Triều Nguyễn trong tiến trình lịch sử dân tộc

5 tỉnh thuộc Trung Kỳ:

• 1. Quảng Bình

  2. Quảng Trị (trong đó có 9 châu ky my trong tỉnh là Mang Vanh, Na Bôn, Thượng Kế, Tâm Bồn (này là Champhone), Mang Bổng, Ba Lan (nay là Thaphalanxay), Tá Bang (nay là Thapangthong), Xương Thịnh, Làng Thìn (nay khoảng Nong, Phine đầu nguồn sông Thạch Hãn[5]) sau đó trở lại lãnh thổ Lào[6], 9 châu này nay là đất thuộc tỉnh Savannakhet). (Champhone (Chầm Bồn, Tầm Bồn), Outhoomphone (Mường Phon, Mường Bổng), (Nong, Phine) (Mường Phin, Làng Thìn, Lang Thìn), Sepone (Cha Bon, Na Bôn), Songkhone (Thương Kế), Thapangthong (Phá Băng, Tá Bang), Thaphalanxay (Ba Lan), Vilabuly (Vanh, Mường Vanh), Xonbuly (Xương Găm, Xương Thịnh)).

  3. Hà Tĩnh (gồm cả đất Trấn Tĩnh (Đông Khammuane), Lạc Biên (Nam Khammuane) nay thuộc Lào)

  4. Nghệ An (gồm cả đất Trấn Ninh (Xiengkhuang), Trấn Biên (Nam Huaphanh), Trấn Định (Borikhamxay, Bắc Khammuane) nay thuộc Lào)

  5. Thanh Hóa (gồm cả đất Trấn Man (Bắc Huaphanh) nay thuộc Lào)

13 tỉnh Bắc Kỳ:

• 1. Ninh Bình (nay là đất Ninh Bình và một phần Hòa Bình)

  2. Nam Định (gồm cả đất Thái Bình và Nam Định ngày nay)

  3. Hà Nội (nay là đất các tỉnh thành Hà Nội, Hà Nam)

  4. Hưng Yên

  5. Hải Dương (gồm cả đất Hải Phòng và Hải Dương ngày nay)

  6. Quảng Yên (Quảng Ninh ngày nay)

  7. Sơn Tây (nay là đất thuộc các tỉnh thành Hà Nội, Vĩnh Phúc, Hòa Bình, Phú Thọ)

  8. Bắc Ninh (nay là Bắc Ninh và Bắc Giang, một phần đất Hà Nội và Vĩnh Phúc này nay)

  9. Tuyên Quang (nay là đất các tỉnh Tuyên Quang, Hà Giang)

  10. Hưng Hóa (nay là đất các tỉnh Phú Thọ, Hòa Bình, Sơn La, Điện Biên, Lai Châu, Lào Cai, Yên Bái)

  11. Thái Nguyên (nay là đất các tỉnh Thái Nguyên và Bắc Kạn)

  12. Lạng Sơn

  13. Cao Bằng

Các hạt Bình - Trị, An - Tĩnh, Thanh Hoa, Hà - Ninh, Định - Yên, Hải - Yên, Ninh - Thái và Sơn - Hưng - Tuyên đặt chức Tổng đốc kiêm lĩnh Tuần phủ; lấy các chức Đô thống, Thượng thư và Thống chế sung bổ vào

Quảng Bình, Hà Tĩnh, Ninh Bình, Hưng Yên, Quảng Yên, Hưng Hoá, Lạng Sơn đặt chức Tuần phủ kiêm việc Bố chính; lấy các chức Thị lang, Tham tri sung bổ vào

- Năm 1832, Minh Mạng lại sắp xếp các trấn phía nam thành 12 tỉnh

+ Giáo môn luận đề cập đến việc nội trị, nhất là chính sách đối với Công giáo. Triều đình nên khoan dung, không nên bức hại Công giáo...

+ Thiên hạ phân hợp đại thế luận: Đối phó với ngoại xâm, ông cho rằng nên tạm hòa hoãn với Pháp.

Tiếp đó ông viết bản Trần tình 7-5-1863: Phân trần về tâm tư, tình cảm của mình; giải thích rõ hoàn cảnh để tránh sự hiềm nghi. Những văn bản đó được gửi về triều thông qua Phạm Phú Thứ.

Từ 1861 - 1866, Nguyễn Trường Tộ gửi triều đình 11 văn bản nhưng không có hồi âm. Cuối tháng 1-1866, Nguyễn Trường Tộ được mời ra Huế để giúp giải quyết vụ tàu London. Ngày 10-4-1866, Nguyễn Trường Tộ rời Huế đi Quảng Bình. Tiếp đó ông cùng với Giám mục Gauthier đi Nghệ An trong tháng 5. Ngày 17-8-1866, Nguyễn Trường Tộ cùng Giám mục Gauthier đi Huế.

Ngày 15-9 Nguyễn Trường Tộ đi Sài Gòn và chuẩn bị đi Pháp. Ngày 10-1-1867 lên đường đi Pháp.

Tháng 11-1867 phá đoàn rời Pháp về Việt Nam. Ngày 18-4-1868, Nguyễn Trường Tộ về Nghệ An. Tháng 1 1871, ông được triệu hồi vào Huế. Sau vài tháng ở Huế, ông trở về quê và mất ngày 22-11-1871.

* Tư tưởng cải cách của Nguyễn Trường Tộ được thể hiện trong gần 60 bản gửi cho triều đình Huế từ 1861 đến 1871:

- Về chính trị: ông ủng hộ đường lối chủ hoà dựa trên cơ sở phần tích xu hướng xâm chiếm thuộc địa của các nước tư bản phương Tây sang phương Đông, phân tích tương quan mất cân bằng lực lượng giữa quân xâm lược và triều đình. Hoà là chiến lược nhất quán nhằm mục đích có hoà bình để canh tân, nâng cao nội lực đất nước. Trong Thiên hạ đại thế luận, ông viết thêm: "Sự thế hiện nay chỉ có chữ hoà. Hoà thì trên không cưỡng lại ý trời, dưới có thể làm cho dân đỡ khổ, chấm dứt sự dòm ngó của bon gian nghịch, ngăn chặn được sự tranh giành của nước ngoài, thật là hay không kể xiết".

- Về ngoại giao: Ông mạnh mẽ đề nghị con đường mở cửa thông thương, hướng ngoại. "Sở dĩ từ trước đến nay tất cả mọi việc, việc gi họ cũng chiếm ưu thế mà không tương nhượng cho ta chút nào là vì thứ nhất họ biết thế lực ta không địch nổi họ, thứ hai biết không có một nước lớn nào giúp ta, không có sự viện trợ của nước láng giềng, thứ ba là biết ta không thể thâm hiểu tình hình nước họ mà cân nhắc tạm nhận lấy một điều, thứ tư biết ta việc gì cũng không thể phán đoán đúng, chỉ thấy lợi mà không thấy con đường tiến tới, có thể làm được mà không làm..." (DC 43: Mở rộng ngoại giao với Pháp và các nước khác).

- Về giáo dục: Chủ trương lối học thực dụng. Đưa vào chương trình học và thi cử các môn nông nghiệp, thiên văn, địa lý, bách khoa, luật học. Gửi học sinh ra nước ngoài học ngoại ngữ, khoa học. Tổ chức biên soạn lại sách giáo khoa cho học sinh.

- Về công thương nghiệp: đề cao vai trò của kinh tế với xã hội, đất nước và đặc biệt là đời với đời sống nông dân: "nếu bị cái nghèo đói thúc bách thì lo kế sống không xong, còn hơi đâu mà bàn lễ nghĩa". Tổ chức xuất khẩu nông, lâm và khoáng sản. Ông đề xuất cho "nhưng nhà giàu ở gần cửa bể có thể mua tàu lớn vượt bể để chở đồ vật dư mình không dùng đến đem bán cho các nước, rồi lại chở về những thứ thiết dụng cho nước mình và đánh thuế xuất nhập để tăng thêm những thứ cần dùng trong nước". Ông cũng đề nghị: "chủ động chuẩn bị các điều kiện để khi họ đến thì xin mở cửa đón họ vào, để mình làm chủ họ làm khách, chứ nếu không họ sẽ lập mưu chiếm hết" để học tập kỹ thuật của phương Tây (ý nói nước ta không hề có chiến lược biển. Sách của Alparma về chiến lược biển (Mỹ) nêu rõ ý chí và đội hàng hải. Chính hàng hải phát triển sẽ quyết định sức mạnh của đất nước). "chỉ riêng một mình nước ta thi hành đường lối khác, cho nên thiên hạ cho ta là nước kỳ dị đệ nhất".

- Về nông nghiệp: Trong Tế cấp luận, bài "Về nông chính" giới thiệu các đề nghị về cải tiến kỹ thuật và bảo vệ môi trường.

* Về triều đình Huế:

- Năm 1866, triều đình sai lang trung Hồ Văn Long theo Nguyễn Trường Tộ ra địa phận núi Hải Dương tìm than mỏ. Huế sai Giám mục Gauthiet cùng với Tộ sang nước Tây thuê thợ và mua máy móc.

- Năm 1870, Nguyễn Trường Tộ ở Nghệ An đề nghị triều đình do thám và dâng kế để khiến Pháp phải trả lại 6 tỉnh Nam Kỳ, chơi thân với Anh để thăm dò, tuỳ ý bày kế.

Trần Tiễn Thành sau khi xin vua cho giáo dân là Nguyễn Hoằng sang Pháp du học, đã đề nghị vua cử Nguyễn Trường Tộ sang Pháp xem sự thể tình hình các nước Anh, Nga, Úc, Phổ. Vua nghe theo, ít lâu sau cho vời Nguyễn Trường Tộ về kinh bàn việc nước.

4.5.2. Đề nghị cải cách của Phạm Phú Thứ

Phạm Phú Thứ (1821-1882), hiệu Trúc Đường, biệt hiệu Giá Viên, người xã Đông Bàn, huyện Diên Phước, nay là xã Điện Trung, huyện Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam. Năm 1842, khi 22 tuổi, Phạm Phú Thứ đỗ thi hương, năm sau đỗ thi hội rồi thi đình đỗ Đệ tam giáp đồng tiến sĩ khoa Quý Mão (1843). Chức quan ban đầu của Phạm Phú Thứ là Tri phủ Lạng Giang (nay thuộc tỉnh Bắc Giang). Sau thăng Tổng đốc Hải An (tên gọi khác là Hải Yên, gồm 4 tỉnh Hưng Yên, Hải Dương, Hải Phòng và Quảng Yên). Một thời gian, ông được triệu về kinh sung chức Thương chính đại thần, Tham tri bộ Binh. Năm 1849, ông được chuyển qua Viện Tập hiền làm chức Khởi cư chú (thư ký ghi lời nói và hành động của vua) rồi sang tòa Kinh diên (phòng giảng sách cho vua). Năm 1863, ông được bổ nhiệm chức Tham tri bộ Lại, hàm Tòng Nhị phẩm. Cùng năm đó, ông được cử làm phó sứ trong phái bộ Phan Thanh Giản sang Pháp chuộc 3 tỉnh miền Đông Nam kỳ. Trong khi ở Pháp, ông tranh thủ đi thăm các nước Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha, Anh...

Phạm Phú Thứ có thời gian 6 tháng đi các nước phương Tây (9/1863 - 3/1864), trở về thì ông được Nguyễn Trường Tộ đưa 3 bản điều trần và một bản trần tình, một bản đồ thế giới để dâng nhà vua. Về phần mình thì ông cũng dâng nhà vua tài liệu và nhật ký gồm Tây hành nhật ký và Tây phù thi thảo, ghi chép những điều mắt thấy tai nghe để thuyết phục vua canh tân đất nước. Khi làm Tả tham tri Bộ Lại, Phạm Phú Thứ đề nghị các nội dung cải cách sau: ban bố sách của Nhà nước để cổ vũ việc học, lập khoa hàng hải để chấn chỉnh ghe thuyền, dịch sách nước ngoài để theo dõi tình hình thế giới, khuyến khích các nghề thủ công và cho dân tự do dùng gỗ và sắt, bỏ thuế nấu rượu và giảm chi phí tuần tra biển, cấm người Hoa buôn bán gạo, khai thác quặng và than đá, mở rộng buôn bán với nước ngoài. Nhưng triều đình có bàn mà không làm.

Năm 1865 ông làm Thượng thư bộ Hộ trong Cơ mật viện và tiếp tục đề nghị: đặt Nha Thương chính ở Ninh Hải; Cùng Pháp mở cảng ngoại thương; Khai rộng sông ở Bình Giang; chăm lo đời sống nhân dân; Mở trường học tiếng Pháp ở Ninh Hải. Tại quê hương, Phạm Phú Thứ cho đắp đê Câu Nhí – Điện Bàn, đào sông Ái Nghĩa – Đại Lộc phục vụ sản xuất. Tương truyền, kiểu xe nước ngày nay còn thông dụng ở các tỉnh miền Trung (Quảng Nam, Quảng Ngãi...) là kiểu xe nước trâu kéo ở Ai Cập vào các thế kỷ trước do Phạm Phú Thứ vẽ kiểu mang về áp dụng vào thời ấy.

Về sau, các sĩ quan Pháp tỏ thái độ không hài lòng về cách xử sự cứng rắn của ông luôn bảo vệ quyền lợi quốc gia và không khuất phục trước vũ lực, lấy cớ đó để đưa cuộc thương lượng vào thế đổ vỡ bằng sức mạnh, buộc triều đình phải thay người đối thoại. Do triều đình vốn chủ hòa, lại sợ mất lòng Pháp nên ông bị Ngự sử đàn hặc và bị gọi về kinh “hậu cứu”. Năm 1876, ông bị giáng xuống làm Tổng đốc Hải Dương. Ông mất năm Nhâm Ngọ 1883, thọ 63 tuổi. Sau khi ông mất, triều đình truy tặng ông hàm Hiệp biện Đại học sĩ. Vua Tự Đức còn ban dụ, ca ngợi những đóng góp của ông về việc trông coi Thương chính ở Hải Dương, về việc mở đồn điền ở Nam Sách.

4.5.3. Đề nghị cải cách của Nguyễn Lộ Trạch

Nguyễn Lộ Trạch còn có tên gọi khác là Nguyễn Lộc Trạch. Ông sinh ngày 15 tháng 2 năm 1853 (có tài liệu ghi năm 1852), mất năm 1898, tên tự là Hà Nhân, hiệu Kỳ Am, biệt hiệu Quỳ Ưu (còn có các biệt hiệu khác như Hồ Thiên cư sĩ, Bàn cơ điếu đồ…). Quê gốc là làng Kế Môn, huyện Phong Điền, tỉnh Thừa Thiên (nay là xã Điền Môn - Phong Điền - Thừa Thiên Huế) nhưng Nguyễn Lộ Trạch được sinh tại Cam Lộ (Quảng Trị). Theo Nguyễn Huệ Chi (Từ điển văn học, nhà xuất bản Thế giới, 2004) thì Nguyễn Lộ Trạch thuộc dòng dõi “danh gia thế phiệt” - cha là Tiến sĩ Nguyễn Thanh Oai (thời vua Thiệu Trị), từng giữ nhiều chức vụ quan trọng trong triều đình như Tổng đốc Ninh Thái (Bắc Ninh và Thái Nguyên), quyền Thượng thư bộ Hình. Khác với giới sỹ phu đương thời, Nguyễn Lộ Trạch không tham dự các kì thi mà chỉ chú tâm vào tính ứng dụng của khoa học. Do tính cách phóng khoáng, thích ngao du thiên hạ, kết bạn với những văn thân sĩ phu, người cùng chí hướng nên thiên hạ gọi ông là “cậu ấm tàng tàng”. Năm 20 tuổi, Nguyễn Lộ Trạch lập Năm 20 tuổi, ông kết hôn với Trần Thị Nhàn, con gái Phụ chính Trần Tiễn Thành. Ở văn phòng cha vợ, ông đã đọc được nhiều sách tân thư của Trung Quốc, đọc được cả những bản điều trần của Nguyễn Trường Tộ, và chịu ảnh hưởng những tư tưởng canh tân này.

Năm Tự Đức thứ 30 (Đinh Sửu 1877), kỳ thi Hội ở Huế có lấy chuyện "Sứ Pháp vào chầu, hòa hiếu hợp lễ" làm đề thi. Ông ở ngoài làm bài và dâng cho triều đình bản dâng Thời vụ sách I (thượng), vạch trần bộ mặt giả nhân nghĩa, vờ nghị hòa của người Pháp, đồng thời đề ra chủ trương “gấp lo tự lực tự cường”. Bản Thời vụ sách đã gây tiếng vang lớn. Sau sự kiện Cơ mật viện có ý định gọi ông qua Hương Cảng học kỹ thuật phương Tây không thành (1882), Nguyễn Lộ Trạch gửi thư cho Trần Tiễn Thành, có ý nhờ nhạc phụ nhắc nhở triều đình “phải biết tự cường, tự trị, đồng thời phải biết mật giao với các cường quốc thù địch của Pháp như Anh, Đức... để làm thế chân vạc kiềm chế Pháp”. Tuy nhiên, người đứng đầu triều Nguyễn đã phê là ngôn hà quá cao (lời nói cao, đại ngôn).

Khi quân Pháp đánh thành Hà Nội lần hai (1882), Nguyễn Lộ Trạch tiếp tục dâng bản Thời vụ sách II (hạ), gấp rút đề ra những kế hoạch giữ nước. Trong đó có nội dung rất đáng chú ý như sau:

1. Dời kinh đô về Thanh Hóa lấy chỗ địa thế hiểm yếu để giữ vững gốc nước.

2. Lập đồn điền ở các vùng rừng núi phía Bắc. Chọn lọc quân tinh nhuệ ở lại phòng thủ các đồn lũy, số còn lại đưa đến các đồn điền trên để làm ra lương thực.

3. Luyện binh thường xuyên và mua sắm vũ khí mới.

4. Đưa con em tài giỏi ra nước ngoài học khoa học thực nghiệm và cơ khí phương Tây.

5. Mở rộng ngoại giao với các nước châu Âu, nhất là nước Đức và nước Anh để kiềm chế Pháp

Song, giống như Thời vụ sách (thượng), bản Thời vụ sách (hạ) cũng không được triều đình quan tâm. Tháng Giêng năm Giáp Thân (1884), Phụ chính Nguyễn Văn Tường mời ông và Phạm Phú Đường (con trai Phạm Phú Thứ) đến kinh đô Huế bàn việc nước. Trở về, ông cùng Phú Đường thảo ra bức “Thư đứng tên cùng Phạm Phú Đường gửi Phụ chính đại thần” (Dữ Phạm Phú Đường thướng Phụ chính đại thần), nhắc lại những luận điểm trong kế sách chống ngoại xâm. sau khi vua Hàm Nghi bị quân Pháp bắt trong phong trào Cần Vương, Nguyễn Lộ Trạch lui về ở ẩn. Năm 1892, nhân kỳ thi Hội ở kinh, Nguyễn Lộ Trạch nhân đầu đề hỏi về "đại thế hoàn cầu", ông cũng viết một bài có tên là "Thiên hạ đại thế luận" (Bàn về thế lớn trong thiên hạ) bàn về tình thế các nước Á Đông trước nguy cơ thôn tính của một số nước ở Phương Tây. Sau khi phân giải, ông đã chỉ ra đại để rằng: dã tâm xâm lược của thực dân Pháp đã có từ lâu, không vì chúng ta sợ sệt cầu hòa mà họ ngừng lại, cũng không vì chúng ta khiêu khích mà họ dấy binh nhiều hơn. Đứng trước thực tế đó, triều đình chỉ còn cách: Từ bỏ tệ quan liêu, thói chuộng hư danh, sửa sang chính trị, giáo dục. Bài luận của Nguyễn Lộ Trạch được đông đảo sĩ phu cả nước có tư tưởng đổi mới đón nhận và khen ngợi. Cuối đời, Nguyễn Lộ Trạch đã vào Phan Thiết (nơi tập trung nhiều sỹ phu Nam Trung bộ) và dự định xuất dương nhưng chưa kịp thực hiện thì lâm trọng bệnh rồi qua đời tại Bình Định năm 1898 (có tài liệu ghi năm mất của Nguyễn Lộ Trạch là 1895), hưởng dương 45 tuổi.

4.5.4. Đề nghị cải cách của Bùi Viện

Bùi Viện (1839-1878) sinh ra ở làng Trình Phố, tổng An Bồi, huyện Trực Định, phủ Kiến Xương tỉnh Nam Định, nay là thôn Trình Nhì, xã An Ninh, huyện Tiền Hải tỉnh Thái Bình.

Sử sách ghi chép về Bùi Viện không nhiều. Trong cuốn “Bùi Viện và chính phủ Mỹ” của nhà sử học Phan Trần Chúc, tác phẩm duy nhất viết về các cuộc công du của Bùi Viện, ông được đánh giá là nhà ngoại giao Việt Nam đầu tiên đặt chân sang Mỹ tìm đồng minh giao hiếu. Ông cũng được coi là người có công trong việc sáng lập ra cửa biển Hải Phòng, tiền thân là bến Ninh Hải. Năm 1867, Bùi Viện đề xuất với vua Nguyễn một ý tưởng táo bạo, là chủ trương vươn ra biển, làm chủ lãnh hải, cải cách và trang bị cho lực lượng hải quân, tăng cường phòng vệ vùng biển. Thấu hiểu được tư tưởng đó, Vua Tự Đức đã giao cho ông tổ chức nha Tuần tải và cử ông làm Chánh quản đốc phụ trách trực tiếp. Châu bản triều Nguyễn ghi nhận những hoạt động của ông: năm 1877, bản tấu của Bộ Binh xin vua giao "cho Bùi Viện sung làm Quản đốc nha ấy, còn Phó quản đốc do ban võ lựa chọn" (Trung tâm Lưu trữ quốc gia I, Châu bản triều Nguyễn, Tự Đức, tập 286, tờ 210). Chánh Quản đốc nha Tuần tải Bùi Viện tổ chức và chỉ huy một đội Thủy quân hùng mạnh có nhiệm vụ vừa tuần tiễu miền duyên hải, vận tải lương tiền cho nhà nước vừa hộ vệ, dẫn dắt các thuyền buôn (Trung tâm Lưu trữ quốc gia I, Châu bản triều Nguyễn,Tự Đức, tập 290, tờ 27). Tư tưởng tiến bộ của Bùi Viện còn thể hiện ở việc đóng đồn chính ở cửa Ba Lạt là cửa biển giáp ranh giữa Thái Bình –Nam Định. Tuy nhiên ông vẫn thiết lập thêm các đồn quan phòng ở các tấn thuộc các tỉnh: Hải Dương, Hải Phòng, Quảng Nam, Đà Nẵng…với mục đích mở mang đường thủy, mở hải cảng bến sông nhằm thúc đẩy kinh tế (Trung tâm Lưu trữ quốc gia I, Châu bản triều Nguyễn, Tự Đức, tập 30, tờ 175)....

* Nhận xét chung: quan lại, nho sĩ và giáo dân đề nghị cải cách; phạm vi cải cách là mọi mặt kinh tế, chính trị, văn hoá, xã hội, kỹ thuật, quốc phòng. Các đề nghị cải cách này tác động đến chính sách của triều Nguyễn trong bồi cảnh phức tạp

* Thái độ và hành động của triều đình Huế

- Triều đình nghiêm túc luận bàn và xem xét các đề nghị cải cách rồi quyết định thực hiện hay không thực hiện các đề nghị cải cách; rõ ràng triều đình rất quan tâm và mong muốn cải cách

- Các hoạt động triển khai:

+ Khai mỏ: năm 1864 khai mỏ sắt ở Quảng Bình, Thừa Thiên, Thái Nguyên; khai mỏ than ở Thái Nguyên và Quảng Yên, Quảng Nam; khai mỏ bạc ở Cao Bằng; khai mỏ vàng Cao Bằng và Quảng Nam...

+ Nông nghiệp: đào sông từ Thanh Hoá đến Quảng Bình, đào mới và mở rộng sông ở Thừa Thiên (1868 - 1869), mở rộng sông Vĩnh Định ở Quảng Trị => Thừa Thiên (1872), đào sông Thiên Dưc ở đồng bằng sông Hồng. Tổ chức đắp đê sông Hồng, đắp đập ngăn mặn ở Tiền Hải (1870)

+ Ngoại thương: triều đình miễn thuế nhập cảng với thuyền buôn phương tây và Trung quốc (1866, 1876), mở phố và lập chợ dọc sông Cấm và cửa Ninh Hải (1874), lập cửa Nhu Viễn ở sông Cấm (1866), thường xuyên cử các phái đoàn ra Hongkong, Singapore, Pháp, Xiêm...

+ Giáo dục: khuyến khích học trò học tiếng Pháp, cử người vào nam học tiếng Pháp với Petrus Trương Vĩnh Ký (1868), sử dụng các giáo dân biết tiếng Pháp và Hán để giao thiệp với Pháp. Ngoài ra, triều đình khuyến khích con em quan lại ra nước ngoài học ngoại ngữ hoặc nghề, khi về được bổ dụng vào một chức quan; dịch các sách của phương Tây cho nhân dân xem: bác vật tân biên, khai môi yếu pháp, vạn quốc công pháp...; năm 1879 khuyến khích nhân dân học tiếng Pháp và tạo điều kiện cho ai muốn học kỹ nghệ thì đưa sang Pháp học.

Năm 1861, vua Tự Đức ra Dụ cầu hiền (10 việc): thuộc binh pháp, mạnh bạo hơn người, võ nghệ hơn chúng, biết thiên văn, tinh địa lý, cơ biến tinh tường, nói phô lanh lợi, học thuốc giỏi, thánh thính hay, kỹ nghệ khéo. Năm 1871 nhà vua rút xuống còn 8 việc: đức hạnh hiền tài, trí tài sâu rộng, giỏi trị dân, giỏi trị binh, giỏi thương thuyết, giỏi lý tài, giỏi văn học, kỹ nghệ tinh xảo. Năm 1873 vua yêu cầu tiến cử người có học thức, thông hiểu thời thế, giỏi ngoại ngữ. Năm 1876 cho phép cả quan và dân đều có thể tự tiến cử.

4.5.5. Nguyên nhân thất bại của các đề nghị cải cách (nhấn mạnh mối quan hệ giữa các đề nghị cải cách)

Tuy nhiên, các đề nghị cải cách chỉ thực hiện mang tính chất thăm dò, thử nghiệm và thực hiện nửa vời vì các nguyên nhân:

- Những đề nghị cải cách không xuất phát từ yêu cầu phát triển nội tại của đất nước

- Động lực của các đề nghị cải cách chủ yếu là giữ được nền độc lập trước ngoại xấm sau các thất bại quân sự của quân triều đình, hơn là mục đích xác lập bước tiến của trình độ kinh tế - xã hội mới cao hơn trước. Tư tưởng chỉ được thực hiện khi đất nước có nền tảng vững chắc (nền tảng kinh tế vững chắc). Nước ta không có nền tảng kinh tế (chủ yếu là nông nghiệp, chẳng có nhu cầu cần máy móc), nhà nước không có chính sách tích cực để cải cách đất nước. Những đề nghị cải cách lẻ tẻ của một nhóm nhỏ, về sau hình thành "tầng lớp tinh hoa" có thái độ tương đối rõ rệt với tình hình thực tại của đất nước.

- Các đề nghị cải cách không có hậu thuẫn quan trọng về xã hội và con người; thiếu hẳn giai cấp tiên tiến đủ năng lực cải cách. Khác với Nhật Bản, Việt Nam chưa có giai cấp tư sản và kể cả quý tộc tư sản hoá để tiến hành cải cách; tầng lớp sĩ phu có ý tưởng rất tốt, nhưng họ lại không có hậu thuẫn của đại đa số quan lại trong triều đình (ít quan lại muốn cải cách, hậu thuẫn cho cải cách như Phạm Phú Thứ, Trần Tiễn Thành nhưng không được ủng hộ của số đông). Hơn nữa họ không hậu thuẫn vì các đề nghị này lẻ tẻ, không mang tính hệ thống và với mục tiêu cuối là "không thay đổi chế độ chính trị hiện hành" thì nó không đủ sức thay đổi toàn bộ hệ thống kinh tế - xã hội của nước ta lúc đó.

- Các nhà cải cách lấy mô hình nước ngoài để áp dụng vào Việt Nam. Việt Nam không sáng tạo ra mô hình nào mà họ tiếp thu từ bên ngoài rồi sửa lại cho phù hợp như tiếp thu và sửa chữa văn hoá Hán phù hợp với văn hoá Việt, tương tự như thế với việc tiếp thu văn hoá phương Tây (xây thành Vauban, chữ quốc ngữ...)

- Triều Nguyễn đóng vai trò quan trọng trong các đề nghị cải cách, nhưng từ vua đến quan đều thuần tuý mang tư tưởng phong kiến (cự tuyệt cái mới, đa số rất bảo thủ). Vua Tự Đức dù có quan tâm nhưng lại thiếu quyết đoán, thiếu năng lực thực hiện; triều đình gặp khó khăn về tài chính và cuối cùng là cản trở của Pháp. Các đề nghị cải cách muốn thực hiện được rộng rãi thì đầu tiên cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng theo TBCN, bản thân giai cấp phong kiến phải tư sản hoá. Ở Việt Nam thời Nguyễn, triều đình đóng cửa thì lấy đâu mà quý tộc biết buôn bán (quý tộc tư sản hoá) như Nhật được; Việt Nam quá trọng Nho giáo (ức thương) nên không buôn bán, cấm ngặt tàu thuyền nước ngoài đến buôn bán khiến nhiều đô thị lụi tàn.

Chương 5: Vấn đề đối ngoại của triều Nguyễn

5.1. Các đánh giá trước đây về chính sách đối ngoại của triều Nguyễn

- Sách Lịch sử chế độ phong kiến Việt Nam, tập 3 (1960) có đoạn (trích lược): "đối ngoại thì nhà Nguyễn lại tỏ ra tự cao ngu xuẩn, câu nệ vào những quan niệm cổ sơ của chế độ phong kiến cổ Trung Quốc. Đó là biểu hiện của chế độ phong kiến suy tàn chưa có điều kiện giải thể sang xã hội tư bản chủ nghĩa (...), mặc khác đó là sự sai lầm mù quáng của những kẻ cầm quyền chỉ biết đóng khung vào những đạo lý mơ hồ trong sách cổ mà không chịu biết gì về thực tế xung quanh. Chính sách sai lầm mù quáng ấy là đối với Mãn Thanh thì tuyệt đối thần phục, còn đối với các nước láng giềng thì thi hành chính sách xâm lược, và đối với các nước phương Tây thì đóng cửa, khước từ mọi giao hảo thông thương (...). Cái chính sách đối ngoại phản động mù quáng này một phần do ý thức phong kiến lạc hậu chỉ nô lệ vào dòng chữ chết trong sách cổ mà không chịu nhìn biết gì đến tình hình bên ngoài. Điều đó còn bám chặt vào đầu óc của bè lũ phong kiến cho mãi đến khi hoàn toàn mất nước. Đó là... vua quan nhà Nguyễn không thể nhìn thấy hết mối lợi của việc mở rộng ngoại thương mà chúng lo sợ nhưng chuyển biến mới trong nước làm lung lay địa vị thống trị của chúng".,

- Sách Đại cương lịch sử Việt Nam, tập 1 viết: "thái độ của nhà Nguyễn trong quan hệ với nhà Thanh là thần phục một cách mù quáng (...) lại dùng lực lượng quan sự khống chế Cao Miên, bắt Lào thần phục (...) đóng cửa cự tuyệt (với phương Tây)".

5.2. Thực tế lịch sử và cách nhìn nhận mới

5.2.1. Đối với Trung Quốc

Các triều đại phong kiến Việt Nam dùng cầu phong (cầu xin cho Trung Quốc thừa nhận mình) và triều cống (cống vật phẩm của Việt Nam cho Trung quốc theo định kỳ) trong quan hệ với Trung Quốc.

Năm 972, Tống Thái tổ phong vua Đinh làm Giao Chỉ quận vương, Đinh Liễn làm tiết độ sứ Tĩnh Hải quân (vẫn coi nước ta là lãnh thổ thuộc Trung Quốc. Do vua Lê lên ngôi không chính thống và nhà Tống mạnh nên Lê Hoàn sang xin mà vua Tống từ chối ngay; từ 986 - 995, nhà Tống phong dần vua Lê từ tiết độ sứ lên Giao Chỉ quận vương (một thân vương của vua Trung Hoa) và duy trì chức "Giao Chỉ quận vương" sang thời Lý. Mãi đến năm 1164, vua Tống trong thế suy yếu và vì muốn có ủng hộ nên phong vua Lý Anh Tông làm An Nam quốc vương, duy trì đến hết thời Trần. Khi Lê Lợi đánh thắng quân Minh, vua Minh tức giận không phong vương cho Lê Lợi, đến năm 1431 mới phong làm "người tạm quyền cai quản nước ta" (quyền thự An Nam quốc sự), mãi đến năm 1437 mới phong vua Lê làm An Nam quốc vương. Thế kỷ XVI, khi Mạc Đăng Dung dâng đất đầu hành thì vua Minh chỉ phong làm "An Nam đô thống sứ ty", duy trì cho đến tận năm 1646 mới phong làm An Nam quốc vương cho vua Lê nên Phan Huy Chú trong Lịch triều hiến chương loại chí bình luận sự kiện 1646: "thật khác hẳn (phong vua Lê là quốc vương, chúa Trịnh là phó và là phụ chính vương) đó là vì nhà Minh phải chạy về phương nam, sự thể cùng quẫn, muốn cầu cứu nước ta, sớ chiều mong mỏi, cho nên ân mệnh ban nhiêu không ngại phiền nhảm". Thời Tây Sơn cũng phong vua Quang Trung làm An Nam quốc vương (1789)

Khi vua Việt Nam mới lên ngôi thì lập tức cử sứ sang vua Trung Quốc cầu phong để được vua Trung quốc "sách phong" (tức là công nhận mình làm vua Đại Việt). Trong số các vua Việt Nam, riêng trường hợp triều Trần thì vua Trung Quốc chủ động sách phong. Khi cầu phong được Trung Quốc thừa nhận thì phải triều cống (cống sản vật địa phương cho thiên triều); "cống" là quy định theo thoả thuận bắt buộc phải thực hiện, "sính" là tặng phẩm nhân cac chuyến thăm ngoại giao. Thời Đinh đến hết thời Lý, hoạt động ngoại giao chủ yếu là mang sính lễ sang thông hiếu; sang thời Trần (1258) thì bắt đầu lệ triều cống, 3 năm triều cống một lần. Theo quy định ngoại giao, sứ thần Việt nam phải sang biên giới Việt - Trung nhận cầu phong, kéo dài đến đầu thời Nguyễn, cá biệt vua Tự Đức đã khiến sứ thần Mãn Thanh phải vào Huế để trao sắc phong cho Hoàng đế Nguyễn.

* Nhận xét về quan hệ Việt Nam - Trung Quốc thời phong kiến:

- Trong lịch sử, Việt Nam luôn tự nhận mình là một nước nhỏ, thần phục, chấp nhận cầu phong và triều cống Trung Quốc; đây là đường hướng ngoại giao mà triều đại nào của Việt Nam cũng phải làm (kể cả triều Nguyễn cũng không ngoại lệ). Trong Lịch triều hiến chương loại chí, Phan Huy Chú nhận định: "nước Việt có cả cõi đất phía nam mà thông hiếu với Trung Hoa, nhưng ở trong xưng đế ngoài xưng vương, vẫn chịu phong hiệu, xét lý thế thực phải như thế". Khi nhà Nguyễn còn tồn tại, quan hệ ngoại giao với Trung Hoa chủ yếu dựa trên cơ sở là cầu phong (muốn Trung Hoa thừa nhận ngôi vua chính thống, chính thức) và triều cống - đây là kiểu quan hệ điển hình nhất

- Về hình thức, các vua Nguyễn đều tuân theo sự phân định ngôi thứ rõ ràng, "chư hầu" phục tùng "thiên triều" theo đúng lễ; dù thế các vua Nguyễn vẫn xưng là Hoàng đế ở trong nước và nỗ lực duy trì hệ thống các chư hầu trong vùng Đông Nam Á.

# Tích cực:

+ mặc dù vua Nguyễn luôn "nhún nhường" một cách mềm dẻo, nhưng buộc Trung Quốc phải tôn trọng chủ quyền toàn vẹn lãnh thổ quốc gia

+ nhà Nguyễn kế thừa các kinh nghiệm ngoại giao của cha ông đi trước để xử sự một cách thông minh và khôn khéo với mục tiêu là không được khiêu khích và buộc Trung Quốc phải tôn trọng mình

+ góp phần duy trì quan hệ hoà hiếu giữa hai nước trong bối cảnh mới đầy thử thách, đặt nền tảng cho sự tiếp nối và phát triển của quan hệ Việt Nam - Trung Quốc trong các giai đoạn tiếp sau

+ Kế thừa truyền thống ngoại giao của các triều đại trước, phương thức ngoại giao văn hoá đã phát huy lợi thế cao trong thế kỷ XIX.

# Hạn chế:

+ Khi thực dân phương Tây xâm lược Việt Nam, triều Nguyễn gặp nhiều khó khăn trong việc điều chỉnh chính sách đối ngoại phù hợp với bối cảnh tình hình mới. Đến năm 1869, triều đình Huế đã cầu viện nhà Thanh giúp đỡ; nhưng nhà Thanh lại lợi dụng để "bán đứng" Việt Nam: khi Pháp đánh Bắc Kỳ, vua Thanh nhiều lần có sự can dự vào Bắc kỳ vì họ ỷ quân đội mạnh sau cuộc cải cách quân đội của phái Dương vụ. Lúc này viên đại sứ Tăng Kỷ Trạch của nhà Thanh nhiều lần đàm phán với viên đại sứ Pháp Bourée (sau đó là Tricou) về vấn đề Bắc Kỳ (muốn tranh giành ảnh hưởng với Pháp). Sau Hiệp ước Pathenotre 1884, quân Thanh khởi sự chiến tranh với Pháp ở miền đông bắc Việt Nam (1883 - 1885), nhưng quân Pháp có tăng viện đã mở các cuộc tấn công liên tiếp khiến quân Thanh thua nhiều trận, buộc Lý Hồng Chương phải ký Quy ước Thiên Tân (6/1885) từ bỏ quyền lợi của nhà Thanh ở Bắc Kỳ. Mặc dù thế, Pháp lúc này có quyền ngoại giao nên chúng mặc nhiên đàm phán với nhà Thanh, ký hai Công ước Constans 1887 và Gerard 1895 cắt nhượng nhiều vùng đất phía bắc cho nhà Thanh, trong đó có 3/4 mỏ đồng Tụ Long mất về tay nhà Thanh.

=> như vậy, lòng tin tưởng và sự trung thành của nhà Nguyễn với triều Thanh trong trường hợp này không còn sáng suốt nữa (đúng một phần trong lời phê phán có phần phiến diện của các tác giả bộ Lịch sử chế độ phong kiến Việt Nam, tập 3). Nó thể hiện tính bất biến và thiếu linh hoạt trong tư tưởng, biện pháp ngoại giao của triều Nguyễn với nhà Thanh.

5.2.2. Đối với Champa

Đối với Champa thì Đại Việt thể hiện thế "tôn chủ - phiên bang", buộc Champa thần phục. Champa xuất hiện từ thế kỷ II với tên gọi đầu tiên là "Tượng Lâm Ấp" (theo Thuỷ kinh chú) của dòng vua miền Bắc; năm 758 chuyển vào miền Nam với dòng vua Nam (thủ phủ là Panduranga). Champa quan hệ với Đại Cồ Việt vào cuối thời Đinh, nhân sự kiện Ngô Nhật Khánh cầu viện quân Champa vào đánh quân của Lê Hoàn (978 - 979). Đến thời Lý - Trần, người Chăm vừa thần phục và vừa gây chiến tranh: năm 1011, vua Chiêm dâng sư tử; năm 1020 Khai Thiên vương đem quân đánh thẳng đến bắc Bố Chính (núi Long Ty) giết hại phân nửa quân Chiêm. Sau cuộc cướp phá của quân Chiêm năm 1043, năm 1044, quân nhà Lý đánh thẳng vào kinh đô Champa và giết hại rất nhiều, trong đó có vua Champa là Sạ Đẩu (Jaya Sinhavarman II). Năm 1055, 1065, 1066, 1067 Chiêm Thành đều đặn tiến cống. Nhân vụ quân Chiêm quấy phá biên giới năm 1068, đầu năm 1069 vua Lý lại đem quân đánh thẳng vào kinh đô và bắt sống vua Chế Củ (Rudravarman III), Rudravarman đã phải dâng ba châu Địa Lý, Ma Linh và Bố Chính (khu vực Quảng Trị - Quảng Bình ngày nay) để chuộc tội.

Từ năm 1077 - 1226 là "chiến tranh trăm năm" giữa Champa với Chân Lạp. Sau khi giành được độc lập (1220), vua Jaya Paramesvaravarman II khôi phục lại đất nước; đến năm 1265 thì vua Champa là Indravarman V liên minh với triều đình nhà Trần (Đại Việt) đánh thắng quân xâm lược Nguyên (1282). Năm 1306, vua Trần gả em gái là công chúa Huyền Trân cho vua Champa là Chế Mân (Jaya Simhavarman III) nhân chuyến thăm của thượng hoàng nhà Trần sang Champa 8 tháng, đổi lại Champa cắt hai châu: châu Ô, châu Lý làm lễ cưới công chúa Huyền Trân. Năm 1307 Chế Mân chết, vua Trần cử Trần Khắc Chung vào dùng kế đưa Huyền Trân về và tiếp theo đó thì vua Champa nhiều lần cho quân chiếm lại nhưng không thành. Năm 1360, Chế Bồng Nga lên ngôi vua Champa đã tổ chức nhiều trận cướp phá dọc bờ biển miền Trung nước ta, bốn lần đánh vào Thăng Long khiến vua Trần bỏ chạy lên vùng cao. Năm 1377, vua Trần Duệ Tông đem quân Trần tiến đánh Đồ Bàn, nhưng ông bị quân Champa phục kích và bị sát hại cùng nhiều quân lính Trần khác. Năm 1390 Chế Bồng Nga tử trận, Champa suy nhược hẳn. Thời Lê Thánh tông, vua Trà Toàn nhiều lần đem quân quấy nhiễu biên giới; vua Lê quyết định đem 26 vạn quân nhà Lê đi đánh bỏ qua ý kiến của vua Minh Hiến tông cho rằng không nên đánh nhau với Champa (theo Vương quốc Champa của H. Maspero), kết quả là thành Đồ Bàn bị huỷ diệt cùng 5 vạn quân Champa, Trà Toàn bị bắt sống (1471). Tướng của Trà Toan rút về Phan Rang và xưng thần với vua Lê, được vua Lê phong vương cùng với Hoa Anh, Nam Bàn. Năm 1693, lãnh thổ Champa bị sát nhập vào lãnh thổ Đại Việt; người Chăm tản mát ra nhiều nơi (xuống tận tây Nam Bộ). Thời Thiệu Trị, một bộ phận người Chăm trong quân đội nhà Nguyễn sang Chân Lạp đã tiếp thu Islam giáo, hình thành cộng đồng người Chăm Islam ở An Giang.

5.2.3. Đối với Lào

Thời kỳ khi chưa lập nước, các mường Lào tiến cống đều đặn cho vua Đại Việt: "năm 1067 các nước Ngưu Hống, Ai Lao dâng vàng bạc, sừng tê, ngà voi và các thứ sản vật địa phương" (Đại Việt sử ký toàn thư). Sau khi Lan Xang bị suy sụp và phân liệt thành 3 nước đối lập nhau (1707), đến 1779 thì Lan Xang thần phục Xiêm trong khi một số mường của Lào giáp biên giới với Đại Việt lại không thần phục Xiêm. Năm 1791, vua Quang Trung cử sứ bộ sang đặt quan hệ ngoại giao, nhưng bị vua Lan Xang thân Xiêm bắt giao cho vua Xiêm; lập tức vua Quang Trung cử Trần Quang Diệu kéo quân Tây Sơn qua truy kích vua Nanthasen (thân Xiêm) đến tận biên giới Myanmar. Vua Minh Mạng từng giúp đỡ vua Viêng-chăn Anuvong (1828) trong cuộc chiến tranh chống lại ảnh hưởng của Xiêm.

5.2.4. Đối với Chân Lạp

Chân Lạp được thành lập vào thế kỷ VI, ít lâu sau đánh tan quân Phù Nam để chiếm vùng Thuỷ Chân Lạp. Thế kỷ VIII, Chân Lạp suy yếu và phân liệt thành 2 tiểu quốc, riêng Lục Chân Lạp ít nhiều về sau chịu ảnh hưởng của Đại Việt và cả Xiêm La. Thời Lý, các năm 1012, 1014, 1020, 1026, 1033, 1056 sứ Chân Lạp đều đặn đến cống. Năm 1076, quân nhà Lý đánh tan cuộc tiến công phối hợp của liên quân Chân Lạp - Champa - Tống sang cướp phá biên thuỳ Đại Việt. Năm 1118, 1120, 1122 sứ Chân lạp vẫn tiếp tục tiến công; nhưng năm 1128 lợi dụng vua Lý Nhân tông vừa mất thì 2 vạn quân Chân Lạp bất ngờ tiến đánh bến Ba Đầu ở Nghệ An, nhưng bị quân Lý nhanh chóng đánh tan tành. Năm 1177 - 1226, Chân Lạp có chiến tranh liên miên với Champa, nhưng vua Chân Lạp cũng rất tranh thủ là lợi dụng triều Lý suy yếu đã hai lần tiến đánh châu Nghệ An (1216, 1218), nhưng đều bị Lý Bất Nhiễm đánh bại. Từ thế kỷ XIV về sau, quân đội Xiêm nhiều lần đánh bại Chân Lạp và buộc vua Chân Lạp thần phục. Khi triều Nguyễn lên cầm quyền, Chân Lạp là nơi tranh chấp ảnh hưởng quyết liệt giữa Đại Nam và Xiêm, kết quả là thời Minh Mạng có sát nhập Chân Lạp vào để lập trấn Tây Thành, cho quan cai trị tỉnh An - Hà làm bảo hộ Chân Lạp. Thời Thiệu Trị thì tình hình bên ngoài thay đổi (tiếng súng xâm lăng của phương Tây vào phương Đông đã nổ) nên đã ra lệnh rút quân về, về sau thì thực lực của quân triều đình không còn mạnh, dễ thất bại trước quân xâm lược phương Tây.

5.2.5. Đối với Xiêm

Vào thế kỷ XI (1182), người Thái (ở vùng đồng bằng Chao Phraya) cử sứ sang triều cống vua Lý; năm 1437, vua Ayudthaya là Borommaratcha II (Samphraya) (1424-1448) cử sứ sang cống. Cuối thế kỷ XVIII, vua Xiêm là Rama I ủng hộ chúa Nguyễn Ánh ở Đàng Trong trong cuộc chiến tranh chống Tây Sơn

5.2.6. Đối với phương Tây

Các vua đầu triều Nguyễn thể hiện tinh thần cảnh giác với phương Tây: vua Gia Long có giao thiệp với người phương Tây (về thành quách, quân đội), thậm chí cho người Pháp làm quan như Vannier, P. Chaigneau nhưng ông không ký kết chính thức về mặt nhà nước. Minh Mạng lên ngôi khá cởi mở, nhưng vụ loạn Lê Văn Khôi khiến ông cự tuyệt hoàn toàn với phương Tây; cuối đời Minh Mạng thì tiếng súng "chiến tranh nha phiến" ở Trung Quốc khiến ông thức tỉnh. Thiệu Trị và Tự Đức sau này cự tuyệt quan hệ với phương Tây

Chương 6: Hệ di sản của triều Nguyễn và vấn đề phát huy giá trị trong giai đoạn hiện nay

Trong Lịch sử chế độ phong kiến Việt Nam tập 3, nhóm tác giả (1960) bình luận (xin trích đoạn liên quan): "Gia Long khi mới lên ngôi còn ít nhiều dùng chữ Nôm vì chưa thể một lúc thủ tiêu mọi thành quả văn hoá của phong trào Tây Sơn. Nhưng từ đời Minh Mạng thì việc thi và trong văn thư hành chính đều chỉ dùng chữ Hán, nhất thiết không dùng chữ Nôm (...). Về phần nghệ thuật, mọi công trình kiến trúc, hội hoạ, âm nhạc đều phục vụ chính quyền phong kiến, nhiều phần tỏ ra bề thế nên có vẻ nặng nề, không được thanh thấu như các triều đại trước (...) Về tuồng, chèo, hý khúc...họ hết sức đề cao luân lý phong kiến, đề cao trung, hiếu, tiết, nghĩa. Tất cả hoạt động nghệ thuật ấy nhằm tiêu khiến cho bọn vua chúa quan lại, hết sức nêu cao quyền thiêng liêng bất khả xâm phạm của nhà vua (...). Mọi chính sách về văn hoá chỉ nhằm xây vững chế độ phong kiến tập quyền chuyên chế cao độ, chứ không có mục đích nhìn xa vì dân vì nước".

Trong Lược sử mỹ thuật Việt Nam, Nguyễn Phi Hoanh (1970) viết (trích đoạn): "vì khôi phục một chế độ lỗi thời của phong kiến nhà Thanh, phong kiến Nguyễn làm cho nghệ thuật Huế đi từ chỗ yếu ớt của các đời vua đầu đến chỗ suy đồi cực điểm trong các đời vua sau (...). một thí dụ điển hình là sự nghèo nàn óc sáng tạo của kiến trúc Huế là cửa Ngọ Môn. Có thể coi nó là bản chép vụng về theo kiểu Ngọ Môn Bắc Kinh thời ấy (...). Kiến trúc các vua thời Nguyễn từ Gia Long đến Tự Đức có vẻ bạc nhược và chịu ảnh hưởng của phong kiến nhà Thanh Trung Quốc (...) Tượng các lăng từ Gia Long về sau có thế nói là vào loại ấu trĩ của nghệ thuật

6.1. Hệ di sản vật chất

Diên mạo kinh thành Huế được hiện diện trong bốn đời vua đầu tiên của nhà Nguyễn, sau đó được kế thừa bởi hai vua cuối cùng là Khải Định và Bảo Đại

Ở giai đoạn đầu (1802 - 1917), triều Nguyễn vận dụng kết hợp kiến trúc truyền thống với kiến trúc Trung Hoa và phương Tây để hình thành diện mạo của kinh đô Huế (Kinh thành, Hoàng thành, các cơ quan trong kinh thành Huế, các công trình quân sự dọc bờ sông Hương). Giai đoạn này định hình phong cách xây dựng lăng mộ cho vua (Gia Long, Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức, Đồng Khánh, Khải Định); các ngôi quốc tự là Thiên Mụ, Giác Hoàng, Diệu Đế, Thánh Duyên; Linh Hựu quốc quán. Cuối cùng là một hệ thống các phủ đệ cho các hoàng thân triều đình với 85 cái như thế ở Kim Long, Ngự Viên, An Cựu tạo ra môi trường nhân văn và sinh thái cao.

Giai đoạn 1917 - 1945 mang tính phát triển do có bổ sung kiểu kiến trúc dân sự theo phong cách phuong Tây mà Khải Định là người tiên phong.

6.1.1. Thành quách - kinh đô Huế

a. Kinh thành - Thành nội - Phòng thành:

Thành xây năm 1805 theo phong cách kiến trúc Vauban của Pháp với chu vi hơn 10,571 mét, rộng 520 ha; mặt thành thì bên ngoài cao 6,6 mét, mặt trong cao 5,5 mét và chiều rộng mặt thành rộng trung bình 21,5 mét; xung quanh có 10 cửa chính ra vào. Phong cách Vauban của Pháp (thế kỷ XVII) rất thuận lợi cho công và thủ, đặc biệt thuận lợi cho phối hợp tác chiến giữa các lực lượng trong thành. Phần trước kinh thành (trước khi vào Ngọ Môn) có hào, phòng lộ, kỳ đài, các cổng thành, dược khố (kho thuốc súng); dọc bờ sông Hương có Phu Văn lâu, Viện thương bạc, Nghênh lương đình. Theo Cadière, khu vực kinh thành có đến 370 di tích lịch sử.

Cửa Ngọ Môn còn gọi là "cửa Tý - Ngọ" (theo trục phong thuỷ), có 9 lầu với 5 cửa. Lối chính giữa là Ngọ Môn, chỉ dành cho vua đi. Hai lối bên là Tả Giáp Môn và Hữu Giáp Môn, dành cho quan văn, võ theo cùng trong đoàn Ngự đạo. Hai lối đi bên ngoài cùng nằm ở hai cánh chữ U là Tả Dịch Môn và Hữu Dịch Môn, dành cho binh lính và voi ngựa theo hầu. Lầu Ngũ phụng có 9 lầu (tượng trưng cho "cửu ngũ chí tôn" - ngôi vị tối cao nhất dành cho vua), bộ khung có 100 cột (Phan Thuận An cho đó là tổng của Hà Đồ (tổng từ 1 + 2... = 55) và Lạc thư (tổng là 45) biểu hiện cho sự hài hoà "âm dương nhất thể. Liễu Thượng Văn cho rằng đó là biểu trưng của bách tính - tư tưởng "dân vi bản" của triều Nguyễn)

b. Hoàng thành: được xây năm 1804 và hoàn chỉnh vào thời Minh Mạng (1833). Hoàng thành có hình gần vuông với bốn cửa trổ về 4 hướng chính là Ngọ Môn (nam), Hoà Bình (bắc), Hiển Nhân (đông) và Chương Đức (tây)

c. Tử cấm thành: có hình chữ nhật, cao 3,72 mét, có 7 cửa ra vào với Đại Cung môn là cửa đẹp nhất. Trong Tử cấm thành có các nơi vua ngự triều (điện Cần Chánh, Tả Vu, Hữu Vu), nơi nghỉ ngơi (điện Càn Thành, cung Khôn Thái, lầu Kiến Trung), nơi giải trí (lầu Thái Bình, lầu Dưỡng Tâm, vườn ngự uyển)

d. Phủ đệ

Phủ đệ là nơi sinh hoạt hàng ngày cho các hoàng tử và hoàng nữ được vua phong tước công; nơi ở của những người này gọi là "tư thất/tư dinh"

Phủ đệ là sự chuyển tiếp giữa kiến trúc cung đình với kiến trúc dân gian trong truyền thống Huế, đồng thời nó cũng là nơi trung chuyển lối sống văn hoá cung đình đến với văn hoá dân gian và ngược lại

Đầu thời Nguyễn, các phủ đệ được xây dựng bên trong kinh thành theo nguyên tắc "nam tả, nữ hữu"; về sau thì dịch chuyển ra ngoài và tập trung chủ yếu ở Gia Hội - Chợ Dinh, Vĩ Dạ, Phủ Cam, Kim Long

Các vua thời Nguyễn đề ra nguyên tắc xây dựng các phủ đệ. Gia Long quy định các phủ đệ xây dựng theo cấu trúc 5 gian 2 chái, tiền đường 7 gian (1816); nhưng Minh Mạng quyết định thu nhỏ còn 3 gian 3 chái (1822); Thiệu Trị (trước đó là Minh Mạng) sau khi phong tước cho các con (hơn 100 người, từ 1820 - 1847) đã phải quyết định cho toà chính đường làm dạng nhà rường đơn 3 gian 2 chái. Tất cả đều lợp ngói âm dương

Phủ đệ là nơi sinh hoạt và là nơi thờ tự của các hoàng thân và gia quyến. Quản lý chung là Trưởng sử, giúp việc có một Tư vụ, hai viên Thư lại, 25 vị Nhập lưu thư lại; canh gác phủ đệ là đội Thuộc binh do chánh đội trưởng suất đội chỉ huy.

Phủ đệ còn là nơi học tập và tu dưỡng đạo đức cho các ông hoàng bà chúa có đủ tư cách, phẩm chất để thành người kế vị trong tương lai.

* Giá trị lịch sử - văn hoá: phủ đệ là tác phẩm nghệ thuật mang dấu ấn riêng biệt làm cho di sản thêm phần phong phú về loại hình; là nơi lưu giữ và lan toả các giá trị văn hoá cung đình và văn hoá dân gian; bảo lưu nhiều bảo vật quý như châu bản, chế phong, sắc phong... mang tính độc bản. Các bộ hoành phi, gia phả và câu đối chữ Hán đã lưu giữ nhiều truyền thống văn hoá đạo đức, phản ánh nếp nhà ... của các phủ đệ. Phủ đệ là nơi hình thành nghệ thuật Ca Huế, thẩm thấu vào dân gian (thêm các điệu lý, hò) tạo ra loại hình âm nhạc đặc sắc; các nhạc sĩ nổi tiếng là Tuyên Hoá vương, Tương An quận vương, Nam Sách quận công soạn nhiều lời ca Huế, trình diễn theo các nhạc cụ truyền thống; nhạc sĩ nổi tiếng là Diên Khánh vương soạn bộ trường ca "Vạn bửu trình tường". Kiến trúc phủ đệ theo mô thức "trùng thiềm điệp ốc", tuân thủ các nguyên lý triết học cổ, thuật phong thuỷ và thân thiện với môi trường; đặc biệt các phủ đệ của Tuyên Hoá vương, Hoằng Hoá quận vương, Tương An quận vương, Hoa quốc công, Ngọc Sơn công chúa, cung An Định có sử dụng kiến trúc Pháp làm cho công trình có giá trị, góp phần làm phong phú di sản văn hoá Huế nói riêng.

* Giá trị kinh tế: được xem là nguồn tài nguyên du lịch để khai thác nhằm tạo ra các sản phẩm du lịch có giá trị, phủ đệ là di sản văn hoá độc đáo tạo ra giá trị nổi bật của đô thị di sản Huế.

6.1.2. Kiến trúc các tỉnh thành

6.1.2.1. Lăng mộ của vua ở kinh thành Huế

a. Lăng mộ của các chúa Nguyễn

Các lăng đều được xây ở phía tây kinh thành Huế (nay thuộc huyện Hương Trà, Thừa Thiên Huế), có 2 lớp tường chữ nhật dày, trước mặt và sau lưng đều có bình phong che chắn, nấm mộ (bảo phong) xây hình chữ nhật và trước mặt có án xây bằng gạch.

Các lăng mộ chính: Lăng Trường Cơ của Thái Tổ Gia Dụ Hoàng Đế Nguyễn Hoàng (1525-1613), nằm tại trung tâm thôn La Khê; Lăng Trường Diễn của Hy Tôn Hiếu Văn Hoàng Đế - Nguyễn Phúc Nguyên (1563-1635), nằm ở thôn Hải Cát; Lăng Trường Diên của Thần Tôn Hiếu Chiêu Hoàng Đế Nguyễn Phúc Lan (1601-1648), nằm ở thôn La Khê Trẹm; Lăng Trường Hưng của Thái Tôn Hiếu Triết Hoàng Đế Nguyễn Phúc Tần (1620-1687), dân gian quen gọi là lăng Chín Chậu, nằm ở thôn Hải Cát; Lăng Trường Mậu của Anh Tôn Hiếu Nghĩa Hoàng Đế Nguyễn Phúc Thái (1650-1691), nằm ở thôn Kim Ngọc; Lăng Trường Thanh của Hiển Tôn Hiếu Minh Hoàng đế Nguyễn Phúc Chu (1675-1725), nằm ở thôn Kim Ngọc; Lăng Trường Phong của Túc Tôn Hiếu Ninh Hoàng Đế Nguyễn Phúc Chú (Thụ) (1697-1738), nằm ở thôn Định Môn; Lăng Trường Thái của Thế Tôn Hiếu Vũ Hoàng Đế Nguyễn Phúc Khoát (1714-1765), nằm ở thôn La Khê; Lăng Trường Thiệu của Duệ Tôn Hiếu Định Hoàng Đế Nguyễn Phúc Thuần (1754-1777), ở thôn La Khê. Ngoài 9 lăng chúa Nguyễn, tại xã Hương Thọ còn có lăng vua Minh Mạng nằm ở thôn La Khê; lăng vua Gia Long nằm ở thôn Định Môn

b. Lăng mộ của các vua Nguyễn

* Lăng Gia Long (Thiên Thọ lăng)

Lăng nằm trong vùng đất hoang sơ thuộc huyện Hương Trà, Thừa Thiên Huế. Khu lăng nằm trong khu vực có 42 ngọn đồi, núi lớn nhỏ trong đó có núi Đại Thiên Thọ là lớn nhất, nằm án ngữ, tiền án của lăng và là tên gọi của cả quần sơn này. Vua cử con út của Lê Quý Đôn là Lê Duy Thanh xem và chọn đất. Năm 1814 vợ cả của Gia Long qua đời nên ông quyết định song táng theo lệ "càn khôn hiệp đức". Phía trước khu lăng có trụ biểu (nơi kết nối giữa người cai trị với thiên (trời)) lúc đầu là 85 trụ, về sau thời gian tàn phá riết còn 2 trụ. Lăng vua Gia Long nằm trên một ngọn đồi bằng phẳng, trước mặt là núi Đại Thiên Thọ án ngữ, sau có bảy ngọn núi làm hậu chẩm, trái phải mỗi bên 14 ngọn núi gọi là "Tả Thanh Long - Hữu Bạch Hổ". Lăng mộ tựa lưng vào núi thấp, trông ra sông lớn. Bên trái khu lăng mộ là Bi Đình, được xây dựng giữa một không gian rừng thông. Bi Đình là nhà bia ghi công trạng; trong Bi Đình đặt tấm bia "Thánh Đức thần công" chạm khắc tinh tế, sau gần 200 năm vẫn còn rõ chữ mà theo Phan Thuận An thì nghệ thuật thể hiện tấm bia đá này (Bi đình) vượt hẳn bia Vĩnh Lăng thời Lam Sơn. Đây là tấm bia của vua Minh Mạng dựng lên ca ngợi vua cha Gia Long của mình

Về sau phát triển thành một khu lăng mộ rộng lớn với chu vi đến 11.234,40m (tài liệu của L. Cadière), gồm những lăng sau:

- Lăng Quang Hưng của bà Thái Tông Hiếu Triết Hoàng hậu, vợ thứ hai của chúa Hiền Vương Nguyễn Phúc Tần (1620-1687), thân mẫu của chúa Nguyễn Phúc Thái (Trăn).

- Lăng Vĩnh Mậu của bà Anh Tông Hiếu Nghĩa Hoàng hậu, vợ chúa Nghĩa Vương Nguyễn Phúc Thái (Trăn) (1650-1725).

- Lăng Trường Phong của Túc Tông Hiếu Ninh Hoàng đế Nguyễn Phúc Thụ (Chú) (1697-1738).

- Lăng Thoại Thánh của bà Hưng Tổ Hiếu Khương Hoàng hậu (1738-1811), vợ thứ hai của Nguyễn Phúc Côn (Luân) và là thân mẫu của vua Gia Long.

- Lăng Hoàng Cô của Thái Trưởng Công chúa Long Thành, chị ruột vua Gia Long.

- Lăng Thiên Thọ của vua Gia Long và vợ ông.

- Lăng Thiên Thọ Hữu của bà Thuận Thiên Cao Hoàng hậu, vợ thứ hai của vua Gia Long, mẹ vua Minh Mạng.

* Lăng Minh Mạng - Hiếu lăng

Năm 1826 vua Minh Mạng bắt đầu cho người tìm đất. Quan Địa lý Lê Văn Đức đã chọn được một cuộc đất tốt ở địa phận núi Cẩm Kê, gần ngã ba Bằng Lãng, nơi hợp lưu của hai nguồn Tả Trạch và Hữu Trạch để tạo thành con sông Hương thơ mộng. Nhưng phải ròng rã 14 năm cân nhắc, chọn lựa, đến năm 1840, nhà vua mới quyết định cho xây dựng lăng tẩm của mình ở nơi này. Nhà vua cho đổi tên núi Cẩm Kê (thuộc ấp An Bằng, huyện Hương Trà) thành Hiếu Sơn và gọi tên lăng là Hiếu Lăng. Sau khi cha băng hà được hơn 1 năm, Thiệu Trị tiến hành ninh lăng (đưa quan tài theo đường trục thần đạo vào khu mộ - cửa vào khu mộ theo trục thần đạo sẽ bị khoá vĩnh viễn)

Điểm nổi bật của lăng là tính đăng đối theo trục thần đạo, xuyên qua một loạt các hạng mục công trình gồm: cửa chính, sân chầu, nhà bia, sân tế, Hiển Đức môn, điện Sùng Ân (thờ vua Minh Mạng và Hoàng hậu), hồ Trừng Minh, Minh Lâu, hồ Tân Nguyệt (trăng non), cổng tam quan Quang Minh Chính Trực, Trung Đạo kiều và cuối cùng là Bửu thành (mộ vua Minh Mạng).

* Lăng Thiệu Trị - Xương lăng

Năm 1841, vua Thiệu Trị lên ngôi. Sau khi lên ngôi được 7 năm, vua Thiệu Trị lâm bệnh và băng hà vào ngày 4/11/1847. Trong lúc hấp hối, nhà vua đã dặn người con trai sắp lên nối ngôi về việc xây lăng của mình. Vua căn dặn rằng: “Chỗ đất làm Sơn lăng nên chọn chỗ bãi cao chân núi cận tiện, để dân binh dễ làm công việc. Còn đường ngầm đưa quan tài đến huyệt, bắt đầu từ Hiếu Lăng, nên bắt chước mà làm. Còn điện vũ liệu lượng mà xây cho kiêm ước, không nên làm nhiều đền đài, lao phí đến tài lực của binh dân”. Do sinh thời ông chưa nghĩ đến việc xây cất sơn lăng cho mình nên khi vua Thiệu Trị băng hà, thi hài của ông được quàn tại điện Long An cung Bảo Dịnh 8 tháng. Vua Tự Đức (con trai thứ cua Thiệu Trị) lên nối ngôi vua và tiến hành xây lăng cho vua cha.

Tự Đức sai thầy địa lý đi coi đất và năm 1848 ông chọn núi Thuận Đạo để xây lăng cho cha mình, tự tay viết "Thánh đức thần công" gồm trên 2.500 chữ ca ngợi công đức của cha mình. Theo lời dặn của vua cha, vua Tự Đức căn dặn các đại thần phải bắt chước cách làm toại đạo giống lăng Minh Mạng, công việc xây dựng các công trình mang tính thờ phụng ở lăng như điện, đình, các, viện… thì phải theo quy chế của lăng Gia Long, và tùy theo địa thế tại chỗ để châm chước định liệu mà làm. Dưới sự đốc thúc của vua Tự Đức, quá trình xây cất Xương Lăng diễn ra nhanh chóng và gấp rút chưa từng có. Năm 1939, Langland nhận xét: "lăng Thiệu Trị có thể được xem là một trong những thành tựu độc đáo nhất của nền mỹ thuật Việt Nam thế kỷ XIX".

* Lăng Tự Đức - Khiêm lăng

Tự Đức đã sớm nghĩ đến việc xây lăng mộ cho mình ngay khi còn sống. Vốn là một người giỏi thi phú, ông đã chọn cho mình một nơi yên nghỉ xứng đáng với ngôi vị của mình, địa điểm được chọn để xây lăng trong một thung lũng hẹp thuộc làng Dương Xuân Thượng, tổng Cư Chánh. Khi mới khởi công xây dựng, vua Tự Đức lấy tên Vạn Niên Cơ đặt tên cho công trình, với mong muốn được trường tồn. Sau loạn Chày Vôi 1866, vua đổi tên thành Khiêm lăng.

Tổng diện tích 500 ha, riêng Bồi lăng là 15 ha gồm ba khu lăng: Khiêm lăng, Khiêm Thọ lăng và Bồi lăng. Có đến 103 vợ nhưng tuyệt tự, Tự Đức viết bài "Khiêm cung ký" dài 4,935 chữ kể về cuộc đời của mình

* Lăng Khải Định - Ứng Lăng: đây là lăng tẩm của Hoàng đế áp chót của triều Nguyễn, sau lăng của năm Hoàng đế đầu tiên và cả lăng Đồng Khánh. Lăng được xây cạnh núi Châu Chữ, sát một con suối nhỏ (suối này gọi là suối Châu Chữ) và thời gian xây là 11 năm (1920 - 1931). Lăng được xây theo phong cách kiến trúc dung hoà Đông - Tây, dùng xi-măng (ciment theo tiếng Pháp mà thành) trộn thành bê-tông cốt thép, khác với cách xây dựng của các đời vua trước. Các công trình kiến trúc có cung An Định, lầu Kiến Trung (nơi vua băng hà), cửa Hiển Nhơn, cửa Chương Đức, cửa Trường An. Theo Phan Thuận An: "lăng Khải Định là một tác phẩm mỹ thuật tổng hoà của nhiều dòng văn háo, một điểm giao thoa của mỹ thuật kim cổ, Đông Tây. Nó phản ánh rõ phong cách thích sống chưng diện của vua Khải Định lúc sinh thời, và đánh dấu giai đoạn giao thoa, hội nhập giữa hai nền văn hoá Á - Âu của xã hội Việt Nam đầu thế kỷ XX".

Kết luận, Phan Thuận An ghi: "lăng tẩm Huế là cõi sống của người chết". Ông nhận định về đặc điểm các lăng tẩm: hoành tráng (lăng Gia Long), thâm nghiêm (lăng Minh Mạng), thanh thoát (lăng Thiệu Trị), thơ mộng (lăng Tự Đức), đơn giản (lăng Dục Đức), xinh xắn (lăng Đồng Khánh), tinh xảo (lăng Khải Định). Trong quyển Les Merveilles du Monde (những kỳ quan thế giới) ở Paris (1957), lăng tẩm Huế được xếp vào hàng những di sản kiến trúc quý báu của nhân loại

6.2. Hệ di sản tinh thần (phi vật thể)

6.2.1. Nhã nhạc:

Nhã nhạc là nhạc chính thống của cung đình, được xem là "Quốc nhạc" trong các cuộc lễ tế Giao, tế Miếu, Đại triều, Thường triều; là sự kết hợp giữa lễ và nhạc. Nhã nhạc có những quy định về quy mô dàn nhạc, cách thức diễn xướng, nội dung bài bản rất kỹ lưỡng và nó phản ánh tính quy củ của các định chế thẩm mỹ rất cao, có khả năng phản ánh tư tưởng và quan điểm triết ký của chế độ quân chủ đương thời.

Nhã nhạc xuất hiện đầu tiên ở Trung Quốc dưới thời nhà Chu (thế kỷ VI – tk III TCN). Về sau, nhã nhạc được lan toả sang các nước láng giềng như: Nhật Bản (tk VIII), Triều Tiên ( tk XII), Việt Nam. Ở Việt Nam thì Nhã nhạc có từ thời Lý, được củng cố có quy củ vào thời Hậu Lê với cải cách của Lương Đăng theo mô hình nhã nhạc của nhà Minh (Trung Quốc); bao gồm Giao nhạc, Miếu nhạc, Đại triều nhạc, Thường triều nhạc, Đại yến nhạc, Cung trung nhạc, Ngũ tự nhạc...

Các đội nhã nhạc được thành lập đầu tiên thời chúa Nguyễn Phúc Nguyên (1630) với đội Hoà Thanh tự của Đào Duy Từ nhằm phục vụ tế lễ của phủ chúa. Đến thời vua Nguyễn, đội này có nhiều lần đổi tên: Việt Tương đội (1804), Thanh Bình thự (1820), Võ Can đội (1889) và Vũ đội (1926 - 1945). Sau năm 1945 thì đội Ba Vũ vẫn tiếp tục biểu diễn nhạc cung đình cho đến khi tự giải tán vào thập niên 60.

Hệ thống bài bản của nhã nhạc phong phú, gồm hàng trăm nhạc chương do Bộ Lễ đích thân biên soạn theo từng loại lễ của triều đình:

+ Lễ Tế giao, có 10 nhạc chương mang chữ Thành (nghĩa là: nên việc, thành công, thành tựu) bao gồm: An thành tri chương (khúc hát cầu mong mọi sự được yên ổn và thành công) được diễn tấu trong lễ rước thần về; Triệu Thành tri chương (khúc hát cầu mong sự khởi đầu tốt đẹp) được diễn tấu trong lễ dâng ngọc lụa; Đăng thành chi chương (khúc hát cầu mong sự dâng hiến thành công): lễ dâng vật tế (mâm thịt tế); Mỹ thành chi trương (khúc hát cầu mong điềm lành): Á hiến lễ (tuần rượu thứ hai); Vĩnh Thành chi chương (khúc hát cầu mong sự thành công lâu dài): chung hiến lễ (tuần rượu thứ ba); Doãn thành chi chương (khúc hát cầu mong sự bằng lòng của thần): tấu khi hạ cỗ; Hy thành chi chương (Khúa hát cầu mong thần phù hộ, giúp đỡ): tấu khi tiễn thần đi; Hựu Thành chi chương (khúc hát cầu mong thần phù hộ, giúp đỡ): tấu khi đốt đồ cúng; Khánh thành chi chương (khúc hát bày tỏ niềm vui mừng sau sự thành công của cuộc tế lễ): tấu khi vua về cung.

+ Lễ tế Xã tắc có 7 nhạc chương mang chữ Hoà (nghĩa là sự hài hoà- harmony)

+ tế Lịch đại đế vương có 6 nhạc chương mang chữ Huy (nghĩa là sự tốt lành)

+ tế văn miếu có 6 nhạc chương mang chữ Văn (nghĩa là có học vấn- educated)

+ lễ Đại triều dùng 5 bài mang chữ Bình (nghĩa là sự hòa bình- Peace)

+ Lễ vạn thọ dùng 7 bài mang chữ Thọ (nghĩa là sống lâu- longevity),

+ lễ Đại Yến dùng 5 bài mang chữ Phúc (nghĩa là may mắn- happiness)

Các dàn nhạc cung đình rất đa dạng. Các dàn nhạc thời kỳ này có biên chế như sau (Theo Nội các triều Nguyễn, Khâm định Đại Nam Hội diễn Sư lệ giữa thế kỷ XIX): Huyền nhạc: gồm 26 nhạc cụ: 1 kiến cổ, 1 bác chung, 1 đặc khánh, 1 bộ biên chung, 1bộ biên khánh, 1 bác phụ, 1 chúc, 1 trống, 2 đàn Cầm, 2 đàn Sắt, 2 bài tiêu, 2 tiêu, 2 địch, 2 Sinh, 2 Huân, 2 Trì, 2 Phách bản. Đại nhạc gồm 42 nhạc cụ: 20 trống, 8 minh già, 4 câu giốc (tù và bằng sừng trâu), 4 sa la, 4 tiểu sa, 2 hải loa (tù và bằng ốc biển). Nhã nhạc gồm 8 nhạc cụ: 1 trống bản, 1 tỳ bà, 1 đàn nguyệt, 1 đàn nhị, 2 địch, 1 tam âm, 1 phách tiền. Ti trúc tế nhạc: gồm 8 ca sinh và 8 nhạc công. Ty chung- Ty khánh: gồm 6 nhạc công chơi các nhạc cụ: bác chung, đặc khánh, biên chung, biên khánh. Ty cổ: gồm 7 nhạc công.

Hiện nay, Nhã nhạc mất đi vai trò vốn có và chỉ tồn tại dưới hai tổ chức dàn nhạc, đó là: Đại nhạc và Tiểu nhạc. Hơn nữa, Khải Định du nhập quân nhạc của Pháp khiến Nhã nhạc càng mờ nhạt thêm. Đại nhạc là dàn nhạc hết sức quan trọng trong hệ thống nhạc lễ cung đình Huế. Nó là dàn nhạc diễn tấu với những trình thức quan trọng nhất trong các buổi lễ, thường được dùng trong các lễ tế như: Tế Nam giao, tế miếu, Đại triều …. Tiểu nhạc thường được dùng trong các buổi yến tiệc của triều đình, trong các lễ đại khánh, dịp tết nguyên đán; quan trọng nhất là phải đi liền với ngự liễn của Hoàng đế trong mọi trường hợp. Hai ban Tiểu nhạc và Đại nhạc không bao giờ tấu nhạc cùng lúc với nhau, dù họ đứng cạnh nhau.

Tháng 11 năm 2003, Nhã nhạc Việt Nam chính thức được tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hoá của Liên hiệp quốc - Gọi tắt là UNESCO, công nhận là “Kiệt tác di sản phi vật thể và truyền khẩu của nhân loại”. Đây là di sản văn hoá phi vật thể đầu tiên của Việt Nam được thế giới công nhận tính đến thời điểm hiện tại.

6.2.2. Thơ văn trên kiến trúc cung đình Huế

Hiện trên kiến trúc cung đình Huế còn 2.967 ô thơ văn chạm khắc, sơn thếp trên gỗ, 146 ô thơ văn viết tráng men pháp lam và 88 đơn vị ô hộc, câu đối, bài văn đắp ngõa sành sứ. Đây là những di sản tư liệu độc đáo, là những bản gốc, duy nhất hiện chỉ còn ở Việt Nam và có giá trị nổi bật toàn cầu. Các chuyên gia nhận xét: Thơ văn trên kiến trúc cung đình Huế là một phong cách riêng trong trang trí kiến trúc cung đình, chưa thấy xuất hiện ở những nơi khác trên thế giới. Hệ thống di sản thơ văn này thật sự là một bảo tàng sống động, độc đáo, riêng có về văn chương thời Nguyễn. Nó chuyển tải những thông điệp lịch sử, văn hóa và nghệ thuật đặc sắc một giai đoạn trong lịch sử cận đại của Việt Nam. Đó là những tác phẩm nghệ thuật vô giá, một kho tàng sử liệu đồ sộ, một di sản hàm chứa nhiều giá trị quý báu cần được đặc biệt chú ý bảo tồn.

Ngày 19/5/2016, Thơ văn trên kiến trúc cung đình Huế đã được UNESCO công nhận là Di sản tư liệu thuộc Chương trình Ký ức thế giới khu vực Châu Á – Thái Bình Dương.

Cố đô Huế nói chung và văn hóa triều Nguyễn nói riêng có 5 di sản tầm quốc tế. 4 di sản đã được tổ chức UNESCO công nhận trước đó, gồm: Quần thể Di tích Cố đô Huế, Nhã nhạc cung đình Huế, Mộc bản triều Nguyễn và Châu bản triều Nguyễn. Với sự kiện này, Huế thực sự đã trở thành “Một điểm đến, 5 di sản”.

6.2.3. Mộc bản triều Nguyễn

Tài liệu mộc bản là những bản gỗ khắc chữ Hán hoặc chữ Nôm ngược để in ra thành sách, được dùng phổ biến ở Việt Nam trong thời kỳ phong kiến. Dưới triều Nguyễn, do nhu cầu phổ biến rộng rãi các chuẩn mực của xã hội, những điều luật bắt buộc thần dân phải tuân theo, để lưu truyền công danh sự nghiệp của các bậc vua chúa, các sự kiện lịch sử…, triều đình đã cho biên soạn và khắc in nhiều bộ chính văn, chính sử để ban cấp cho các nơi. Trong quá trình hoạt động đó đã sản sinh ra loại hình tài liệu đặc biệt, đó là mộc bản. Gỗ dùng làm ván khắc mộc bản là gỗ thị, gỗ lê, gỗ táo. Theo sách “Đại Nam nhất thống chí” có ghi “Gỗ dùng làm ván khắc là gỗ cây nha đồng, tục danh là lồng mật, sớ gỗ trắng, sáng ngời như ngà voi”

Mộc bản được lưu trữ ở nhà Giám thuộc Quốc tử giám, do nhân viên Quốc Tử Giám coi giữ và thường xuyên kiểm tra, xem xét; đồng thời “Cho sinh viên ở quán xét xem những sách công cũ, những chữ in có chữ nào mất nét, ai lầm, cần phải khắc lại”. Hiện nay, Mộc bản được lưu trữ tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV (số 2 Yết Kiêu, Đà Lạt). Hiện nay, Trung tâm đang bảo quản khối lượng lớn tài liệu mộc bản gồm 34.619 tấm bản gốc với 55.320 mặt khắc. Toàn bộ mộc bản đã được chỉnh lý khoa học, trên 9 chuyên đề như lịch sử, địa lý, quân sự, pháp chế, ngôn ngữ văn tự… gồm 152 đầu sách với 1.953 quyển của Quốc sử quán triều Nguyễn đích thân biên soạn. Tài liệu mộc bản là các bộ sách như Đại Nam thực lục, Đại Nam nhất thống chí, Khâm định Việt sử thông giám cương mục; các bài thơ Ngự chế văn và Ngự chế thi của các Hoàng đế đầu triều Nguyễn sáng tác. Theo nguồn từ Cục Di sản văn hóa, về lịch sử: có 30 bộ sách gồm 836 quyển, ghi chép về lịch sử Việt Nam từ thời Hùng Vương dựng nước cho đến triều Nguyễn. Đây là nguồn tư liệu đáng tin cậy và có tính chính xác cao. Trong 34.619 tấm Mộc bản, có một bản khắc bài "Nam quốc sơn hà". Đây là bản khắc gỗ cổ nhất bài thơ "Nam quốc sơn hà" còn lại cho đến ngày nay.

Ngày 30/7/2009, Mộc bản triều Nguyễn đã là tư liệu đầu tiên của Việt Nam được công nhận là “Di sản tư liệu thế giới”thông qua tại kỳ họp từ ngày 29/7 đến ngày 31/7/2009 tại thành phố Bridgetown (Barbados) của Ủy ban Tư vấn Quốc tế (IAC) thuộc UNESCO. Mộc bản triều Nguyễn đã chính thức được đưa vào chương trình “Ký ức thế giới” (Memory of the World Programme) của UNESCO.

6.2.4. Châu bản triều Nguyễn

“Châu bản” – 硃 本 (có tài liệu gọi là “Hồng bản” – 紅 本) theo nghĩa gốc là các văn bản có bút tích phê của nhà vua bằng mực son (“châu” có nghĩa là màu đỏ son, “bản” chỉ văn bản tài liệu). Châu bản triều Nguyễn là các văn thư hành chính do các quần thần hoặc các cơ quan trong chính quyền triều Nguyễn soạn thảo đệ trình nhà vua phê duyệt và để lại dấu tích bằng mực son trên văn bản. Tuy nhiên ngoài các văn bản có bút tích ngự phê còn có các bản Thượng dụ hoặc Chiếu chỉ do đích thân nhà vua ra ý chỉ ban hành và một số quốc thư trao đổi hay hòa ước ký kết với ngoại quốc.

Việc ngự phê trên châu bản có nhiều hình thức:

– Châu điểm (硃 點) là một nét son được nhà vua chấm lên đầu văn bản sau khi xem duyệt và chuẩn tấu.

– Châu phê (硃 批) là một đoạn, một câu hay một vài chữ do đích thân nhà vua viết thường ở đầu hoặc cuối văn bản thể hiện sự phê duyệt, cho ý kiến chỉ đạo, cũng có khi vua phê xen vào giữa các dòng văn bản khi cần cho ý kiến.

– Châu khuyên (硃 圈) là những vòng son được nhà vua khuyên lên điều khoản, tên người hoặc vấn đề được chấp thuận.

– Châu mạt (硃 抹), châu sổ (硃 数), châu cải (硃 改) là những nét son chấm bên cạnh hoặc gạch sổ lên dòng chữ mà nhà vua có ý phủ nhận hoặc bác bỏ trong văn bản và viết chữa lại bên cạnh.

Theo thống kê từ Châu bản triều Nguyễn, có hơn 20 loại hình văn bản. Trong đó, một số loại được sử dụng thường xuyên như: chiếu, dụ, chỉ, tấu, khải, bẩm, tư trình, phúc trình, phiến trình, thông tri, phiếu nghĩ… Thẩm quyền ban hành và công dụng được phân biệt cụ thể:

– Chiếu (詔), Dụ (諭), Chỉ (旨) là các văn bản hành chính dành cho nhà vua, dùng để công bố cho thần dân biết chủ trương, quyết sách, mệnh lệnh hoặc những chỉ thị mang tính pháp quy.

– Tấu (奏) là loại văn bản do các bộ nha ở trung ương và địa phương dùng để tâu bày lên Hoàng thượng trong quá trình thực hiện chức trách.

– Khải (啟), Bẩm (稟) là loại văn bản do các bầy tôi, thần dân trình lên các bộ, nha xin tấu lên nhà vua.

– Tư trình (咨 呈), Phúc trình (覆 呈), Phiến lục (片 錄), Thông tri (通 知) là loại công văn trao đổi, phúc đáp, giải quyết công việc giữa các cấp hoặc công văn của các nha môn gửi cho cơ quan cấp dưới.

– Phiếu nghĩ (票 儗) là loại văn bản ghi ý kiến của các Bộ, Nha hoặc Nội các khi tiếp nhận giải quyết công việc do các địa phương, nha môn đệ trình trước khi chuyển nhà vua xem duyệt.

Theo quy định của triều Nguyễn, văn bản do các cơ quan, địa phương, bầy tôi, thần dân trước khi trình lên nhà vua ngự lãm đều phải chuyển tới Nội các sơ duyệt. Văn bản chuyển tới Nội các phải gồm 3 bản, 1 bản chính và 2 bản phó. Trên văn bản ghi rõ tên người soạn thảo, người khảo duyệt và đóng dấu của cơ quan trình văn bản. Nội các sau khi tiếp nhận văn bản có trách nhiệm duyệt qua và biên ý kiến vào tờ Phiếu nghĩ (còn gọi là “hoàng niêm”). Đối với các văn bản cần tham khảo cơ quan chuyên môn, Nội các có quyền yêu cầu các bộ nha liên quan đề xuất ý kiến lên Phiếu nghĩ. Đối với các văn bản không hợp lệ, Nội các có thể yêu cầu cơ quan đệ trình xem xét làm lại văn bản. Sau khi Nội các sơ duyệt xong, sắp xếp các văn bản và đặt vào tráp tấu trình. Hoàng thượng căn cứ vào ý kiến của Nội các và của các Bộ, Nha ghi trong Phiếu nghĩ phê duyệt lên 1 bản chính bằng bút mực đỏ. Văn bản được chuyển trở lại Nội các giao cho các viên Thị độc hoặc Thừa chỉ kính sao lại lời vua phê lên 2 bản phó bằng bút mực đen. Ngự phê sao lại phải viết rõ “phụng châu phê… khâm thử” hoặc “phụng châu điểm khâm thử”, cuối bản phó phải viết “Nội các cung lục” và đóng dấu kiềm “Nội các quan phòng”. Văn bản sau đó được chuyển giao 1 bản phó cho bộ nha liên quan để giải quyết công việc, 1 bản phó giao cho Quốc sử quán để viết sử. Bản chính có bút tích ngự phê trực tiếp sẽ được lưu lại Nội các hình thành nên khối Châu bản triều Nguyễn còn lại đến ngày nay.

Châu bản hiện nay được chuyển ra bảo quản tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia I ở Hà Nội (1991). Số lượng Châu bản triều Nguyễn còn lưu giữ được đến nay gồm 773 tập gốc tương đương khoảng 200.000 tờ tài liệu của 11/13 triều vua nhà Nguyễn là Gia Long, Minh Mệnh, Thiệu Trị, Tự Đức, Kiến Phúc, Hàm Nghi, Đồng Khánh, Thành Thái, Duy Tân, Khải Định và Bảo Đại. Về nội dung, Châu bản là khối văn thư hành chính của triều đình nhà Nguyễn nên phản ánh bao quát gần như toàn bộ lịch sử, đời sống kinh tế, xã hội, con người ở Việt Nam giai đoạn thế kỷ 19 và nửa đầu thế kỷ 20 trên các lĩnh vực chính trị, quân sự, ngoại giao, kinh tế, văn hóa, giáo dục, y tế…

* Ấn chương là loại hình con dấu và hình dấu dùng để đóng trên văn bản, thể hiện sự tín xác, tính hợp pháp của văn bản được ban hành. Ấn chương triều Nguyễn có nhiều loại, việc quản lý và sử dụng ấn chương trong ban hành văn bản được triều đình quy định rất cụ thể và chặt chẽ. Trên Châu bản triều Nguyễn, ấn chương gồm những loại sau:

– Kim Bải Tỷ là ấn của nhà vua, đúc bằng vàng, dùng vào nghĩa quốc gia trọng đại

– Ấn là ấn lớn của các cơ quan từ trung ương đến địa phương; một số tướng lĩnh trong quân đội cũng sử dụng loại ấn này

– Kiềm Ấn (kiềm hay dấu kiềm) là loại ấn rất nhỏ, dùng đóng giáo trang và các vị trí quan trọng trên văn bản của các cơ quan. Đi liền với ấn lớn, kiềm ấn được gọi là bộ ấn kiềm

– Chương và Tín chương là ấn dùng ở chính quyền địa phương cấp Doanh, Trấn, Đạo, Huyện và một số chức kiêm nhiệm từ đầu triều vua Gia Long (1802-1820) đến hết triều vua Minh Mạng (1820-1840)

– Quan phòng là ấn chức vụ của quan chức, tướng lĩnh, thường gọi là quan phòng chức vụ. Quan phòng cũng được dùng trong một số cơ quan nhỏ

– Đồ ký là ấn dùng cho các quan nhỏ phụ trách Phủ, ngành giáo dục cấp Phủ, Huyện; hay trưởng các Ty, Sở và sĩ quan đứng đầu Vệ, Cơ, Thuyền của quân đội

– Kiềm ký là ấn dùng ở cấp chỉ huy những đơn vị nhỏ có tính chất riêng biệt như: cửa thành, cửa khẩu, cửa biển, đồn trạm

– Tín ký là ấn riêng của tất cả các quan viên văn, võ, từ Đại thần, Vương công đến hàng Bát, Cửu phẩm…

– Ký là loại ấn nhỏ của người chưa có phẩm hàm hoặc phẩm hàm thuộc hàng thấp nhất như: Thư lại, nhập lưu Thư lại…

6.2.5. Ca Huế

Là loại hình đàn hát thính phòng mang phong cách tự sự, tri kỷ, tri âm do năm - bảy người đàn hát với nhau, nội dung ca Huế đạt đến trình độ hoàn chỉnh cả lời và nhạc, nội dung giàu chất thơ và trữ tình. Ca Huế hình thành từ dòng ca nhạc dân gian và dòng ca nhạc cung đình, nhã nhặn, trang trọng uy nghi nên có thần thái của ca nhạc thính phòng, thể hiện theo hai dòng lớn điệu Bắc và điệu Nam, với trên 60 tác phẩm thanh nhạc và khí nhạc.

Ca Huế được định hình với một số bài bản rút ra từ tế nhạc cung đình, như: “Long ngâm”, “Ngũ đối thượng”, “Ngũ đối hạ”; các bài bản trong hệ thống “Mười bài ngự” (thập thủ liên hoàn, liên bộ thập chương, mười bản tàu) như: “Phẩm tuyết”, “Nguyên tiêu”, “Hồ quảng”, “Liên hoàn”, “Bình bán”, “Tây mai”, “Kim tiền”, “Xuân phong”, “Long hổ”, “Tẩu mã”… Ca Huế thực sự phát triển cùng với sự tham gia sáng tác, biểu diễn của nhiều văn nhân, nho sĩ, quan lại, các ca nương, nhạc công tài năng dưới triều Nguyễn.

Thú nghe ca Huế tao nhã, đầy sức quyến rũ. Một đêm ca Huế có thể được tổ chức trong một thính phòng nho nhỏ nhưng thi vị và hấp dẫn hơn cả là được nghe ca Huế trong một đêm trăng lên trên dòng Hương Giang thơ mộng. Lúc đó tâm hồn của người nghe và cả ca sĩ cùng dàn nhạc dường như được siêu thoát trong một bầu không khí như đưược thăng hoa cùng trời, mây, sông, nước. Sau phần đầu của một đêm ca Huế với tiết tấu âm nhạc rộn ràng, vui tươi của điệu Bắc, người ta thường hát những ca khúc trang trọng, uy nghiêm như Long Ngâm, Tứ Đại Cảnh... Đêm càng về khuya, không gian càng yên tĩnh là lúc đó những điệu Nam Ai, Nam Bình, tương tư khúc... cất lên với nỗi buồn thương nhưng cũng rất gợi tình.

Theo Gs Trần Văn Khê thì ca Huế "không phải là loại nhạc dân gian vì nó chỉ được giới quyền quý trong cung đình sử dụng. Vậy có thể nói rằng đây là loại quan nhạc chứ không phải là dân nhạc". Lúc đầu, nội dung của ca Huế thì bộ phận đặc sắc nhất lại chịu ảnh hưởng rõ rệt của hò, lý dân gian. Chính từ sự kết hợp hài hoà của hai luồng giao thoa đó đã làm cho ca Huế có một phong vị đặc biệt, không những thoả mãn được yêu cầu thẩm mỹ của giới "quí tộc phong lưu", các sĩ phu phong kiến (ngày trước), mà còn được dân chúng hâm mộ; có thời gian thì chính ca Huế, cùng với các điệu lý, hò đã tạo nên bộ mặt của nhạc Huế được biết đến rộng rãi ở ngoài Bắc cũng như trong Nam. Và cũng vì vậy, nên một thời gian nhạc Huế ở Bắc được gọi là "Ca Lý Huế". Ca Huế tiếp xúc với nhạc Chăm và dung hoà giữa hai loại hình âm nhạc này phù hợp với tâm hồn người Việt ở vùng đất mới => cải lương Nam Bộ là một sản phẩm dung hoà thành công giữa Ca Huế với âm nhạc Nam Bộ, một sự kết hợp hài hoà các tính chất cung đình và dân gian với nhau rất độc đáo.

Là thể loại âm nhạc mang đầy đủ các điều kiện, tiêu chí của dòng âm nhạc cộng hưởng giữa dân gian, chuyên nghiệp và bác học của thể loại thính phòng, một thể loại âm nhạc đỉnh cao trong toàn bộ các di sản âm nhạc truyền thống Việt Nam, Ca Huế đã được Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định số 1877/QĐ-BVHTTDL ngày 08 tháng 6 năm 2015./

6.2.6. Sinh hoạt ẩm thực

6.2.6.1. Các loại đồ ăn

Cả nước có khoảng 1.700 món ăn (tài liệu khác thống kê là 3.000 món) thì Huế có 1.500 món, trong đó có hơn 700 món chay, mặn cung đình và dân gian. Sự xuất hiện của lưu dân vào phương Nam và sự hình thành quý tộc ở đô thị Thanh Hà - Bao Vinh kéo theo hình thành các món ăn phong phú ở Huế.

Có nhiều quy tắc, luật lệ, nghi thức được đề ra trong ẩm thực cung đình Huế. Từ việc cung ứng thực phẩm, chế biến, phục vụ, cách sắp xếp bàn ăn, kiểu chén đĩa… Sách Khâm định Đại Nam hội điển sử lệ dành hẳn hai quyển 97 và 98 để quy định về thể thức tổ chức yến tiệc trong triều đình thời Nguyễn.

Yến tiệc thời Nguyễn gồm hai hình thức: dự lễ ăn yến và được ban thưởng tặng vật. Người được dự yến phải là hoàng thân quốc thích, quan lại có phẩm hàm cao và những người đã lập nhiều công trạng hay đỗ đạt cao trong khoa cử. Theo sách Khâm định Ðại Nam hội điển sự lệ thì triều Nguyễn tổ chức 2 hình thức yến tiệc. Thứ nhất là yến tiệc được tổ chức định kỳ vào các dịp lễ tiết và triều hội trong năm. Thứ hai là yến tiệc được tổ chức nhân một sự kiện quan trọng nào đó vừa diễn ra. Thuộc vào loại thứ nhất là yến tiệc được tổ chức vào các tiết: Nguyên đán (mồng 1 tháng Giêng âm lịch), Ðoan dương (mồng 5 tháng 5 âm lịch), Trùng dương (mồng 9 tháng 9), Ðông chí (ngày 22 tháng Chạp), Vạn thọ (mừng sinh nhật của vua), Vạn thọ đại khánh (mừng thọ vua vào những năm chẵn như Tứ tuần đại khánh, Ngũ tuần đại khánh... ), Thánh thọ (mừng sinh nhật hoàng thái hậu), Thiên xuân (mừng sinh nhật thái tử), Thiên thu (mừng thọ hoàng quý phi); hoặc trong các dịp triều hội nhân dịp: hoàn thành lễ tịch điền, vua ngự chính điện lần đầu trong một năm, khánh thành cung điện mới; hoàn tất lễ thăng phối (đăng quang) hoặc lễ tấn tôn (tôn tân vương lên ngai vàng)... Thuộc vào loại thứ hai là yến tiệc được tổ chức sau lễ chia ngành họ, cho bộ tên cho các hoàng thân và con cháu của họ (dựa theo bài Đế hệ thi và 10 bài Phiên hệ thi do vua Minh Mạng đặt ra), yến tiệc khi đúc xong Cửu đỉnh (1837), yến tiệc khi mở Sử quán để làm sử cáo thành, yến tiệc khi khai giảng ở Kinh diên.

Quyển 130 của sách Khâm định Đại Nam hội điển sử lệ quy định rõ về yến tiệc trong bang giao với Trung Quốc. Mỗi ngày sứ bộ nhà Thanh được đãi yến 1 lần. Mỗi lần 1 mẫm cỗ yến hạng nhất 50 bát; 7 mâm hạng nhì, mỗi mâm 40 bát, 25 mâm hạng ba mỗi mâm 30 bát. Duy hai ngày làm lễ thì cỗ yến khoản đãi đều làm thêm 16 đĩa thức ăn dành cho một lần tiếp sứ trong một ngày. Thức ăn trong buổi khoản tiếp, yến tiệc gồm từ những món hảo hạng như yến sào, vây cá, bào ngư, hải sâm đến các món truyền thống như chân giò ninh, gà chặt, cơm nếp lam, bánh bột sắn.

6.2.6.2. Các loại đồ uống

a. Rượu

Thời Nguyễn (1802 – 1945), việc nấu rượu và sử dụng rượu được nhà nước quản lý khá chặt chẽ, nhất là các loại rượu dùng để cung đốn cho các nhu cầu của triều đình như tế lễ, yến tiệc hoặc để bồi bổ sức khỏe nhà vua và các thành viên hoàng gia.

Theo sách Khâm định Ðại Nam hội điển sự lệ, rượu dùng để cúng Trời, Đất, thần linh trong lễ tế Nam Giao được nấu bằng gạo nếp, do phủ Nội vụ tuyển chọn. Còn rượu dùng trong các tiết Vạn Thọ (mừng sinh nhật vua), Thánh Thọ (mừng sinh nhật hoàng thái hậu) là rượu nếp do dân các làng nghề nấu rượu ở phủ Thừa Thiên dâng lên.

Đứng đầu bảng trong các loại ngự tửu chính là rượu sâm, là thứ rượu đặc chế dành riêng cho nhà vua sử dụng. Đôi khi, nhà vua cũng ban thưởng rượu sâm cho các quan lại cao cấp hoặc những người có công trạng đặc biệt như một hình thức tưởng thưởng. Cũng theo sách Khâm định Ðại Nam hội điển sự lệ do Nội các triều Nguyễn biên soạn thì sâm dùng trong triều đình nhà Nguyễn đến từ hai nguồn: sâm nội địa và sâm nhập khẩu. Sâm nội địa do các hộ dân chuyên nghề lấy sâm ở các tỉnh Quảng Ngãi, Quảng Nam và Quảng Bình khai thác, dâng nộp (mỗi người nộp 3 cân sâm/năm). Sâm nhập khẩu, chủ yếu là sâm Cao Ly (của Triều Tiên), sâm Quảng Ðông và sâm Phúc Kiến (của Trung Hoa) do triều đình sai quan binh Bắc Thành mua ở các tiệm thuốc bắc của người Hoa trên phố Hàng Buồm dâng về kinh.

Thứ hai là rượu thuốc. Rượu này là rượu ngâm thuốc bắc, theo toa thuốc Minh Mạng thang. Theo kết quả khảo cứu của nhiều danh y xứ Huế, có đến 19 toa thuốc Minh Mạng thang dùng để ngâm rượu. Tuy nhiên, do tên của toa thuốc gắn với niên hiệu của một vị hoàng đế có tới 142 người con (78 hoàng tử, 64 công chúa), là người đã làm nên giai thoại “Nhất dạ ngũ giao tam hữu thụ”, nên người đời tin rằng Minh Mạng thang là bài thuốc tăng cường dương lực. Trong dân gian thì rượu thuốc xuất hiện ở Thiên Tương, Phát Tường, Vương Quốc, Ích Nguyên Đường, Ngô Quý Thích....

Thứ ba là rượu dâu. Theo sách Khâm định Ðại Nam hội điển sự lệ, từ năm 1812, vua Gia Long (1802 – 1820) đã ra chỉ dụ yêu cầu tỉnh Quảng Bình, vào tháng 3 âm lịch hàng năm, phải xuất công quỹ mua sẵn 50 bát quan đầy rượu làm từ quả dâu rừng, đựng vào 20 cái chum, rồi sai lính trạm chở vào kinh đô nộp cho bộ Lễ vào trước ngày 29 tháng 3 để dâng cúng trong lễ tế hưởng mùa hạ. Sau lễ tế hưởng, số rượu dâu còn lại được nhập vào kho trong hoàng cung để vua dùng quanh năm.

Thứ tư là rượu trắng. Rượu trắng dùng ngâm thuốc là loại rượu đặc biệt riêng có của thôn An Truyền (tên xưa gọi là làng Chuồn), thuộc xã Phú An, huyện Phú Vang, tỉnh Thừa Thiên Huế. Ngày xưa rượu làng Chuồn thường được cung tiến cho nhà vua để dâng cúng trong các dịp lễ lớn như Lễ Tế giao, lễ tế Đàn xã tắc, trong các miếu thờ…Không những thế, vua còn dùng để chiêu đãi quan lại, hoàng thân quốc thích trong những dịp tổ chức yến tiệc. Từ làng Chuồng lan rộng ra làng rượu gạo Vinh Thanh, Dương Sơn

b. Trà, lá

Uống trà là thói quen lâu đời của người Việt. Theo Khâm định Đại Nam hội điển sử lệ thì trong các miếu thờ, cứ tới hai ngày sóc và vọng thì dâng trà vào các bàn, mỗi bàn hai chén trà Tàu. Triều đình quy định với sứ thần Trung Hoa đến phải cấp 7 cân trà Tàu, trong đó có 1 cân thượng hạng và 6 cân hảo hạng. Thời Minh Mạng đã bắt các tỉnh nộp vào cung 11 loại trà Tàu, duy trì đến hết triều Nguyễn