Lịch sử khai phá vùng đất Nam Bộ

Năm 1708, Mạc Cửu dâng đất Hà Tiên cho chúa Nguyễn

Năm 1731, Sá Tốt của Chân Lạp nổi loạn, đánh đuổi vua Satha II tháo chạy về Hà Tiên. Để giúp vua Chân Lạp, chúa Nguyễn cử Trương Phước Vĩnh đem quân đánh bại Sá Tốt, đưa vua Chân Lạp trở lại ngôi. Để chuộc lỗi, vua Chân Lạp dâng hai xứ là Méso (Mỹ Tho) và Longhor (Long Hồ) cho chúa Nguyễn. Chúa nhận đất, đổi thành dinh Long Hồ và châu Định Viễn.

Năm 1755 - 1757 diễn ra sự kiện Tầm Phong Long. Năm 1755, thực hiện kế "tằm thực" của Nguyễn Cư Trinh, chúa Nguyễn xúc tiến mở rộng chủ quyền ở các vùng đất cuối cùng ở Nam Bộ. Ở Chân Lạp do có loạn, vua Nặc Nguyên chạy sang nương nhờ Mạc Thiên Tứ ở Hà Tiên; chúa Nguyễn cử binh dẹp loạn, đưa vua Chân lạp trở lại ngôi. Để đền ơn, Nặc Nguyên dâng đất Tầm Bồn và Lôi Lạp (nay là Tân An và Gò Công) để chuộc tội và bù vào thuế còn thiếu 3 năm. Năm 1756, Nặc Nguyên mất, chú là Nhuận lên thay đã dâng hai phủ Ba Thắc và Trà Vinh lên Chúa Nguyễn để được công nhận là vua, về sau ông này bị Hinh giết; nhưng do Chân lạp nội loạn (phe Xiêm - phe Nguyễn) nên con của Nặc Nguyên là Nặc Tôn phải bỏ chạy sang nương nhờ ở Hà Tiên. Sau khi được Chúa đưa về để lên ngôi vua, Nặc Tồn dâng đất Tầm Phong Long (vùng giữa sông Tiền - sông Hậu, nay là Sa Đéc và Châu Đốc) và 5 phủ là Hương Úc, Cần Bột, Trực Sâm, Sài Mạt, Linh Quỳnh cho Chúa Nguyễn. Đến lúc này, công cuộc xác lập chủ quyền của chúa Nguyễn ở Nam Bộ hoàn tất về căn bản.

b. Thực trạng phân bố dân cư, xã hội Nam Bộ thế kỷ XVII - XVIII

Cho đến khi Chúa Nguyễn xác lập chủ quyền ở vùng đất Nam Bộ, phân bố dân cư khá ổn định:

- Người Việt: do số lượng đông đảo nên vùng phân bố rất rộng lớn. Có 3 vùng cư dân Việt sinh sống:

+ Đông Phố (Biên Hòa, Gia Định)

+ Mỹ Tho

+ Mang Khảm

- Người Chăm: đi theo hướng Tây Nguyên, Tây Nam Bộ sang Campuchia => bị xua đuổi sang Châu Đốc

- Người Hoa: 1679 - 1680, thị tứ

+ Nhóm Dương Ngạn Địch, Hoàng Tiến vào Mỹ Tho

+ Trần Thượng Xuyên vào Bàn Lân (Biên Hòa)

+ Mạc Cửu: Hà Tiên

- Người Khmer: ở vùng cao và làm ruộng rẫy trên cao, ở Ba Thắc, Trà Vinh; sống theo kiểu phum - sóc và rất nghèo.

Các khu vực khai phá:

+ Mô Xoài - Bà Rịa - Biên Hòa - Bến Nghé, người Việt là chủ đạo, người Hoa ở Biên Hòa rất ít ỏi. Lúc này Sài Gòn trở thành thương cảng là vì: (1) đường vào cảng thuận lợi, mấy cảng khác như Vàm Nao là cửa quá hẹp nên tàu khó vào; (2) Người Minh Hương độc quyền cảng và (3) hàng xuất khẩu đều là hàng rời.

+ Mỹ Tho - Long Hồ: là khu vực an ninh, có dinh Long Hồ lớn dùng làm nơi tập kết lực lượng phản ứng nhanh, bảo vệ biên cương phía Nam Tổ quốc. Tiền Giang - Hậu Giang là vùng chuyển quân lên Cao Miên. Vùng này đất đai màu mỡ, nhiều nước ngọt.

+ Ba Giồng: là nơi người Việt và người Hoa từ Vũng Gù, Vàm Nao vào khai phá, lập làng xóm sung túc. Chúa Nguyễn lập kho Cam Lạch để thu thuế (1741) và chuyên chở lúa từ đây ra Phú Xuân, Trung Hoa để buôn bán. Năng suất lúa nơi đây đạt loại cao nhất: 1 giạ = 300 giạ lúa; ở Pháp, Anh thì 1 giạ = 100 giạ lúa thôi

+ Mang Khảm - Hà Tiên: có người Việt sinh sống (có nhiều ở Campuchia, Thái Lan). Do họ Mạc cướp quyền buôn bán của người Khmer nên họ nổi loạn - dọa giết, ông ta trốn sang Bangkok lánh nạn. Về sau rút về Hà Tiên rồi dâng vùng đất này cho chúa Nguyễn.

+ Kinh tế:

Nông nghiệp: trồng lúa và hoa màu trên 3 loại ruộng:

- Ruộng cao (sơn điền): có nhiều ở Mô Xoài, Vàm Cỏ Đông, Bà Rịa, Long Hồ; gieo lúa trên ruộng này phải vào trời mưa. Canh tác: chặt và đốt cây để làm rẫy, làm xong 3 - 4 năm thì rút đi nơi khác.

- Ruộng trũng (thảo điền): tập trung đông dân Việt ở Gia Định, sông Tiền, Bến Tre, Long Hồ và Mỹ Tho, Sóc Trăng, Rạch Giá, Cà Mau; canh tác trên ruộng ít lầy lội, dùng trâu khỏe để cày cấy.

- Ruộng sâu (trũng nhiều): dùng sức người là chính. Phảng là sự sáng tạo của người khai phá (kết hợp giữa phảng cỏ của Khmer + rựa của Ngũ Quảng để khai thác, vỡ hoang và đắp bờ để cấy

Ruộng thảo điền được chú trọng; ngoài ra họ cầy cấy lúa theo ruộng thụt (2 - 3 năm), phạt cỏ giúp đất đai tơi xốp và màu mỡ, ra lúa có năng suất cao.

Lúa có hai loại: lúa canh và lúa thuật

+ Lúa canh: không dẻo, hạt nhỏ, mềm và thơm.

+ Lúa thuật: dẻo, hạt tròn và lớn.

Ngoài ra, người Nam Bộ còn sáng tạo nhiều loại lúa khác như lúa bắt chim, lúa cà nhe, lúa trò cau, lúa Tàu, lúa nếp (nếp than, nếp cẩm), lúa Chiêm và lúa trảng cao (trồng ở ruộng trũng). Do có nhiều sáng tạo trong kỹ thuật, lúa được gặt hái tốt nên số vụ lúa tăng lên nhiều, lúa đủ dùng trong ngày. Lúc trước, lúa cày 1 vụ => về sau tăng lên 2 - 3 vụ/năm; nhìn chung có hai vụ chính:

+ Vụ mùa (vụ chính): thu hoạch bông lúa chưa chính tới, nhưng năng suất lại cao. Lúc đó, người ta dùng lúa làm bánh cho các lễ hội Ok Om Bok (Khmer, mừng lúa mới).

+ Vụ chiêm (vụ phụ): thu hoạch chủ yếu là lúa chiêm (khó nấu thành gạo), lúa nếp hương (có hoa vàng rất thơm, ăn rất ngon). Các loại lúa này khi thu hoạch đều cho năng suất cao: 1 hộc giống gieo vào ruộng => thu được 300 hộc lúa; Pháp thì 1 hộc = 6 hộc lúa, Mỹ thì 1 hộc = 3 hộc lúa.

Nam Bộ đã trở thành vựa lúa lớn của thế giới hồi đó. Về canh tác, người ta căn cứ theo thời vụ và thời tiết để chọn giống thích hợp cho canh tác. Nhìn chung thì như sau:

Các hình thức người Nam Bộ canh tác ruộng lúa:

+ Đào kênh mương: để thau chua, rửa mặn => tạo nước ngọt, đưa nó về tưới ruộng lúa

+ Bừa: cày đất bùn (có nước làm xốp, tạo thành bùn lỏng) thành những rãnh nhỏ để gieo mạ.

+ Cấy: cầm mạ (mạ: bó lúa nhỏ, xén phía đầu để cây dễ mọc lên) cắm vào những lỗ được người nông dân chọn sẵn (lỗ được đục bằng ngón tay), cắm thẳng hàng khi ruộng sấp nước (10 - 15 cm nước) và cắm mạ vào bằng hai ngón tay.

Ngoài lúa, người dân Nam Bộ còn canh tác nhiều loại cây trồng khác nhau, tiêu biểu là cau. Câu "nhất thóc nhì cau" đã chứng minh điều này. Cau là mặt hàng bán rất chạy ở những nơi có đông người Hoa cư trú; cau dùng làm nước uống.

Thủ công nghiệp: bắt đầu có sự phân công lao động, chuyên môn hóa sản xuất dẫn đến xuất hiện nhiều ngành nghề mới. Triều đình lập ra 62 ty, công tượng để sản xuất. Các làng Nam Bộ lúc này đã trải dọc theo các kênh, mương để phù hợp với sự biến đổi mới. Trong làng xã, phương pháp móc lõm được áp dụng ngay trên các giồng đất cao (đắp đất, chia ruộng thành nhiều khoảnh khác nhau), do đó đất đai ngày càng mở rộng ra nhiều hơn (dân cư dùng năng lực ít, công cụ thô sơ => cải tạo triệt để). Đất đai màu mỡ, kỹ thuật canh tác phong phú và linh hoạt nên tạo ra nhiều sản phẩm phong phú và đa dạng; nhiều loại hàng hóa đã được đưa ra để trao đổi và buôn bán. Tùy theo thời tiết và mùa vụ mà người ta bán được hay không bán được; sản phẩm họ làm ra không chỉ dùng để ăn - uống và sinh hoạt, mà còn dùng để buôn bán. Nắm bắt được sự phát triển này, Chúa Nguyễn tìm cách lôi kéo cư dân nơi khác về đây lập nghiệp. Kết quả, Gia Định trở thành vựa lúa lớn của triều đình Phú Xuân (đủ ăn cho hàng vạn lính). Thương lái từ Ngũ Quảng đưa nhiều sản phẩm, trong đó có vải Thanh Hà về Gia Định trao đổi buôn bán.

Nhiều thị tứ xuất hiện (chợ búa, cảng thị). Bãi Xàu là thương cảng lớn nhất. 1772 – 1778 sau khi Cù Lao phố bị sụp đổ thì Sài Gòn đã trở thành thương cảng lớn nhất của Đàng Trong và phát triển thịnh vượng. Trong lịch sử phát triển cuả thế giới đã từng có thành thị. Ở phương Tây, thành thị là nơi tập trung cư dân, nơi buôn bán; thành thị phương Đông là trung tâm chính tri, quân sự quan trọng; “Châu Thành” là ví dụ cụ thể (10 tỉnh có huyện Châu Thành). “Châu Thành” là vành đai nông nghiệp bao quanh thành phố, cung cấp nhân vật lực cho thành phố.

Đến cuối thế kỷ XVIII, Nguyễn Ánh cho phép những người “có vật lực” được huy động tội phạm, binh lính Nguyễn đi thành lập các đồn điền. Mục đích của thành lâp đồn điền là khuyến khích khai hoang, an ninh, tạo nguồn cung cấp lương thực cho lính đồn trú – tội nhân được đưa vào Nam Bộ khai hoang. Ngoài ra, ông cũng lập 9 kho trữ lương thực để cung cấp lương thực cho vùng Thuận Hóa, cung cấp nguồn dự trữ quân sự. Việc thành lập đồn điền vào cuối thế kỷ XVIII đã củng cố chủ quyền của người Việt, xác lập sở hữu lớn về ruộng đất và thúc đẩy nền kinh tế phát triển. Thời Nguyễn Phúc Ánh, ông cho xây dựng thành Bát Quái là trung tâm lớn của Nam Bộ và đô thị cảng Sài Gòn trở thành trung tâm buôn bán tấp nập trong thời gian này. Sài Gòn – Gia Định đã trở thành thương cảng lớn, là nơi tập trung đông cư dân, nhất là người Hoa – chuyên về hoạt động thương mại vì lý do:

+ Thương càng Sài Gòn là cảng tốt, đường vào cảng sâu gần 15 m (tàu bè ra vào được) nhưng dân cứ không động nên nhường vị trí này lại cho cảng Cù Lao phố. Trong thời gian đó, Sài Gòn chưa có chợ có quy mô lớn mà chỉ có vài chợ nhỏ như chợ Nguyễn Thực, chợ Điều Khiển do người Việt lập ra. Khi người Hoa vào, họ mở rộng và nâng cấp chợ lớn dần lên: Chợ Bến Thành (1778)

Cảng Bãi Xàu ở Mỹ Xuyên (Sóc Trăng) là nơi tập trung nhiều thương lái người Hoa buôn bán sang nước ngoài. Ngay tận Ba Thắc có nguyên đội tàu người Hoa kinh doanh; khi nước lên cao thi xuất cảng đi buôn bán ở bên ngoài. Cảng Mang Khảm (Hà Tiên) được người Hoa di cư vào và thành lập ra phố chợ (phố lớn) để xuất khẩu nông sản (thốt nốt, tiêu…) vào Chân lạp. Ở Mang Khảm, người Hoa lập nhiều kho hàng; lúa gạo từ sông Tiền, sông Hậu đổ vào cảng thông qua hệ thống kênh rạch chằng chịt.

- Đô thị cảng về mặt địa lý thì nó sát và gần với hệ thống kênh rạch (hậu phương của cảng) là nguồn nguyên liệu cung cấp cho mọi hoạt động của thương mại có yếu tố của kinh tế hàng hóa. Cảng phát triển được do ảnh hưởng của văn minh sông nước (yếu tố biển – Phù Nam). Thời Nguyễn Ánh, ở đầu rạch Thị Nghè người ra lập một xưởng đóng tàu lớn xuất đi khắp nơi (cảng Ba Son, lập tháng 4/1863 tại nơi đó). Ông ta thuê kỹ sư hải quân Pháp, Bồ Đào Nha đóng tàu và nhờ đó đã đánh bại được Tây Sơn. Tây Sơn chiếm Gia Định, nhưng không giải quyết được vấn đề Gia Định nên bị sụp đổ. Nguyễn Ánh có chính sách rộng mở, đáp ứng yêu cầu của nền kinh tế hàng hóa; nhưng khi lên ngôi thì ông ta dè dặt, “Bế quan tỏa cảng”.

Phương thức khai thác: từ thế kỷ XVII - 1790 thì có 2 phương thức canh tác

+ Quy mô nhỏ: dùng quảng canh và thâm canh. Do quy mô không lớn, đất không sâu nên ít đầu tư về vốn và kỹ thuật - chưa biết nhiều về nông nghiệp. Dân Bắc - Trung là bậc thầy về thâm canh nên đầu tư vào có năng suất cao. Theo Lê Quý Đôn, những người khai thác đất đai theo quy mô nhỏ thường bắt dân tộc thiểu số làm nô lệ.

+ Quy mô lớn: thuộc về "người có vật lực" (có 50 - 60 điền nô, 300 - 400 trâu bò), gắn bó với nghề nông và dùng quảng canh thay cho thâm canh => kéo dài đến thời Pháp thuộc. Ở Gia Định, kinh tế phát triển sớm do sở hữu lớn về ruộng đất cao, có toàn quyền thuê nhân công về làm việc và buôn bán sản phẩm. Khi xuất hiện các cảng thị thì hoạt động kinh tế được đẩy mạnh; hình thành đội thủy binh mạnh để chống lại Tây Sơn. Ở Gia Định, buôn bán hai chiều tăng mạnh - nhất là lúa gạo (1 quan = 10 tiền (tương đương 4 đấu gạo). Nhà nước thu thuế thương phẩm.

Về thương mại, xuất hiện nhiều cảng thị lớn mà nổi bật là cảng Sài Gòn. Sài Gòn là thương cảng tự nhiên với các sông lớn điều hòa thuyền bè, là nơi tập trung lúa gạo ngày một đông để xuất đi, tạo mối liên kết và giao lưu sông rạch. Thông qua hệ thống giang cảng Sài Gòn - Chợ Lớn, Sài Gòn có ưu thế gắn với hệ thống các chợ, có kho cất giữ và thu gom lúa gạo đi khắp Nam Bộ.

3. Khái quát lịch sử vùng đất Nam Bộ thời Nguyễn

Thời kỳ này, Gia Long đã xác lập vững chắc chính quyền và tiếp tục khai phá Nam Bộ trên cơ sở các Chúa Nguyễn đạt được trong thế kỷ XVII - XVIII. Các vua Nguyễn củng cố quân điền, cho dân tự do khai phá Nam Bộ và trợ cấp cho họ dễ khai phá (25 sắc lệnh trừng phạt quan lại, tạo điều kiện cho dân mở đất). Tùy theo diện tích khai hoang, quan mộ nhiều dân khai phá thì được thưởng, quan tham nhũng và hối lộ thì bị trừng phạt nặng. Để khai khẩn, vua cho đào kênh Thoại Hà (1818, từ Long Xuyên đến Rạch Giá), kênh Vĩnh Tế (1819 - 1821, từ Châu Đốc đến Rạch Giang - Hà Tiên). Mục đích: - Mở mang đất đai để khai thác, phát triển về sản xuất lương thực và thu tô thuế.- Đảm bảo an ninh quốc phòng; nhất là biên giới phía Tây. Đào kênh và lập đồn điền giúp triều đình kiểm soát, khống chế và đề phòng sự xâm nhập từ bên ngoài và sự chống đối của dân địa phương.- Phát triển địa chủ, tạo chỗ dựa cho vua Nguyễn ở Nam Bộ.Quản lý hành chính: theo mô hình Thuận Hóa. Mang Khảm đổi thành trấn Hà Tiên; Phiên Trấn - Trấn Biên là địa điểm quan trọng vì gắn với người Hoa Minh Hương dựng nghiệp ở miền Nam đã lâu. 3 người Hoa Minh Hương nổi tiếng là Ngô Nhân Tịnh, Trịnh Hoài Đức và Phan Thanh Giản. Năm 1836, vua Nguyễn cho thành lập các đạo (tương đương cấp quận - mang tính quân sự), gắn với đồn điền và lương thảo. Các đạo lớn lúc đó là Châu Đốc, Tân Châu, Trường Đồn.

Năm 1831 - 1832, Minh Mạng lập "dinh điền" để tập trung sở hữu lớn về ruộng đất (không công điền). Dinh điền là vùng đất có dân cư hòa nhập sau, mục đích chính là khai hoang mở đất. Thời các vua Gia Long và Minh Mạng, triều đình quan tâm hệ thống thủy lợi (đào kênh ở những ví trí quan trọng), giúp tàu bè xuôi ngược nhộn nhịp. Đóng góp của nhà Nguyễn chính là sự nỗ lực của nhân dân + tài "kinh bang tế thế" của Nguyễn Văn Thoại, Lê Văn Duyệt. Khi Pháp xâm lược Nam Kỳ, chúng thấy địa bạ của vua năm 1836 là chính xác - nhất là những vùng có vị trí đặc biệt như An Giang, Châu Đốc; đơn vị hành chính lớn nhất là tỉnh An - Hà. Nhà nước chia thành nhiều tỉnh => tập trung cao độ quyền lực. Dân số sau năm 1883 là 1.020.000 người; trong đó Việt: hơn 1 triệu; Hoa: 62.000 người; Khmer: 162.000 người; Pháp: 600 người; phương thức canh tác của người Việt chủ yếu ảnh hưởng của Khmer. Cơ sở pháp lý: Hiệp ước 1845 - 1849 thừa nhận 6 tỉnh Nam Kỳ thuộc Đại Nam; Hiệp ước 1862 nhượng cho Pháp 3 tỉnh miền Đông Nam Kỳ => Chân lạp không phản đối gì.

4. Khái quát lịch sử vùng đất Nam Bộ thời Pháp thuộc

Mục tiêu chính sách và biện pháp khai thác của Pháp có điểm khác biệt so với thời Nguyễn. Nam Kỳ là thuộc địa của Pháp từ tuyên bố của De Lagrandière năm 1867, Hiệp ước Sài Gòn 1874 khẳng định lại tuyên bố năm 1867. Cùng với việc xác lập bộ máy chính quyền thực dân (từ 1862 là thời quân sự; 1879 là dân sự), Pháp thiết lập ở Nam Kỳ chế độ trực trị vì nơi đây là thuộc địa giàu có, điều kiện tự nhiên phong phú. Người Pháp khai thác tối đa những điều kiện tự nhiên để phục vụ cho chiến tranh; sau kế hoạch Doumer 1897 thì Nam Kỳ trở thành nơi phục vụ cho cuộc khai thác thuộc địa của chúng (1897 - 1914); (1917 - 1929). Thời gian đầu ở Nam Kỳ, người Pháp thực hiện kế hoạch Leroy - Beaulieu, tổ chức bán đấu giá đất cho người khai phá; tổ chức khai thác thuộc địa với tư cách Nam Kỳ là thuộc địa nông nghiệp có sự phát triển thuận lợi của ruộng đất, kênh rạch và sông ngòi. Mục đích: khai thác tối đa kinh tế vùng đồng bằng sông Cửu Long, mở cửa thị trường tư bản chủ nghĩa để xuất khẩu lúa gạo như là điều kiện để tồn tại, bù đắp chiến phí và tiếp tục chinh phục nốt các vùng đất còn lại ở miền Nam.

Cùng với việc ký kết hiệp ước Harmand, Pathenotre và thành lập Liên bang Đông Dương năm 1887, việc mở rộng xuất khẩu gạo, nông sản và hàng hóa ở Nam Kỳ đã có ảnh hưởng sâu sắc đến hoạt động khẩn hoang, khai phá vùng đất Nam Bộ của Pháp. Việc tư bản Pháp tổ chức các đồn điền lớn đã kéo theo sự thành lập, tồn tại song song hai loại đồn điền: đồn điền trồng lúa và đồn điền cao su - nét mới trong khai phá Nam Bộ của Pháp. Để thực hiện, Pháp có các biện pháp sau:

+ Phát triển giao thông thủy ở bờ Nam Sông Hậu. Pháp cho đào 5 kênh lớn: kênh Hà Tiên (Hà Tiên - Châu Đốc); kênh Rạch Giá (Rạch Giá - Long Xuyên); kênh Xà No (Cần Thơ - sông Cái Lớn), kênh Bạc Liêu - Cà Mau nối với rạch An Xuyên; kênh Bãi Xàu - sông Hậu => hình thành hệ thống kênh nối với các sông lớn. Vào năm 1890 thì chính quyền Pháp ở Nam Kỳ tiếp tục mở rộng các kênh như kênh Rạch Giá, kênh Hà Tiên, khai thông kênh Cần Thơ - Sóc Trăng, kênh Sa Đéc - Trà Vinh.

+ Tổ chức nạo vét, mở rộng các kênh rạch tại khu vực giữa sông Tiền - sông Hậu như: rạch Vàm Nao, rạch Cái Tài Thượng, rạch Lấp Vò (sông Tiền - Sa Đéc), rạch Măng Thít (Rạch Giá - Cà Mau). Phía trên sông Tiền, Pháp mở rộng kênh Bảo Định nối Mỹ Tho với Vàm Cỏ Tây, nối với Vàm Cỏ Đông qua rạch Bo Bo, nối với Sài Gòn - Chợ Lớn qua rạch Bến Lức; kênh Duperré nối Mỹ Tho ngang qua Chợ Gạo tới Vàm Cỏ Đông, thông với Sài Gòn qua kênh Rạch Cát.

Thông qua hệ thống kênh nối với các sông lớn, lúa gạo được vận chuyển vào giang cảng Chợ Lớn, qua cac kho bãi Bến Nghé, kênh Tàu Hủ để vào cảng Sài Gòn => hình thành hệ thống giao thông liên hoàn. Ở Sài Gòn, Pháp cho xây dựng nhà máy xay gạo đầu tiên; khơi thông ngoại thương; lợi dụng sự thuận lợi của dòng chảy như mắc cửi của hệ thống kênh đào Nam Kỳ để phát triển vùng đất này. Ngoài hệ thống kênh đào, Pháp cho phát triển đường sắt, đường bộ. Người Pháp mở 3.000 km đường bộ với các tuyến chính: Sài Gòn - Mỹ Tho; Sài Gòn - Biên Hòa, Thủ Dầu Một; Sài Gòn - Tây Ninh, Tân An - Gò Công; Gò Công - Mỹ Tho; Mỹ Tho - Vĩnh Long; Trà Vinh - Tiểu Cần; Bạc Liêu - Sóc Trăng - Cần Thơ - Long Xuyên.

- Tăng cường nhân lực trong khai thác thuộc địa, người Pháp thất bại. Ở Sài Gòn vào năm 1937 thì chỉ có 12.245 thương gia, 705 viên chức Pháp cư trú ở thành phố này => không thu hút được người Pháp vào khai phá thuộc địa Nam Kỳ. Kế hoạch đưa 1 triệu dân vào khai phá cũng tỏ ra không hiệu quả. Ở Cần Thơ chỉ có 350 người đến (phần lớn do Pháp dụ dỗ mà đến), không thạo nghề nông và không biết làm ruộng. 23.000 người Việt mà Pháp đưa đến cũng không thạo nghề nông (quen sống ở đô thị) => thất bại. Về thành phần người được Pháp chiêu mộ, chỉ có người Việt là Pháp làm được, người Hoa thì không. Sở dĩ Pháp không dụ được người Hoa là vì sợ khi dùng họ, họ sẽ lấn quyền, lấn át quyền lợi của người Pháp Đông Dương. Người Pháp vốn không thích người Hoa vì sợ họ lập bang hội, có võ nghệ và hay dính dáng đến chính trị. Người Hoa rất gian trong trốn thuế, hàng giả và ăn ở mất vệ sinh, hay giấu nghề. Người Hoa không thích nông nghiệp (nông nghiệp sản xuất đủ dùng) mà chỉ chú trọng đến buôn bán, lừa đảo (dùng "chành" gạt một ít sản phẩm ra thì đủ) => Trở ngại lớn nhất của Pháp là không tìm được nhân công. Mặc dù chính quyền Pháp hết sức ưu ái nhưng không ai tới khai phá, đành phải dùng người Việt tại chỗ để khai thác.

Phương thức khai thác Nam Kỳ của Pháp:

- Dùng tư bản người Pháp như một lực lượng đóng vai trò chủ yếu trong khai thác Nam Bộ. Trong thời kỳ đầu (1897 - 1914) - khai thác thuộc địa lần thứ nhất, do bản thân nhà nước Pháp là "đế quốc cho vay lãi" nên rất keo kiệt; đưa vốn ra thì ít mà lại muốn thu lợi nhuận thật nhiều. Vào nửa cuối thế kỷ XIX khi mà Pháp chuyển sang giai đoạn đế quốc chủ nghĩa, chính quyền xuất 60 tỉ franc đầu tư ra nước ngoài mà trong đó: 30 tỷ cho Nga; 26 - 27 tỷ là cho các nước châu Á (nhất là Trung Đông), 2 - 3 tỷ còn lại là cho các thuộc địa. Theo kế hoạch Doumer năm 1897, Pháp chỉ đầu tư vào Việt Nam là 300 triệu franc, một số rất ít ỏi so với đầu tư ở các nước khác. Riêng vùng Nam Bộ là vùng chúng đang khai thác, Pháp có thể đã đầu tư vào đó gần 200 triệu franc để khai thác. Tuy nhiên, do có thể không biết chi tiêu hay do sợ mất số tiền khá lớn này (sợ lỗ nhiều hơn lời), người Pháp rất ngại không muốn đầu tư nhiều vào Nam Bộ - vùng đất giàu tiềm năng nhất. Ngoài ra, việc thuê nhân công vào cũng làm Pháp tốn rất nhiều tiền; cho nên Pháp đã không dám tổ chức khai hoang, không muốn mộ dân đi khai hoang Nam Bộ. Mục đích cuối cùng là Pháp chỉ quan tâm đến lợi nhuận mà thôi - đầu tư ít nhưng muốn có lợi nhiều. Trong thời gian này, do nhà nước đầu tư còn hạn chế nên việc khai phá Nam Bộ diễn ra chậm chạp. Các kế hoạch bán đất không giới hạn mặc dù đã được đưa ra để tạo điều kiện cho tư nhân Pháp đầu tư vào để tăng ngân sách, nhưng thực hiện khá chậm chạp => kết quả quan trọng là hình thành tầng lớp đại điền chủ người Việt, có sở hữu lớn về ruộng đất nhưng không biết làm nông, không giúp hiệu quả gì trong khai thác. Do cơ chế khai thác tự do nên Nam Bộ là vùng đất Pháp trực tiếp khai khẩn. Các nghị định 1913, 1926 của các Toàn quyền Sarraut và Robin cho phép bán đấu giá đất đai bị hoang hóa. Đất khi bán đấu giá là trên 10 ha và không hạn định số lượng bán. Đất đai được phép buôn bán, kinh doanh với điều kiện phải khai khẩn, nộp thuế.

- Đầu tư hạ tầng: đường bộ, đường sắt và kênh rạch. Pháp giao đất cho dân ta khai thác => tạo sở hữu lớn về ruộng đất, tạo năng suất để xuất khẩu lúa gạo.

Từ cuộc khai thác thuộc địa lần thứ hai, Pháp đưa 4 tỷ franc vào và đầu tư có chiều sâu. Pháp đầu tư kỹ thuật nhằm thực hiện mục tiêu kinh tế như đầu tư phân bón, cây trồng, cho kỹ sư giới thiệu giống mới... nhằm mục đích vực dậy kinh tế, tạo điều kiện để Pháp tiến hành các phương án khai thác hiệu quả Nam Bộ hơn. Trên các vùng chính ở đồng bằng sông Cửu Long, Pháp tiến hành cơ khí hóa nông nghiệp: dùng xán cạp, máy đào kênh (có từ 1890) để phát triển hệ thống kênh rạch ở Nam Bộ. Kết quả, Pháp tạo ra hai hệ thống kênh chính (1.360 km), kênh phụ (2.500 km) nhằm mục đích điều tiết, thau chua rửa mặn. Ngoài ra, Pháp cũng cử các cơ quan đi nghiên cứu nông nghiệp Nam Bộ để chọn giống cây trồng, vật nuôi, cơ khí, phân bón để áp dụng vào thổ nhưỡng Nam Bộ. Mặc dù chính quyền hết sức ưu đãi, nhưng tư bản Pháp vẫn không đến đầu tư nhiều vì không quen canh tác nông nghiệp - đất hoang hóa nhiều. Hơn nữa ở Pháp, đất hoang của nó cũng còn quá nhiều nên nó chú trọng đầu tư nước mình trước (tham nhũng, khủng hoảng chính trị ảnh hưởng đến cơ may của Pháp ở thuộc địa). Đầu tư không đồng bộ ảnh hưởng đến các quy luật, tính chất và từng loại thích hợp. Vào năm 1897 ở Đông Nam Bộ, Pháp đưa cao su (gốc từ Brazil) vào Việt Nam, trồng tốt như người Anh ở Malaya; nhiều công ty, đồn điền cao su mọc nhiều.

Sở hữu lớn về ruộng đất chính là nguyên nhân cản trở việc khai thác Nam Bộ trên quy mô lớn của Pháp; vì phương thức canh tác bất hợp lý, mang tính cướp đoạt; chế độ cấp đất đai cho nhân dân khai hoang theo kế hoạch Leroy - Beaulieu (cho phép khai phá trong 5 năm - quá thời gian đó thì đất sẽ bị sung công) làm tình trạng mất đất càng nhiều hơn. Hơn nữa, bản thân các địa chủ có sở hữu lớn về ruộng đất thì lại không biết khai hoang, không biết gì về nghề nông nên không đầu tư theo chiều sâu; cho nên phương pháp khai thác chủ yếu vẫn là dùng tá điền, nộp tô thuế. Quảng canh là phương thức canh tác chính (không kỹ thuật, phân bón), thực lực đầu tư của tá điền không có, kỹ thuật canh tác giống mới quá đắt đỏ, phân bón chưa phù hợp => Pháp không thể đầu tư toàn diện.

Kết quả:

+ Nhà nước thực dân khai phá thành công ở Tân An, Mỹ Tho, Cần Thơ và Rạch Giá. Ruộng đất ở các nơi này khai hoang nhanh, ruộng hoang không nhiều (ít ngập mặn hơn); đào nhiều kênh như kênh Rạch Giá - Long Xuyên, kênh Frerès - Bocquillon, kênh Saintenoy, kinh Maspéro, kinh Ô Môn, kinh Ba Lang... để điều tiết lượng nước, thoát nước ra biển. Theo thống kê, diện tích khai hoang tăng nhanh: 10.664 ha (1881), 20 vạn ha (1921), 38,2 vạn ha (1942), 66 vạn ha (1946). Rạch Giá là vùng đất mới, thổ nhưỡng và kênh rạch tốt nên khai phá nhanh, tư bản Pháp - bản xứ bỏ vốn thực hiện.

Năm 1893, các công trình kênh đào và nạo vét sông tháo nước đều được Pháp lập thành kế hoạch giao cho các công ty tư nhân khai thác, lãnh thầu dưới sự kiểm soát của Nha công chính Đông Dương. Kết quả thì Pháp vét 824.000 m³ (1890 - 1900) => 7.233 m³ (1920 - 1930) để đào kênh. Họ đào được 1.300 km kênh chính, 2.500 km kênh phụ, phí tổn là 48 triệu franc

Riêng Đồng Tháp Mười, việc khai phá bị thất bại do nhiều nguyên nhân: tình trạng đất bỏ hoang nhiều, phèn nặng và đất "không chân" nhiều nên khó thoát nước khi nước lên (Pháp cố gắng đào kênh An Hạ, Bãi Vồn để thoát phèn; trồng lúa vào) => thất bại, 1 - 2 vụ không lời lãi gì. Một nguyên nhân khác đó là Pháp không có sự nghiên cứu toàn diện, không hiểu thổ nhưỡng Đồng Tháp Mười (phèn nặng, dùng kênh tháo phèn nhưng không ăn thua) => thất bại. Dù thất bại, nhưng Pháp cũng một phần nào khai khẩn được vùng Đồng Tháp Mười với việc cho đào nhiều kênh, mở rộng kênh mới (mở rộng vấn đề):

Mở rộng, khai thông các kênh để phục vụ vận chuyển lương thực vào Sài Gòn. Theo ghi chép của Sơn Nam, Pháp vào năm 1866 đã cho mở rộng kênh Bảo Định, kênh Bến Lức, kênh Chợ Gạo và kênh Trà Ôn (1875). Tổng đốc Trần Bá Lộc thời kỳ này cũng ra tay đào kênh - đào kênh Tổng đốc Lộc (thời kháng Pháp đổi thành kênh Nguyễn Văn Tiếp). Cuối thế kỷ XIX, tham biện Tân An là Helgouach và Lagrange (1897 - 1902) đã cho đào các kênh nhánh (kênh 25, 26, 27, 28) để mở rộng kênh Tổng đốc Lộc; kênh Lagrange (về sau đổi thành kênh Dương Văn Dương - chiến sĩ Bình Xuyên thời kháng Pháp). Đầu thế kỷ XX, Pháp cho đào và mở rộng các kênh mới: kênh Lấp Vò (1904 - 1906), kênh Măng Thít. Năm 1907, Tổng thanh tra Công chính Pouyaune cho mở rộng các kênh Lagrange, Tổng đốc Lộc, Đá Biên (huyện Thạnh Hóa, Long An), Lacombe (1918). Từ 1923 - 1925, đào kênh nối rạch Thương Mại với sông Mỹ Tho. Từ 1921 - 1924, cải tạo mở rộng kênh Tổng Đốc Lộc và kênh số 4. Tính đến năm 1930, khối lượng đào kênh bằng tàu cuốc ở đồng bằng sông Cửu Long là 155 triệu m³, khối lượng này gia tăng đều đặn hàng năm. Sang đến năm 1936, Pháp đã cho đào 1.360 km kênh chính, 2.500 kênh phụ và hàng ngàn km kênh nhỏ với kinh phí lên đến 58 triệu đồng.

Pháp xúc tiến các dự án đào kênh ở Đồng Tháp Mười:

- Dự án nghiên cứu các con sông ở Tân An của Gaudary năm 1907.

- Dự án nghiên cứu Đồng Tháp Mười của Bolliet và Saraudy năm 1907.

- Dự án nghiên cứu Đồng Tháp Mười của Gripeix và Baillie năm 1910.

- Dự án mở rộng và hoàn thiện các con kênh phía hạ lưu Hồng Ngự của Bénaberg năm 1916.

Khối lượng đào kênh tăng lên rõ rệt, chỉ trong 9 năm (1905-1913), khối lượng đào kênh bằng tàu cuốc đã lên đến 37,5 triệu m^3. Nhưng do ảnh hưởng của chiến tranh Thế giới thứ nhất, hợp đồng phải thay đổi rất nhiều lần và gia hạn lại trong các năm 1927, 1928, 1929. Tình hình đó, càng làm cho công cuộc đào kênh ở Đồng Tháp Mười càng ảm đạm hơn.

Nhận xét:

- Chỉ huy đào kênh: lúc đầu là đô đốc; sau là các công ty thủy nông như Công ty đào sông và các việc công chính Đông Dương (1901), Công ty kĩ nghệ tại Đông Dương, Công ty Montvenoux (1893)... Song, Đồng Tháp Mười là vùng đất còn hoang vắng, đầy phèn, khó canh tác, đầu tư tốn kém nên chỉ một vài cá nhân có địa vị trong chính quyền Pháp vì lợi ích riêng đứng ra chỉ huy đào. Kênh Tổng Đốc Lộc là do chính Trần Bá Lộc bỏ chi phí ra đào từ khâu lên kế hoạch, thiết kế đo đạc, thuê mướng nhân công..v.v…thực dân Pháp chỉ đồng ý cho Lộc huy động dân phu. Sau Trần Bá Lộc là những viên Tham biện người Pháp như Helgouach và Lagrange, nhận thấy được lợi nhuận từ việc đào kênh đã tổ chức đào nhiều kênh mới trong vùng này (các kênh 25 – 26 – 27 – 28, kênh 12, kênh Lagrange…). Cùng đó là một số điền chủ tư nhân đầu tư đào những kênh nhỏ nối vào các kênh chính để phục vụ cho sản xuất nông nghiêp.

- Lực lượng đào kênh: lúc đầu là người Pháp với phương tiện đào kênh hiện đại (xáng múc, tàu cuốc), Nhưng có lẽ vì mục đích chính trị (kiểm soát người bản địa đang căm hờn bởi sự xâm lược của thực dân Pháp trên quê hương họ), sự nghi ngờ trong đầu tư mà không đem lại lợi nhuận như mong muốn (đang trong giai đoạn thử nghiệm) nên chính quyền thực dân sử dụng dân phu người Việt (rẻ hơn) khá nhiều cho việc đào kênh. Dân phu làm việc mệt nhọc “phải phát cỏ, đào tay, dùng xe trâu để tiếp nước và lương thực cho hàng trăm phu tại giữa đồng, nhiều người chết vì sốt rét và dịch tả”; trong điều kiện khắc nghiệt (thiếu nước ngọt, rắn độc, muỗi, đỉa, nước nhiễm phèn…) nhưng công cụ thì thô sơ như cuốc, xẻng, phảng, sọt…,thế mà “chẳng được trợ cấp thức ăn, thuốc men gì cả”. Làm việc cực như thế nhưng Pháp trả lương ít ỏi: dân phu nghèo khổ tiền công có 10 - 15 xu; có nơi trả 2 - 3 hào song rất ít. Trong khi đó, bọn kỹ sư và nhà thầu Pháp lại lĩnh lương cao: 5.000 đồng Đông Dương/năm, gấp 30 lần một viên chức trung bình và gấp 100 lần một viên chức nhỏ người Việt. Ngay cả Tổng đốc người Việt chỉ lĩnh lương và phụ cấp là 300 đồng = 750 franc - 1 đồng Đông Dương = 2,5 franc.

Mục đích đào kênh ở Đồng Tháp Mười:

- Do đặc thù về địa hình, địa mạo; nơi hoang vắng và luôn bất ổn => đào kênh với kỹ thuật thô sơ

- Kiểm soát an ninh, phát triển kinh tế - xã hội.

- Phục vụ cho tham vọng mang nền văn minh Phương tây sang nước ta để về lâu dài không ngoài gì khác là “khai hoá và khai thác”.

Người Pháp thành công ở Nam Bộ với việc đào 2 hệ thống kênh:

- Trục tây sông Hậu: có 5 kênh, lớn nhất là kênh Thốt Nốt

- Trục Long Xuyên - Cần Thơ, giao nhau ở ngã Bảy

Các kênh đào lớn như Rạch Giá, Xà No, Long Mỹ; hình thành hệ thống đồn điền với 37 đồn điền ở miền Đông (lớn nhất là 1.000 ha). Miền Đông là nơi có đất bazan, đất xám là đất cao và không màu mỡ, mà trong bazan co ocid sắt - đá ong hóa (laterit) => đất xám.

Đặc trưng khai phá Nam Bộ:

- Nhịp độ khai thác nhanh: Pháp khai thác 80 năm = triều đình 200 năm mới khai phá xong Nam Bộ, đầu tư hàng hóa và kỹ thuật là yếu tố chính đẩy nhanh việc khai phá. Tư bản đầu tư mạnh trong lần khai thác thuộc địa thứ 2 đã làm diện tích khai phá tăng 10 lần.

- Khai phá tối đa, gần hết và đất chuyển nhượng không nhiều. Từ 1919 - 1929, toàn bộ vùng Gia Định, Gò Công, Cần Thơ, Mỹ Tho, Tân An, Sa Đéc, Trà Vinh, Rạch Giá đã khai phá xong.

- Có tác động của tư nhân Pháp vào nhiều.

- Người Việt có cống hiến lớn trong khai phá Nam Bộ. Họ hiểu thổ nhưỡng, thời vụ và đất đai nên dễ canh tác, sản xuất (Hoa, Khmer không quen); kênh đào chưa dày, thiếu hệ thống kênh phụ thoát nước => không tác dụng; đất hoang nhiều, chưa đủ kinh phí để khai phá.

- Hình thành điền sản lớn, sở hữu tư nhân lớn về ruộng đất. Ruộng hoang nhiều nên Pháp cho dân tự do khai phá, không hạn định. Do là sở hữu lớn có phương thức canh tác điền sản khá mạnh, tá điền bị bóc lột nhiều hơn. Đại diền sản lớn làm tăng thêm quyền chiếm hữu ruộng đất của địa chủ. Mỗi đại điền sản có diện tích không lớn (3 - 5 ha), nhưng đủ cho nông dân nộp tiền, thuế đất (không đầu tư) => miền Tây là lạc hậu. Sở hữu lớn thực chất là sản xuất nhỏ, không thoát khỏi kinh tế tiểu nông; ruộng nhiều nhưng người ít => khó đầu tư.

Tính chất:

- Là thuộc địa khai thác hoàn toàn phụ thuộc vào lĩnh vực tư nhân và đặt dưới sự tự do kinh doanh.

- Không phải thuộc địa di dân, nhà nước đầu tư trực tiếp

- Phát công cho tư nhân 1.500 ha nhượng địa, sau Thế chiến I thì Pháp kiều bỏ nhượng địa; tuy nhiên nó khai phá được 2,2 triệu ha, trong đó đồn điền trồng lúa 10 vạn ha, đồn điền cao su 98 vạn ha (1930). Ở đồn điền cao su thì Pháp chỉ khai thác sinh lợi là 32.500 ha, sản xuất 10.000 tấn mủ cao su.

Sở hữu:

- Địa chủ: sở hữu nhiều ruộng đất. Có 63.000 địa chủ lớn sở hữu ruộng đất trên 10 ha (chiếm 2% số dân, nhưng hưởng 45% diện tích canh tác); địa chủ vừa và nhỏ sở hữu 5 ha ruộng đất, chiếm 15% diện tích canh tác. Ngoài ra còn 183.000 tiểu chủ, chiếm 72% dân số. Việc sở hữu càng lớn của địa chủ tạo cơ hội có lợi cho Pháp lập điền sản lớn.

- Nông dân: 354.000 gia đình nông dân không có ruộng đất, chiếm 57% dân số. Vùng Rạch Giá, Hà Tiên thì dành cho dân Bắc Kỳ định cư nhưng chỉ lôi kéo được vài nghìn người vào khai khẩn.

- Hoa kiều: chính quyền thực dân Nam Kỳ tạo điều kiện cho người Hoa hoạt động lớn ở Nam Bộ. Ở Nam Kỳ có 85.000 Hoa kiều sinh sống, tập trung nhiều ở các thành phố lớn: Sài Gòn (100.000/250.000 dân), Hải Phòng (19.000/124.000 dân), Hà Nội (5.000/128.000 dân), Nam Định (1.500/23.000 dân)

Tác động:

- Các địa chủ không trực tiếp canh tác ruộng đất mà giao cho nông dân canh tác. Ở Nam Kỳ, 85% ruộng đất (1.800.000 ha) chia thành các lô ruộng đất cho tá điền cày thuê (khoảng 5 - 10 ha). Năm 1939, Việt Nam có 6.800 đại địa chủ, riêng Nam Kỳ là 6.300 người - còn lại là 500 người; quyền sở hữu lớn về ruộng đất thuộc về tay địa chủ Nam Kỳ (Trương Văn Bền 1.800 ha, Trương Đại Danh 8.000 ha). Địa chủ giao ruộng đất cho tá điền, cho vay cắt cổ. Những loại ruộng đất này khi thu hoạch sản phẩm - chủ yếu là gạo thóc - thì đem bán cho Hoa kiều hay tư bản Pháp để thu lợi => nhưng lợi tức thu được không đóng góp gì vào sự phát triển kinh tế thuộc địa.