Historiador da medicina

“Pode que haxa unha pandemia, pero que pasa coas do pasado?”

O historiador e pediatra defende mirar ás pandemias do pasado para aprender dos erros e non volver a caer neles porque, "se non sabemos de onde vimos, mal imos"

ROBERTO FANDIÑO BANET Y DANIELA VEIGA PATO | Santiago de Compostela

Fernando Julio Ponte Hernando (Logroño, 1959) estudou Medicina e Cirurxía en Santiago, onde tamén cursou estudos de posgrao e de especialización. Doutor en mediciña (1992) e en Historia da Ciencia UDC (2011) pola USC, ambas Cum Laude. A súa vida profesional comezou coma Oficial Médico da Armada na Escola Naval Militar de Marín e chegou a Capitán Médico de Sanidade Militar. Diplomado en Xestión Xerencial Hospitalaria pola Escola de Barcelona e en Dirección Xeral de Empresas pola Universidade de Navarra, foi sucesivamente: Director Xerente do Sanatorio Psiquiátrico de Conxo, do Centro San Juan de Dios de Ciempozuelos e do Hospital Virgen de Altagracia de Manzanares. Tamén foi Decano de Ciencias da Saúde da Universidade Alfonso X el Sabio de Madrid. Pertence ao Corpo de Médicos de Admisión e Documentación Clínica, é especialista en Medicina Familiar e Comunitaria e médico puericultor. Tamén é experto universitario en Probabilidade e Estatística. Premio Rodríguez Abaytúa 2008, da Real Academia Nacional de Medicina. Premio Hernández Morejón 2011, da Sociedade Española de Historia da Medicina á mellor tese doutoral do ano en España na materia. Actualmente é profesor de Historia da Ciencia na USC, onde imparte Historia da Medicina na Facultade de Medicina, así como médico especialista en cirurxía con praza en Pediatría no CHUS (Complexo Hospitalario Universitario de Santiago de Compostela). O profesor recorda que a pandemia máis devastadora foi "a existencia, durante séculos, de enfermidades infantís e que hoxe en día están comprendidas no calendario vacinal", polo que "hoxe en día a varíola está desaparecida, ao igual que a poliomielite, pero o sarampelo está reaparecendo nalgúns casos, lamentablemente, debido aos movementos antivacinas que creo que están equivocados".

—Tendo en conta o momento histórico que vivimos respecto á pandemia da COVID-19, temos curiosidade por saber que aconteceu noutras pandemias da historia desde o punto de vista da medicina. Segundo a súa opinión, cales foron as máis relevantes?

—Houbo unha serie de grandes pandemias ao longo da historia, pero as pandemias non son máis que unha epidemia que se estende. Nun estado de equilibrio biolóxico hai enfermidades que son típicas dunha zona e non se moven dela, ás que chamamos endémicas. Logo, están as enfermidades que se estenden por un desequilibrio biolóxico, as epidémicas. Cando esas epidemias se expanden en grandes áreas por varios continentes, é o que chamamos pandemia.

Houbo dúas grandes pandemias ao longo da historia. Sen ir máis lonxe, no século V a. C., no século de Pericles, que seguramente estudaches, o século do florecemento da cultura clásica grega, houbo unha peste en Atenas. Non está claro a causa real da pandemia, porque os antigos chamábanlle peste ou pestilencia a todo tipo de enfermidades xeralizadas, pero podía ser peste, cólera ou outra cousa.

Outra a ter en conta, dez séculos despois, foi a peste de Justiniano, no Imperio Romano de Oriente, onde ata o emperador estivo bastante grave con motivo desta epidemia. É curioso, pois ambas, aínda separadas por dez séculos, acontecen en momentos nos que hai unha grande brillantez cultural, tanto en Atenas como en Bizancio. Foron as dúas pandemias máis importantes das que temos constancia na Antigüidade.

Logo está a epidemia da peste medieval do século XIV. Sobre o 1347, vaise estender por territorios que hoxe son Europa, con diferentes velocidades; lóxicamente, pensar que estamos nun mundo onde as vías de comunicación terrestres non eran doadas; nenbargantes o Mediterráneo era unha vía moito máis áxil de comunicación e por aí movíase máis poboación, os barcos de guerra e os barcos mercantes movian as mercadorías, os comerciantes e os guerreiros, por todo o Mediterráneo. Entón, polos países da ribeira mediterránea vase estendendo moi rapidamente e de aí por centroeuropa, as zonas que hoxe son Austria, Suiza… Máis dificilmente se estendeu pola zona norte, Rusia, Siberia… son territorios enormes onde hai pouca poboación e os movementos de poboación eran reducidos. A peste do S.XIV parece ser que acabou cun tercio da poboación europea; esto trouxo consigo importantes cambios socias, como por exemplo, o campo deixouse de traballar e tendeuse a acumular a poboación en cidades, o que en certo modo axudou a rematar con ela, o que da lugar o nacemento da burguesía; con este paso vaise avanzando cara o renacemento e remata o réxime feudal, non favorecido por este tipo de cuestións.

—A nivel médico, que teñen en común e en que se diferencian estas enfermidades?

—As enfermidades xeneralizadas, antes de dicir pandémicas, endémicas ou epidémicas, non necesariamente teñen que ser infecciosas. Hai enfermidades localizadas. Por exemplo, hai anos había un foco crónico de bocio nas montañas de Lugo porque non había bo acceso ao consumo de peixe. As estradas eran malas e este produto é unha das fontes principais de aportación de iodo, e a carencia deste é o principal causante do bocio máis xeneralizado.

Os caracteres comúns son os que teñen unha gran trandescencia social na historia da medicina. Os grandes avances na medicina contemporánea veñen dados pola mellora das condicións hixiénicas, as traídas de auga, a eliminación de augas residuais, os antibióticos e as vacinas. Afectan a grandes cantidades de persoas e teñen consecuencias sociais, económicas e políticas. Cando se acaba a pandemia acábase convirtindo nunha enfermidade persoal e os cambios que fai son para mal, en xeral, excepto que incentiva aos médicos a traballar para solucionar o problema.

—Cales son as principais fontes documentais ás que recurren os historiadores da medicina para obter información?

—En xeral hai crónicas, por exemplo, de historiadores moi antigos como Herodoto o Tucídides, os cronistas da súa época, e que redactan os sucesos do momento e aos que podemos recurrir para as cousas de tan antiga idade; nembargantes, para cousas máis recentes, na Europa do séuclo XIX houbo de orden de 5 epidemias de cólera, pero diso xa temos abundante bibliografía e hemeroteca; por exemplo, sen sair de Galicia temos a Galiciana, que é a biblioteca dixital de Galicia cos periódicos dende 1800 onde nos poden informar do día a día os xornalistas, do que os médicos facían, e temos información deste tipo, e nos arquivos parroquiais, os libros de defunción...

Fontes privadas e fontes remotas que non temos máis remedio que creer, o que dicía Herodoto, Tucídides ou xente así en épocas remotas, ás crónicas medievais incluso os libros, a literatura. O Decamerón é un libro que nace ó carón da epidemia medieval de 1347 de peste; unha morea de xente refuxiábase nunha casa de campo fuxindo da epidemia e contan o sucedido, contan historias de como se entreteñen alí encerrados ata que rematou a epidemia e trae bastante información do que alí pasaba naquela época.

—Cales son as fontes máis fiables?

—As máis fiables son as primarias. Quero dicir, por exemplo, un rexistro parroquial de 1700 onde o párroco anota as defuncións dunha zona, os certificados dos médicos etc… Moitas veces as enfermidades acaban cun ton humillante; por exemplo, a tuberculose, que no romantismo case estaba de moda, é a actitude romántica, como se reflexa na literatura, era case un timbre de estilo. A pel branca e a actitude desvaída da Dama das Camelias dáballe certa popularidade na sociedade; nembargantes logo pasou a ser algo que as familias trataban de ocultar e, polo tanto, os propios certificados médicos tampouco eran moito de fiar nesa época, porque moitas veces dicíase que morreu dunha enfermidade respiratoria aguda, morreu dunha pneumonía tratando de ocultar aquelas enfermidades que moitas veces non son ben vistas socialmente. Entón, non é doado dicir que fonte é máis de fiar. Os historiadores do momento e os arquivos en xeral, pero, os arquivos hai que tomalos con estas precaucións.

—Cales son os documentos máis antigos de medicina que se coñecen?

—Os papiros exipcios, fundamentalmente, o código de amubari dos babilonios… Os papiros deben de ser do 3.000 a.c. O Código de Hammurabi, que é unha estela de diorita negra, unha columna negra que ten unha normativa xurídica, sanitaira e cidadá que tamén é do 3.500 a.c. aproximadamente.

—Se falamos desas grandes pandemias como a cólera, a peste negra, a gripe española ou a variola, poderíame dicir cal afectou máis en España e de que xeito en concreto en Galicia?

—Hai un matiz, o que os preventivistas chaman endemeopidemia. A variola e a tuberculose eran enfermidades xeneralizadas que permanecían entre nós, non eran unha ondanada dun ano ou dous que logo pasaban. Estiveron entre nós durante séculos, durante moitas décadas. As grandes asesinas da humanidade teñen sido a tuberculose e a variola. Non ten dúbida que o reparto de méritos entre elas é bastante equilibrado.

A variola era peculiarmente grave, morría un tercio dos afectados; outros quedaban con secuelas, moitos quedaban cegos. En fin, aquelo era algo terrorífico.

—Na actualidade a medicina dispón de moitos avances tecnolóxicos pero na antiguedade non era así, polo tanto como chegaron a crear vacinas ou tratamentos sen tanta tecnoloxía ao seu dispor?

— Pasteur acadou a vacina da raiba sen ver o xerme. Este xerme da raiba é un virus, e os virus non poden verse con microscopio óptico. Pasteur descobreu a vacina da raiba aló polo 1880-1890, cando faltaban corenta anos para o descobremento do microscopio electrónico, que foi o medio que permitiu ver os virus. Virus etimolóxicamente significa veleno. Eles déronse conta que collendo a médula espiñal dun enfermo facían un cultivo, pasábano por un filtro de porcelana e o que quedaba debaixo era un liquidiño onde vían que non habían bacterias. Pero inxectando aquel liquidiño se repoducía a enfermidade en animais de laboratorio; entón, dixeron aqui hai un veleño, hai un virus. Foi ahí cando pasaron a denominarse os microorganismos máis pequenos, que son máis pequenos que as bacterias, e que non o puideron comezar a ver ata o microscopio electrónico, agás o virus do mosaico de tabaco que é unha enfermidade das prantas do tabaco que se pode ver no microscopio óptico.

—Antes dos progresos da medicina moderna, cales eran os elementos máis rudimentarios que se usaban para tentar paliar este tipo de enfermidades?

—Nos debuxos que se ven da peste negra, os médicos vestían cun traxe longo, cunha mascara de pico e cunha especie de gafas. Salvando os 700 ou 600 anos que transcorreron, a apariencia era bastante similar á que temos nós esta tempada. Empregábanse máscaras en forma de pico onde poñían substancias aromáticas, gafas e túnicas de protección. Curiosamente, non temos cambiado tanto. Por outra banda, tiñan que queimar cadáveres, enterralos en fosas comúns e botarlles cal viva… En definitiva, os medios que había nesa época.

—Entendemos que a historia da medicina está chea de éxitos, pero supoñemos que tamén se deron grandes fracasos. Cales foron os maiores erros de diagnóstico e tratamento en relación ás grandes pandemias?

—Hai xente que ten un mérito enorme, coma Robert Koch, o primeiro que foi capaz de descubrir, illar, e tinguir o vacilo da tuberculose. Poren, ao pouco tempo tivo un patinazo coa tuberculina, un derivado purificado do ácido tuberculoso, que agora seguese usando para diagnosticar a tuberculose. Trátase dunha inxección subcutánea e intradérmica, pero non servía para tratar a tuberculose; nun momento dado, quizais, se deixou levar polo prestixio e a presión social, recibida despois de descubrir o xerme, para conseguir un tratamento eficaz, e deuse un golpeo bastante considerable.

Algunhas vacinas lográronse ben e outras non saíron tan ben. Por exemplo, en Alemaña, houbo unha mortalidade elevada debido auns lotes de vacinas de tuberculose que estaban en mal estado. Iso non quere dicir que o camiño non fora bo, senón que aquelo saíu mal, xa fora porque se contaminou ou por algún outro problema. Sen ser vacinas, tamén se deron grandes erros con outras medicinas. Un exemplo pode ser un medicamento dos anos 60 do século XX para evitar os vómitos das embarazadas e que deu lugar a persoas con focomelias, unha deformación polo uso da talidomida. Así que non hai que irse ás grandes enfermidades infecciosas para atopar grandes erros médicos.

—Facendo unha comparativa coa COVID-19, gustaríanos coñecer algúns paralelismos que se dan na historia. Nas pandemias do pasado, impuxéronse algún tipo de restriccións á poboación? Cales foron as medidas máis severas ou extrañas que se tomaron?

—Na gripe do 18 en España, o goberno foi máis lento que agora, e os sindicatos e empresarios non querían recoñecer a gravidade do asunto para non perxudicar a economía, polo que tomáronse as medidas cunha certa lentitude e iso provocou que o problema se estendese bastante. De feito, en España calcúlase que pola gripe do 18 morreron entre 250.000 e 280.000 persoas, que, comparados cos 50-100 millóns que houbo no mundo, non parece moito. A gripe española tivo de todo menos de procedencia española, nome recibido por unha razón: España non estaba en guerra; esta gripe prodúcese no 18, o último ano da I Guerra Mundial; as potencias que estaban en guerra non querían publicar os seus datos de mortos nin de afectados para non dar información ao inimigo e para que non se sublevase a súa propia xente. Pensade que en Francia houbo motíns dos soldados e en Rusia tamén; tanto, que a revolución Rusa acabou cos tsares no 17, antes de que remate a guerra. Por este motivo non daban datos, mentras que España publicaba as súas cifras de incidencia e prevalencia da gripe, porque era un país neutral ao que non lle importaba. Polo tanto, nese sentido, por honradez, etiquetáronos como que a gripe era cousa nosa, cando das tres teorías da súa orixe ningunha é española. De feito, España tivo unha labor moi bonita na I Guerra Mundial que se silenciou moito, non sei por que: o rei Alfonso XIII comezou a recibir peticións de ambas partes en conflicto, tanto dos aliados coma dos alemáns, para que mediase. O rei,cos seus embaixadores médicos militares e militares de alto rango montaron un operativohumanitario de intercambio de prisioneros e localización de desaparecidos, recibindo cartas de toda Europa. Fixeron unha labor preciosa que está olvidada.

As tres teorías da gripe do 18 son a seguintes:

A que parece mais certa, que fala da aparición duns casos nun campamento militar de Kansas, Estados Unidos. Alí xuntábanse soldados para vir á guerra a Europa, ata tal punto que en Europa había en marzo uns 80.000 soldados e, en setembro, 1.200.000.

Outra, é que nesa acumulación de tropas ao cruzar o Atlántico, no noroeste de Francia, na Bretaña, había uns campamentos militares grandísimos franceses e ingleses, que eran aliados, onde houbo casos duns procesos infecciosos graves con contaxios e que deron moitos problemas.

Outra orixe da gripe, fala de Francia, que tiña colonias en Indochina e se trouxo 200.000 traballadores chinos en probable réxime de semiexcravitude para traballar na retagarda onde non había xente, porque levaron os soldados ao fronte, e onde tamén apareceron casos de determinadas enfermidades febriles e con certa mortalidade. Esta teoría é a que menos se manexa hoxe en día.

As mellor documentadas son a de Kansas e a da zona da Bretaña.

Pensade que hoxe en día a COVID móvese pola velocidade á que nos transportamos, pero naquel momento moita xente non saía da súa pequena zona de influencia, a súa pequena aldea. Chega unha guerra de rango mundial e xóves que estaban acostumados a vivir en zonas illadas trasládanse, de repente, a vivir ao outro lado do mundo, co cal o seu sistema inmune non está preparado, pois non coñecen determinados xermes que están presentes neses sitios novos para eles. Aí mistúrase a fame, o frío, a guerra, as trincheiras, o mal tempo, as enfermidades e as feridas. Este cambio das grandes masas de poboación duns sitios a outros fai que seproduzan infeccións importantes e contaxios masivos.

—Cómo reaccionou a sociedade ás medidas adoptadas, por exemplo, na gripe española?

—Aquí a sociedade en España tomouno a broma. É máis, chamaban á gripe ao soldado de nápoles, que era unha peza da zarzuela que se titula “La canción del olvido”, pois dicían que a gripe era moi pegadiza como esta canción. Igual que a COVID achácase en parte ás manifestacións do 8M, a gripe do 18 nace en torno aos festexos en Madrid do San Isidro, cun movemento importante cos bailes, as verbenas e os touros. Tamén existe outro factor importante: a volta dos traballadores portugueses e españois que foran á vendimia a Francia, os cales se movían polos eixos ferroviarios dende a fronteira francesa ate Galicia, o sur da península e Portugal. A través das comunicacións ferroviais movíase a gripe con certa rapidez. Cando as autoridades se decatan de que non poden seguir tapando o ocorrido, comezaron a pechar lugares, ao igual que se fai agora, pero xa era tarde. Producíronse fenómenos pintorescos, como os bispos de Zamora e Valladolid, que organizaron grandes procesións para pedirlle aos santos que intercedesen ante esta situación, o que incrementou os contaxios. Outro exemplo está en Granada, onde fixeron unha gran gala benéfica para recoller fondos co fin de loitar contra a gripe, pero celebrárona nun teatro, producíndose máis contaxios na zona.

Entre as medidas que tomou o goberno estiveron as vacinas. Algúns científicos españois, no laboratorio municipal de Madrid, e algúns outros como Ferrán, o que fixeron foi unha especie de soro, sobre todo para evitar facer unha vacina para a neumonía. A gripe non mataba directamente, senón que o facía pola debilidade que producía. A xente collía bacterias que daban lugar a unha neumonía. Polo tanto, intentaron unha vacina para esta enfermidade e o resultado tivo pouco éxito.

—Cal se considera, a día de hoxe, a pandemia con maior índice de mortalidade e por qué?

—Isto é dificio de contestar pois sobre as antigas non temos os datos claros. Na gripe do 18, que é relativamente recente, non sabemos se morreron 50 ou 100 millóns de persoas no mundo, un dato pouco preciso, e é da que temos mellor documentación. No caso da COVID, aínda é actualidade, non están asentados os datos, os estados de ánimo nin os resultados como para poder, dende o punto de visto do historiador da medicina, sacar conclusións sólidas.

—A que rango de idade e xénero afectou máis?

—É unha boa pregunta. A idade media é de 35 anos máis ou menos, isto débese a varios motivos: no 1889 xurdiu a gripe rusa, que foi unha epidemia de certa importancia, e sobre a que se cre que as persoas que no 18 eran xente duns 35 anos, desenvolveran o que hoxe se coñece como tormenta de citocinas, unha reacción extrema do organismo, que acababa matando a algúns enfermos. Primeiro, pensouse que os maiores estaban protexidos por superar esta gripe rusa, mentras que os que non naceran daquela o levarían con normalidade; pero o certo, é que os que dalgunha maneira tiveron contacto coa gripe rusa, desenvolveron unha reacción. O mesmo ocorre cando a unha persoa lle pica una avespa por primeira vez, e non lle pasa nada, mentres que a segunda vez pode ser mortal. É unha reacción anafiláctica. Pénsase que daquela poido ser algo similar a isto, o que hoxe chamamos tormenta de citocinas, unha reacción defensiva tan excesiva do organismo que acaba matando á persoa. Nalgúns casos da COVID tivo éxito o tratamento con corticoides, porque se usa para parar unha reacción anafiláctica.

— Ten iso algunha consecuencia histórica destacable?

—Non especialmente. En xeral parece que atacacou máis a varons que a mulleres a gripe española e, como comentaba, atacou moito a xente xoven. Isto está en relación co que dixen antes: que moita xente moza no se movía do seu pobo. Algúns foron alistados e mandáronos ao outro extremo do mundo. Naquel momento as mulleres non ían ao exército, tanto elas como as persoas con problemas, aínda que fora miopía extrema, non servían para ir a filas. Este foi o motivo, quizais, polo que este rango de idade en mulleres non sufríu tanta afectación. A xente que estaba en zonas montañosas e que tiñan un sistema inmune acostumado aos xérmes desa zona, pero non aos do outro extremo do mundo. A xente non viaxaba como agora. Os grandes movementos de persoas aumentan os contaxios. Unha das cousas que foi nefasta na expansión da gripe do 18 en España , á parte do regreso dos vendimiadores, foron os relevos do exército. O servizo militar facíase por quendas de tal forma que, cando unha quendase ía para a súa casa e outra viña, había movemento importante de poboación, o que favorecía a expansión do xerme dunha forma tremenda.

—Desde o campo da pediatría, poderíanos dicir como afectaron as pandemias aos nenos e nenas?

—Máis que as pandemias, aos nenos e nenas o que lles afecta son as enfermidades infecciosas que estiveron entre nós durante moitos anos: poliomilite, varíola ou sarampelo; poderíamos dicir as enfermidades endoepidémicas, que foron desaparecendo nos últimos 60/70 anos. Moitos xermes descubríronse entre 1880 e 1920. A partir de alí, vanse facendo vacinas, como a da diftería, o tétanos, a tosferina, ou a poliomielite nos anos 60. Nesa época conseguíronse cada vez máis vacinas progresivamente, cada vez mellores e cada vez contra afeccións menos agresivas pero molestas, como a gastroenterite.

Esta última en nenos era moi grave, pois deshidratábaos. Hoxe en día hai unha vacina contra o xerme máis común que a produce. O feito non é tanto a vida ou a morte, senón a calidade de vida. A poliomielite deixou moitos inválidos. Non causou mortes, pero quedábase, por exemplo, cunha perna afectada, algo que, claramente, condiciona a túa calidade vida para sempre.

—En relación a outras pandemias, cal foi a máis devastadora para a poboación infantil?

—Eu penso que a existencia, durante séculos, de enfermidades infantís e que hoxe en día están comprendidas no calendario vacinal, máis que unha pandemia en si mesma dunha época concreta. Hoxe en día, a varíola está desaparecida, ao igual que a poliomielite. O sarampelo está reaparecendo nalgúns casos, lamentablemente, debido aos movementos antivacinas, que creo que están equivocados.

—A Facultade de Medicina da USC ten moito prestixio no ámbito da investigación científica, incluso no referente á COVID-19. De que xeito axudou esta univesidade ao desenvolvemento de avances médicos e técnicos no pasado e en que se beneficiou Galicia?

—Como avances médicos no pasado, eu sinalaría dous de investigación propia: un en 1924 na Facultade de Medicina de Santiago, onde o profesor Nóvoa Santos describibiu a actividade principal dunha hormona chamada secretina, que é a base do tratamento máis moderno hoxe en día contra a diabete, que son os fármacos chamados secretinas. Tamén describiu o concepto da resistencia á insulina, que é moi importante. Son as achegas máis impotantes das que podemos presumir. Hoxe en día, hai grandes equipos cientificos na USC que están na vangarda en cuestións de xenética, médicos forenses, médicos legais ou bioquímica, o cal se escapa do meu ámbito de traballo.

Por outra banda, tendes que ter en conta unha cousa: que entre o 70-80% de tódolos científicos da historia están vivos e traballando. Antes, a ciencia facíana unhas poucas persoas que reunían unha serie de circunstancias de coñecementos e podíanse permitir facelo. Hoxe en día, coa expansión dos estudos de ciencia e dos laboratorios, calcúlase que entre o 70-80% dos científicos de toda a historia están vivos e traballando, o que non se pode comparar co anterior. Por outra parte, fálasme de pandemias e da súa incidencia; evidentemente, a peste medieval ten unha limitación xeográfica moi importante, xa que aínda non se descubrira América, polo que nese sentido limitouse, non foi mundial. Este tipo de cousas hai que velas con perspectiva.

—Como profesor de Historia da Medicina, cando vostede dá clases na Universidade desta materia, en que aspectos incide máis e por que é importante para os futuros doutores e doutoras saber do pasado?

—Hai dúas maneiras de contar todo tipo de historia: horizontalmente, por civilizacións, coma a unha civilización anterior vaille seguindo outra posterior e que avances van xurdindo; e verticalmente, polo desenvolvemento das liñas científicas dende que se inician ata hoxe. Un exemplo é a líña terapéutica, é dicir, os tratamentos que había para determinadas afeccións hai miles de anos e como se chega a esta mesma líña aos nosos días, de maneira que facemos un percorrido de moitos séculos en pouco tempo.

Eu, agora mesmo, incido nesta liña vertical nos futuros médicos que pasan polas miñas mans, pois paréceme que é a visión que mellor se adapta ao pouco tempo que ten a miña materia, dous meses e medio. Se poidera, daría as dúas versións: a de civilizacións, como estudades vós: Grecia, Roma, Idade Media, Idade Moderna, Idade Contemporánea; e desa mesma forma estudiaríase a medicina, pero debido ao escaso tempo prefiro facelo por liñas científicas: como nace a patoloxía, a terapeutica ou o coñecemento das prantas medicinais ata os nosos días; en definitiva, como chegan as enfirmidades infecciosas, como o estudo chega a un momento dado e como vai avanzando ata os nosos días dunha maneira determinada.

“Se non sabes a onde vas non importa canto corras”, di o refrán. Se non sabemos de onde vimos, mal imos. Por exemplo, o día que conduzas, un factor fundamental é o retrovisor, pois para ir cara diante tes que ver o que deixas atrás. No coñecemento cientifico e cultural ocorre o mesmo; existe o perigo de converterse en especialistas que saben moito de case nada. Se un non posúe unha visión global, non acertará, xa que a persoa enferma globalmente e non unicamente dun órgano. Cando se está enfermo, a disfunción é xeral. A persoa está enferma e ten unha alteración das suas funcións. Polo tanto, se chegamos a unha superespecialización na que non sabemos nada do demáis, estamos bastante vendidos. O mesmo ocorre cando alguén non coñeceu aos seus pais ou aos seus avós, ou foi criado nun hospicio; cando un chega a unha certa idade comeza a buscar as súas orixes; todos debemos coñecer as nosas, pois iso danos certa tranquilidade e perspectiva. Saber de onde vimos, que era a nosa familia e como se desenvolveu, son as típicas cousas que che contan os teus avós. Todo isto constitúe unha boa parte da propia persoa. Doutro xeito, esa persoa ten a sensaciónde de caer doutro mundo. O que non ten pasado pregúntase de onde saiu e isto é máis importante do que parece. Por outro lado, o que se investigou en tempos pasados dá un coñecemento cultural e profesional, axúdache a ir por camiños que foron trillados e non deron froito, e ao recordar cousas que non se remataron de estudar nun momento dado, rexurden novas técnicas e pódense facer comprobacións que antes non eran posibles.

—Que é o que máis lle chama a atención ao seu alumnado desta materia?

—Algúns non teñen prespectiva histórica ou non saben exactamente dende cando existe unha cousa. Por exemplo, cando o profesor de bioloxía vos fala de Santiago Ramón y Cajal, un dos máximos sabios da historia de España e que foi premio Nobel, a xente cre que foi un grande especialista en histoloxía, no estudo das células, dos tecidos e, sobre todo, do sistema nervioso e crese que foi un caso único. Os historiadores da medicina estamos para facer ao igual que o profesor López Piñeiro uns anos antes de morrer, que demostrar que hai histoloxía española uns douscentosanos antes de Ramón y Cajal. Isto mesmo dígollo a compañeiros con máis de trinta anos de experiencia e quedan abraiados.

Os grandes xenios de historia están aí, non cabe dúbida. É xente que destaca e que cambia os paradigmas, as liñas xerais de pensamento. Pero para que saian eses grandes, ten que haber moitos ao seu redor, como decía Ramon y Cajal: “Para que unha árbore destaque ten que haber un bosque ao seu redor”. Á xente, a historia da medicina sóelle gustar e chámalle a atención. Todo o mundo sabe quen era Fleming e poucos detalles del; cren que iso é historia da medicina, pero nada máis lonxe da realidade, pois hai que estudar moi a fondo os arquivos.

—Respecto a todas estas noticias que constantemente se están xerando sobre as pandemias actuais, de que maneira cre que aos historiadores e os médicos do futuro lles poderá ser útil toda esta información?

—Da mesma maneira que hoxe en día resúltanos útil a información que saíu a relucir da gripe do 18. Pensade que foi unha macropandemia, pero estivo a gripe rusa e outra gripe anterior. A finais do século XVI houbo unha gripe fortísima que, entre outros, acabou coa vida da cuarta muller de Felipe II, Ana de Austria,e oito anos máis tarde houbo outra epidemia de gripe. Dos ciclos e dos movementos sempre se saca coñecemento; incluso eu penso que co ano e medio que levamos coa COVID, a comunidade científica ten claros moitos erros que se cometeron, pero tamén os acertos. A cousa non é tan doada: cando fai dous meses parecía que os do sur de Europa (España, Italia, Grecia, Portugal) eran os parvos, e Alemaña tiña unhas cifras estupendas, agora, ¿como están Alemaña e Francia? Ou sexa, que “cuspir para arriba” é perigoso nestes temas. Os que estaban estupendamente hai uns meses, agora están peor ca nós. A saúde non ten prezo, pero a sanidade si. Evidentemente, canto máis rico é un país, mellor sanidade se pode permitir. Pero tamén ten que ter un concepto do equilibrio, da equidade, do reparto de recursos. En España temos defectos, pero non estamos nada mal. En Galicia estamos coma en calquera comunidade: nun nivel medio-alto; hai sitios mellores coma Navarra, aínda que Galicia está a un nivel dignísimo, sen lugar a dúbidas. Mesmo sen saír de Santiago, temos varios servizos no Hospital Clínico que son de referenza nacional.