulleres que o sistema legal.

As mulleres eran autónomas para moitísimas cousas; por exemplo, unha muller podía facer testamento sen ter que pedirlle permiso ao marido. E sempre se oe dicir que as mulleres, se querían facer calquer cousa, tiñan que pedirlle permiso ao marido. E o marido a elas. Eles non podían comprar nin vender, nin facer nada se a muller non estaba de acordo. As mulleres podían denunciar os maridos, podían perfectamente. Non é verdade que necesitaran o seu permiso para poñerlle un preito ao marido; eso non é certo, hai documentación. O papel das mulleres estamos tratando de recuperalo porque ao principio da historia das mulleres, todo o mundo se fixou nas mulleres das élites, que son as máis fáciles de estudar: as marquesas, as condesas e as que non tiñan problemas porque eran ricas e as ricas mandaron siempre, foran homes ou mulleres. Nos casos das crises temos que pensar que, como nais e mulleres que estaban nas casas, o que podemos excluír claramente era o concepto da limpeza da casa, que era o que se chamaba aseo. Por iso o feito de onde podían lavar a roupa era algo fundamental para que non se espallaran os virus. No mundo rural, podían ir a un regato. Aquí en Santiago, que é unha cidade pequeniña, ían aos regatos que estaban ao redor da cidade, o Sar e o Sarela. Pero a frecuencia de lavar a roupa era extraordinaria. Como moito, cambiábase unha vez ao mes, porque para cambiarte tes que ter outra roupa. Cando vemos que o que tiña a xente normal e corriente era un mínimo, estamos falando de cousas moi básicas e logo de tecidos moi pobres que se estragaban moi rapidamente, pero, ademáis, despois con que podían lavar que quedara a roupa minimamente hixienizada? Con cinza e con graxa. Con que se facía o xabón? Con graxa de porco ou graxa de vaca, mesturada con cinzas. No século XIX entrou a sosa cáustica, e iso xa foi un cambio moi notable, pero pensade, por exemplo, que se fervera a roupa que sería estupendo para que non se transmitiran os virus, aínda que iso nas casas particulares era casi imposible.

Temos, por un lado, as mulleres nas súas casas que teñen un papel que era crucial no cuidado dos enfermos. Son as primeiras infectadas. Igual morrían máis que o resto da familia. Pero non necesariamente. O problema das mulleres é a morte por parto; morrían moitísimas delas no momento dos nacementos dos bebés. Iso deixábaas bastante fortalecidas, pero os corpos das mulleres estaban, por unha parte, defendidos, xa que temos que pensar que morrían menos en accidentes laborais; pero, por outra parte, están máis indefensos. Unha muller que tivera un fillo cada equis tempo, tiña que darlle o peito ao neno e, entón, o seu físico estaba debilitado.

Cando me dicides mulleres e pandemias, non todas morrían polos mesmos efectos e non todas nas mismas edades. Sempre houbo moitísimas máis mulleres vellas que homes vellos que chegaban a esa idade porque son moitísimo máis resistentes. En canto á parte profesional, as mulleres non tiñan nada que ver coas pandemias desde o punto de vista de como se xestionaban as enfermidades. Hai dúas cousas que convén subliñar. Había mulleres boticarias. As boticas eran unha profesión que se heredaba. É unha inversión importante e, entón, os pais, se tiñan fillos, enseñábanlles a facer os preparados. E iso foi así mentres non estuvo regulada a formación en farmacopea e había moitas mulleres que eran boticarias. Ata o século XIX non tiñan un título pero eran boticarias. Tiñan a botica e sabían facer os preparados. Aquí, en Santiago mesmo, en 1752 hai unha boticaria importante e, por tanto, aí temos unha función que era bastante frecuente en toda Europa, incluso en América, porque iso lévase alá e implántase tamén. No ámbito médico, nos hospitais entraban homes e mulleres e o que non era factible e ninguén o pensaría era que as mulleres foran atendidas por homes. Por médicos si, ollo, pero nunca por enfermeiros. Cando chegamos aos hospitais, como no Hospital Real de aquí, que é un hospital médico, hai un corpo de enfermeiras profesionais e un corpo de enfermeiros profesionais. Elas cuns soldos un pouquiños máis baixos, pero, en calquera caso, a enfermeira maior chamábase “Doña Fulanita”. Iso si, sempre lle chamaban doña porque era recoñecido que tiña unha autoridade. Esas mulleres son profesionais sanitarias e teñen moitísimas funcións. Entre elas hai un traballo moi curioso que se chamaba, en castelán, porque así aparece nas fontes e en todos os hospitais, “agua hervida”. Que era unha “agua hervida”? Pois unha señora que estaba todo o día fervendo auga para que se puideran hixienizar as telas para lavar aos enfermos e as enfermas. Aí xogaron un papel moi importante. Todo o coidado das mulleres recaía en mulleres. Iso mesmo sucedía nos outros hospitais, incluso nos hospitais do exército, que foron os primeiros que se desenvolven en casi toda Europa, no século XVIII.

No século XIX hai un sector de enfermeiras, porque os mandos militares estaban casados ou tiñan fillas que tamén ían a eses hospitais. Temos que ter a un personal feminino bastante cualificado incluso antes de que se organizara a profesión de enfermeiras propiamente dita, que é algo que se vai a desenvolver en Europa, no século XIX. O modelo vaino marcar Suíza, que é onde nacen organizacións como a Cruz Vermella, que a xente pensa que é unha ONG, pero non, organízanse como un negocio de servizo sanitario absolutamente fundamental. A xente ten que cobrar, é dicir, traballa e está cualificada e nas ONG a xente ten que cobrar un salario que forma parte da dignificación e, sobre todo, de asegurarnos a calidade. As mulleres serán médicos moito mais tarde, pero, antes de que chegue o século XX, o servizo sanitario de enfermería está en mans delas, cando se trataba de atender ás mulleres. Pensade que por todas partes había parteiras tamén, que non é que foran sanitarias pero que xogaron un papel fundamental e que tamén se contaxiaban moitísimo. Cando tiñan que asistir a un parto onde había un contaxio da nai ao neno corrían moitos riscos. En canto ao papel das mulleres, en Galicia en Historia Moderna somos 4 mulleres e temos escrito moito, moito, moito sobre isto e, polo tanto, sabemos que o que decimos, decímolo a partir dun coñecemento sólido e documentado.

—Non a todos nos afecta o virus dunha mesma maneira. Normalmente entre os homes, as mulleres e os nenos varía o número de mortes. Tendo en conta as pandemias históricas que vostede coñece, cales foron as diferencias máis relevantes e cal foi a razón disto?

— É unha pregunta moi difícil porque para isto teriamos que ter rexistros de nenos mortos, e os nenos anotábanse cando nacían, pero a mortalidade infantil empezou a anotarse moi, moi tarde. Por que? Se morrían antes dos sete anos, tanto para os católicos como para os protestantes, eran almas que ían para o ceo e non había porque anotar nada; é dicir, que non se facía propiamente un funeral porque se consideraba que non tiñan pecado ningún. A nós fáltanos moitísima información, nin sequera no século XIX hai boa información sobre o que pasaba cos nenos. As epidemias, dependendo do tipo, afectaban a determinados sectores e non se trata dunha diferencia entre homes e mulleres; a diferencia está, fundamentalmente, na capacidade de alimentación que tivera cada corpo. Hoxe un corpo está ben alimentado e está mellor defendido contra todos os ataques e contra todo en xeral. A un corpo mal alimentado, que era a maior parte da xente que comía catro cousas moi básicas, cando lle chegaba un virus ou un contaxio de calquera tipo, estaba moi pouco defendido. En canto aos nenos lactantes, por exemplo, o leite materno é algo que inmuniza de moitas cousas, pero os nenos que xa non lactaban morrían moitísimos cando deixaban de mamar. Porque a alimentación alternativa non é como agora, que hai leite preparada e papas, senón que, ao mellor, o que lle daban era fariña de millo mesturada con leite de vaca sen ferver. Alimentabas ben ao neno pero o neno tiña moitísimas papeletas para morrer. A alimentación era floxiña, e se ti estás mal alimentado cáeche todo.

A varíola era moi cruel cos nenos, moi cruel. En cambio, non necesariamente a peste, porque a peste afectaba a moitísimos homes adultos, que eran os que máis se movían no territorio, os que máis viaxaban e que se contaxiaban moi facilmente. Non temos que pensar soamente en epidemias, senón naquelas enfermidades que son constantes e que afectaban máis á xente. Antes mencionaba unhas, as de transmisión sexual. Unha nai que estaba infectada por un marido, cando o bebé nacía xa nacía cunha enfermidade que o ía levar á tumba probablemente; e non había case defensa con respecto a iso. Logo había estas gripes, en Europa eran constantes. Foi un desastre en América, e ahí tamén é moi selectiva. Morreu toda a poboación indíxena americana.

O outro día preguntaba na clase a ver quen sabe o que era a pelagra, e ninguén sabía o que era. Pois a pelabra aínda hoxe en día subsiste en zonas como Florida, en Estados Unidos. Hai fotos dos soldados americanos da II Guerra Mundial, e pensas que como é posible. É que só comían millo e, aínda que parecían moi fortes, eran moi débiles internamente. Quen pensaba na pelagra? Trátase dun problema de alimentación. Se ti estás mal alimentado, todo o que che chega vaiche afectar moitísimo máis que calquera outra cousa. Por estas razóns e outras, en cada epidemia hai sectores de idade máis ou menos afectados.

—España sufriu crisis económicas bastante importantes como a de 2008. De que xeito cre que a crise provocada pola COVID-19 será a máis importante na historia deste país?

— Son historiadora e non futuróloga, pero digo que a crise do dous mil oito foi unha crise do mundo rico. Iso de que non podo cambiar de televisión nin podo cambiar de móvil. Eu acórdome que estaba en Francia nos primeiros momentos da crise grave e estabamos un grupo de profesores entre os que había varios mexicanos, varios arxentinos e varios brasileiros que nos dixeron: “Por favor, queredes deixar de falar de crise?” Porque lles parecía algo así como insultante que diante deles falaramos de crise, cando só era unha crisis financieira. Claro que nos afectou a todos, pero aféctanos a todos nunha sociedade que está moi protexida.

Eu estiven hai dous anos en Chile, unha sociedade cunhas desigualdades sociais brutais. Cando saíu o primeiro mapa de COVID na cidade de Santiago de Chile eu estaba vendo as liñas do metro e nas zonas ricas non había infectados, para nada. En cambio, en todo o centro de Chile había milleiros. Cando nós falamos de crise temos que pensar que é o que temos. No 2008, que tiñamos? Un estado que sae na nosa defensa, con parados que cobran un subsidio. No ano 2002, eu vin profesores da Universidade de Bos Aires collendo comida nos contenedores. E non estou inventando nada. Temos que relativizar sempre o sentido dunha crise e, se algo temos que aprender desta, é que estamos no mundo occidental, que nos queixamos de todo e, como os galegos temos familia en todas partes, non temos máis que falar con eles. Eu teño familia en Arxentina, Brasil e Cuba. O que contan é, comparado co noso, morrer de medo. Da crise do 2008, saíron afectadas moitas cousas dentro dun estándar de vida que é de Europa occidental; e subliño isto, nin sequera Estados Unidos saíu humillado, porque é un sistema moi indefenso. Aí eres o que vales, é dicir, o que tes. E aquí, simplemente polo feito de nacer estamos máis ou menos protexidos. Do outro lado do estreito, cando vemos chegar xente todos os días cruzando o estreito que o está pasando moitísimo peor que nós e na crise do 2008 sufriron a crise de occidente sen ter arte nin parte dela, porque era unha crise financieira.

Que vai a pasar con esta? Nesta, como pasou noutras crises, nós estudiamos o que se chama o rumbo da crise. Un rumbo de crise é unha cousa moi fácil de explicar: en cada crise caen os máis débiles, sempre. O primeiro que hai é que se retrae a xente, que non se casa, que non ten fillos e que, durante un tempo, morren os máis débiles. Entre os que quedan, que son menos, toca máis a repartir. Fixádevos, vou dicir unha cousa que é moi dura, pero é así. Se morreron 100.000 persoas de idade avanzada, nestes momentos hai 100.000 familias que heredaron cousas. Era así en toda a historia. Hai unha historia moi bonita sobre unha aldea de Inglaterra na peste de 1348. Morreu todo o mundo e quedaron dúas mulleres, que estaban destinadas a non casarse. Xa eran bastante vellas, 27 e 28 anos, e ninguén quería casar con elas. Acababan de converterse nunhas das mulleres máis ricas de toda a comarca porque heredaron todo. Elas son a orixe de dúas familias riquísimas da Inglaterra actual. Iso é o que se chama un rumbo de crise. Que ven despois? Un crecemento rapidísimo. Pensade que agora, por exemplo, hai un feito moi interesante e é que todos estamos aforrando moito. Como non puidemos ir de copas, non puidemos cear fóra, nin comer, e non podemos viaxar, incluso nos grupos sociais menos ricos ou con menos ingresos, hai unha capacidade de aforro. Entón, pódese confiar niso.

Logo, no mundo académico unha lección que aprendemos é que non se pode dar ensinanza non presencial. Non vale, non marcha, non funciona, é un desastre. Se pasa así en historia, non sei o que está pasando en medicina; non quero sabelo. Nin en química, nin en física, porque na parte práctica, como coñecemos nós aos estudiantes? De onde van saír os futuros investigadores? Se eu non podo saber quen é a persona que na clase reacciona ante unha cousa, se o que oio é unha voz e non lle poño cara, de onde vou sacar o meu futuro equipo? Non teño nin idea, non os coñezo. Pero, sobre todo, é que é todo pura ficción. Porque nunca na nosa vida poderemos ter todo dixitalizado. Cal foi o desastre o ano pasado en historia? Pois que as grandes obras de historia non están dixitalizadas nin o estarán, xa que son dos anos 70 ou 80. Teñen dereitos de propiedade e, como os autores viven diso e as editoriais tamén, temos que repensalo todo porque nestes momentos vivimos nun país onde cada día se abre unha universidade privada online. E os pais pagan tranquilamente 20.000 euros por aire, directamente. Eu cría que podía ser factible un sistema así. E agora, que pasei por iso, eu e todo o mundo no ensino público, a forza do ensino público estará en ser presencial, en recuperar iso como sexa. Aínda que todo o que é dixital é un apoio absolutamente necesario e hoxe en día non nos podemos mover sen iso. Será unha aprendizaxe moi boa, pero o contacto persoal no sistema académico é fundamental. De aí teñen que saír os nosos futuros dirixentes, unha sociedade crítica.

Vós, que seredes os futuros profesores e catedráticos de universidade, para formar unha sociedade crítica, debedes aprender disto. Non é relevante se hoxe non podo ir tomar unha copa. Pero si é relevante se hoxe non podo ver un artigo fundamental que me aporta algo novo. Invítovos a ler a prensa. É unha das cousas que máis boto de menos nos estudantes da USC e de historia. É que non len a prensa diariamente. Como es unha persoa crítica soamente lendo as redes sociais e facendo caso a calquera tontería que aparece aí? Como se forma unha persona crítica? En contacto cos outros e que alguén che diga que estás dicindo algo que non é certo e che propón que leas outras cousas. Nos temos moitas cousas que aprender.

O mundo académico é unha aprendizaxe brutal, porque, ollo, estabamos preparados xa para ofrecer másteres online. E agora vou dicir unha cousa maravillosa: que cada vez que facemos unha actividade, apúntase xente de todo o mundo. O primeiro día que nos pasou, que tiñamos unha actividade na facultade, que é “Horizontes da historia”, que organizan os doutorados de primeiro ano, que son rapaces de 22 anos, normalmente viñan 20 ou 30 persoas. Cal foi a nosa sorpresa? De que había máis de 100 persoas seguindo a actividade e, cando se abre o debate, levanta a man un indivíduo e dinos que nos está falando desde Luka, Italia. Isto é maravilloso.

O outro día estaba falando para a Universidade de Santander e pola noite recibo un correo electrónico dunha profesora arxentina que me di o ben que me veu. “Que me viches dónde?” “É que estiven seguindo a túa conferencia, desde Arxentina”.

O 21 de maio temos unha sobre mulleres e xustiza. Xa temos matriculados non sei cantos alumnos da Universidade de Coimbra. Iso significa que imos ter, angoleños, mozambicanos e brasileiros. Iso é maravilloso e tédelo que aproveitar ao máximo. E o resto, sen o contacto entre vós, sen o contacto entre os profesores e profesoras a sociedade do futuro está no aire. Soamente con relacións por Internet iso é imposible.