Cộng đồng các dân tộc Việt Nam: những vấn đề lý luận và thực tiễn

1. Một số vấn đề lý luận về dân tộc

1.1. Khái niệm liên quan đến dân tộc/tộc người

Dân tộc (nation, ethnic): sau này người ta dịch thành "ethnic" (tộc người), nhưng Việt Nam gồm tất cả các dân tộc của nhà nước thì dùng một từ duy nhất là "dân tộc" (trên lý lịch ghi là "dân tộc" nào, như Kinh, Khmer, Hoa, Chăm...). Hai từ "ethnic" và "nation" giống và khác nhau chỗ nào.

+ (1) "Nước Việt Nam là một, dân tộc Việt Nam là một" (Hồ Chí Minh): khi ta nói từ "dân tộc" theo nghĩa của Bác Hồ nghĩa là "tất cả những người này sống trên lãnh thổ của Việt Nam, nằm trong cương vực của lãnh thổ Việt Nam, chịu bởi một thể chế chính trị của Việt Nam, hệ thống pháp luật của Việt Nam thì tất cả những người đó được gọi là dân tộc Việt Nam". Từ "dân tộc Việt Nam" được gắn vào tên quốc gia và mang nghĩa là "nation", quốc gia dân tộc và không có phân biệt người Kinh, Hoa, Chăm...; miễn là ai sống trên lãnh thổ Việt Nam, chịu một thể chế đó thì được gọi là dân tộc Việt Nam. Mục đích của Bác khi đưa ra câu nói đó là: không phân biệt, miễn ai ở trên lãnh thổ Việt Nam này thì là dân tộc Việt Nam, tạo sự đoàn kết để xây dựng và phát triển đất nước, bảo vệ đất nước.

+ (2) "Ở Việt Nam có 54 dân tộc anh em": 54 dân tộc khác nhau thì nói đến người Kinh, người Khmer, người Chăm, người Hoa, người Edeh, người Raglai, người Churu...; đó chính là 54 nhóm dân tộc sống trong lãnh thổ nước Việt Nam.

Từ "dân tộc" ở câu 2 khác với ở câu 1 ở chỗ: câu 1 là mang nghĩa chung, câu 2 là mang nghĩa riêng của từng dân tộc trong khoa học. Trong khoa học thì từ "dân tộc" (ở câu 1) là chữ "ethnic", trong khi ở Việt Nam thì câu 2 mang nghĩa là "tộc người". Đọc một số công trình khoa học đều ghi "Việt Nam có 54 dân tộc" thì được hiểu là "tộc người" (54 tộc người) theo chữ "nation, ethnic".

* Dân tộc theo nghĩa nation: dùng chỉ quốc gia và con người trong quốc gia đó luôn thể hiện hai ý thức:

+ Ý thức quốc gia

+ Ý thức tự giác về tộc người

Dân tộc dùng để chỉ quốc gia, tức là phải có tên quốc gia đó; và con người trong quốc gia đó. Con người trong quốc gia đó luôn thể hiện hai ý thức: ý thức quốc gia, ý thức tự giác về tộc người. Hai ý thức này thể hiện trong mỗi người dân như thế nào ? Ví dụ khi ta thi đấu thể thao ở nước ngoài, lúc nhận huy chương thì họ phải chào cờ, hát Quốc ca thì đó là "ý thức quốc gia"; nhưng người vận động viên đó người dân tộc (có thể là Kinh, Hoa, Chăm...), khi đi thi và được xướng tên khi đạt giải cao (đoạt huy chương vàng, đến từ quốc gia gì chứ không phải là "thuộc tộc người gì") có nghĩa là "khi vận động viên ấy (hoặc một người nào khác) bước ra khỏi lãnh thổ quốc gia thì bản thân người đó là "ý thức về tộc người" - vượt qua cửa khẩu thì người ta hỏi: anh từ đâu đến ? chứ không hỏi là "anh từ dân tộc nào" vì nó thuộc về riêng tư; cho nên ý thức quốc gia bằng cách nào đó đã đồng nhất với ý thức dân tộc, tộc người. Trong nước, ý thức quốc gia thể hiện là gì ? Nếu quốc gia bị loạn lạc, chiến tranh, nạn đói thì mỗi con người luôn luôn có ý thức quốc gia, cầm vũ khí cứu nước; bảo vệ quốc gia chính là bảo vệ ngôi nhà của mình, dòng tộc của mình - đó, ý thức quốc gia là như vậy. Khi nói như vậy là ý thức quốc gia được đưa lên đầu tiên

Ý thức tự giác về tộc người thì nó thể hiện qua: văn hoá của tộc người, ngôn ngữ của tộc người, tên gọi của tộc người (tức ý thức tộc người) của một tộc người cụ thể. Văn hoá thể hiện tính đặc trưng của tộc người, ngôn ngữ là ngôn ngữ của tộc người, tên gọi thì là tên gọi của tộc người; nên khi nghiên cứu về từng tộc người (ethnic) cụ thể, ta sẽ nói về đặc trưng văn hoá tộc người - ví dụ: khi nói về người Chăm thì đặc trưng của người Chăm là gì, văn hoá của người Chăm là gì. Thế thì văn hoá là một khái niệm rất chung do con người tạo ra (ăn, mặc, ở, đi lại...), nhưng cách ăn của người Chăm khác với tộc người khác, tổ chức xã hội của người Chăm khác với tộc người khác... và cái đó được gọi là đặc trưng; ngôn ngữ sẽ có nhiều yếu tố. Khi nói đến tư "quốc gia" (nation) thì con người trong quốc gia đó luôn luôn thể hiện mình (quốc gia đang sống, ý thức về tộc người của mình). Ba cái văn hoá, ngôn ngữ và ý thức (tên gọi tộc người) là những cái căn bản để nói đến sự tồn tại của dân tộc; nếu không có 3 cái căn bản này thì dân tộc đó sẽ bị hoà nhập vào dân tộc khác, bị xoá nhoà.

Theo từ điển bách khoa đầu tiên của Diderot thì xác định dân tộc theo nghĩa nation (quốc gia dân tộc) là: "một cộng đồng chính trị, bao gồm cư dân một quốc gia có chung một nhà nước, một chính phủ, có một luật pháp thống nhất". Theo định nghĩa của Diderot thì "dân tộc theo nghĩa nation" là một cộng đồng chính trị (vì sống trong một thể chế chính trị), cộng đồng bao gồm một quốc gia có nhà nước, chính phủ, luật pháp thống nhất (nhà nước chung, chính phủ chung, luật pháp chung) cho nên dù anh là người Kinh, Hoa, Chăm, Khmer mà khi sống trên lãnh thổ Việt Nam thì phải chịu sự quản lý của chính phủ Việt Nam, chịu bởi hệ thống pháp luật của nhà nước Việt Nam và một thể chế chính trị của nhà nước Việt Nam; khi sống trong thể chế đó thì ta gọi là "người Việt Nam" hoặc "dân tộc Việt Nam".

Theo Đặng Nghiêm Vạn (2003) thì dân tộc theo nghĩa nation để chỉ "cộng đồng chính trị xã hội, được chỉ đạo bởi một nhà nước, thiết lập trên một lãnh thổ nhấtđịnh, có một tên gọi, một ngôn ngữ hành chính, một sinh hoạt kinh tế chung, với những biểu tượng văn hóa chung tạo nên một tính cách dân tộc". Theo định nghĩa này, khi anh sống trong trong một quốc gia thì điều đầu tiên là có hệ thống chính trị - xã hội chung, được sự chỉ đạo của một nhà nước chung (chứ không phải hai nhà nước). Ví dụ người Việt ở Việt Nam và người Việt ở Mỹ thì ta gọi người Việt ở đất nước Việt Nam là "người Việt Nam", còn người Việt ở đất Mỹ thì gọi là "người Mỹ gốc Việt"; ta không gọi là người Việt vì họ sống ở quốc gia khác nhau, khi ở một nhà nước khác thì nó trở thành một tộc người khác. Hai người Việt này chia ảnh hưởng của hệ ý thức chính trị - xã hội khác nhau, hoạt động kinh tế khác nhau, ngôn ngữ khác nhau; cùng hệ thống chính trị - xã hội, nhưng ngôn ngữ của hai nhóm người Việt (người Việt ở đất Việt Nam, người Việt ở Mỹ) khác nhau: người Việt ở đất Việt Nam nói tiếng Việt, người Việt ở Mỹ nói tiếng Anh - Mỹ mà không sử dụng tiếng Việt. Một biểu tượng văn hoá chung để hình thành tính cách dân tộc: người Việt Nam có tính cách của người Việt Nam, người Mỹ có tính cách của người Mỹ. Khi vào bàn ăn, nếu là người Việt thì một người trả (ai rủ thì người đó trả tiền), người Mỹ thì kéo nhau khi ăn và khi trả tiền thì mạnh ai nấy trả. Người Chăm đi qua khu vực khác thì chiếu theo lý thuyết chịu ảnh hưởng bởi "một nhà nước, thiết lập trên một lãnh thổ nhất định, một tên gọi chung (là Việt Nam)" thì người Việt dùng tiếng Việt, người Chăm cũng dùng tiếng Việt để tạo nên tính cách văn hoá của chung, một yếu tố văn hoá của chung người Việt; đó là sống trong văn hoá, mà tính văn hoá được tạo dựng từ yếu tố chính trị (xây dựng khối đoàn kết, tương thân tương ái, giúp đỡ lẫn nhau, hoà hợp) trở thành yếu tố chung. Ngôn ngữ chính là cái căn bản để xác định tộc người. Dân tộc thể hiện theo nghĩa nation có các hình thức: ý thức quốc gia, ý thức về tộc người. Ý thức tộc người nằm ở phía sau và để nói rằng cộng đồng trong một quốc gia chỉ phát triển "thiết lập trên một lãnh thổ nhất định, có một tên gọi, một ngôn ngữ hành chính, một sinh hoạt kinh tế chung".

* Sự hình thành dân tộc theo nghĩa nation (quốc gia): có bốn con đường hình thành dân tộc là

- Được hình thành từ một tộc người nhất định (Triều Tiên, Hàn Quốc, Nhật Bản): trong quốc gia chỉ có một tộc người, lúc đó ý thức quốc gia và ý thức tộc người là một. Ở Nhật Bản có một số dân tộc nhỏ, nhưng người Nhật là dân tộc chiếm đa số. Khi hình thành nên quốc gia thì ý thức dân tộc và ý thức quốc gia hợp là một.

- Được hình thành từ một hay hai, ba tộc người có trình độ phát triển kinh tế - xã hội cao hơn các tộc người khác (Pháp, Ý – tộc người Tây Âu): ví dụ Pháp, Ý, Đức đều là dân da trắng thì họ hoà nhập với nhau, cùng với các nhóm khác có trình độ khác nhau thì nó tạo thành dân tộc khác, hình thành quốc gia dân tộc và ý thức của nó được xây dựng trên nền tảng chung (cái lý của ba trình độ hợp chung) để tạo thành mô thức chung. Cả văn hoá cũng lấy cái chung làm chuẩn để hình thành quốc gia.

- Được hình thành bằng sự tập hợp nhiều bộ phận tộc người khác nhau, nhiều nhóm người khác nhau (Mỹ): các nhóm người này hình thành nên quốc gia thì có cùng chuẩn; ý thức của nó hoà lẫn nhiều yếu tố khác nhau. Sau này người da trắng nắm được kinh tế, chính trị nên hình thành phân biệt chủng tộc.

- Được hình thành dựa trên sự tập hợp nhiều bộ lạc, liên minh bộ lạc, tộc người (Liên minh châu Âu (EU), khối ASEAN, khối thống nhất châu Phi…): chúng ta có khối dân tộc châu Âu, liên minh châu Âu sau này mới thành một khối, các nước Asean là một khối (cấp visa, passport xin ra nước ngoài làm kinh tế). Cộng đồng châu Á, Asean cũng vậy; nhưng đặc trưng của nó chưa thật rõ ràng nên mới tạm gọi là "dân Asean", để tạo nên liên minh.

* Dân tộc theo nghĩa ethnic: "dùng để chỉ một cộng đồng người có những đặc điểm chung về ngôn ngữ, văn hóa, ý thức tự giác tộc người". Sau này khoa học dùng chữ "ethnic" (tộc người); nếu hiểu một cách cụ thể hơn so với từ "dân tộc", hay các hình thức của dân tộc thì nó sẽ như thế nào, ngôn ngữ ra làm sao.... thì ta dùng từ "tộc người" để chỉ những điều đó. Nó là "

một cộng đồng người có những đặc điểm chung về ngôn ngữ, văn hóa". Thế thì một nhóm người nào có những đặc điểm chung về ngôn ngữ, có chung một ý thức tự giác tộc người (nhà của một tộc người nào đó tháy quen, thuộc về mình); khi nói về ý thức tự giác tộc người thì ví dụ người Kinh có ý thức của người Kinh, thì yếu tố người Kinh góp phần tạo ra người Kinh.

Theo một định nghĩa của Đặng Nghiêm Vạn (2003) thì: "một cộng đồng mang tính tộc người có chung một tên gọi, một ngôn ngữ (trừ trường hợp cá biệt) được liên kết với nhau bằng những giá trị sinh hoạt văn hóa, tạo thành một tính cách tộc người, có chung một ý thức tự giác tộc người, tức có chung một khát vọng được cùng chung sống, có chung một số phận lịch sử thể hiện ở những kí ức lịch sử (truyền thuyết, lịch sử, huyền thoại, kiêng cữ). Một tộc người không nhất thiết phải có cùng một lãnh thổ, cùng một cộng đồng sinh hoạt kinh tế", thì khi xác định định nghĩa của ba yếu tố này "một cộng đồng mang tính tộc người có chung một tên gọi, một ngôn ngữ". Ngôn ngữ này khác với ngôn ngữ máy, ngôn ngữ quốc gia là ngôn ngữ hành chính và "ngôn ngữ này" được hiểu là "ngôn ngữ tộc người". Ngôn ngữ tộc người có những tên gọi khác nhau, ví dụ người Kinh, Hoa, Chăm, Khmer... Ngôn ngữ của tộc người đó đã liên kết với nhau thành giá trị, giá trị đó là "sinh hoạt cộng đồng" (cộng đồng sinh hoạt); từ giá trị đó tạo nên tính cách tộc người (tính cách của người Kinh khác người Hoa, khác người Chăm). Có những yếu tố tạo nên những tính cách khác nhau, những tính cách này được gọi là "căn tính tộc người". Đó là những ký ức về lịch sử, huyền thoại của tộc người đó; huyền thoại chung, truyền thuyết chung, lịch sử chung cho nên thông thường khi nghiên cứu về tộc người, lịch sử của tộc người hay quan tâm đến: nguồn gốc (người Kinh hay đặt câu hỏi: họ từ đâu mà ra ? Người Chăm, Khmer bắt nguồn từ đâu). "Một tộc người không nhất thiết phải có cùng một vùng lãnh thổ" thì cái từ "nation" nghĩa là cùng chung lãnh thổ, còn "ethnic" thì không; ví dụ người Việt ở Việt Nam và người Việt ở Mỹ, nếu xét dưới góc độ "nation" thì hai người này khác nhau, xét dưới góc độ "ethnic" thì hai ông này bằng nhau và như nhau vì: điều đầu tiên xác định là "không nhất thiết phải có cùng một vùng lãnh thổ", có chung tên gọi (là người Việt), ngôn ngữ chung (ngôn ngữ tộc người) đều là tiếng Việt, liên kết với các giá trị văn hoá là nguồn gốc của các dân tộc (có nền văn hoá khác với dân tộc mình). Ở Mỹ thì nhà xây rất giống nhau về khuôn viên, nhưng khác ở chỗ: nhà nào có dép để ở ngoài là nhà của người Việt ở Mỹ (người Mỹ gốc Việt) vì dân di cư sang Mỹ hầu hết là gốc Sài Gòn, khi bước vào thì phải mang đôi dép khác. Khi tháo giày ra thì người Việt kỵ nhất là đi giày lòn vớ, vì nó hôi. Nếu là khách đi giày thì mang cả giày vào và chỉ ở phòng khách, không được vào các phòng khác; còn người thân chủ nhà thì khi vào nhà thì cất giày đi, mang đôi dép khác vào trong nhà; hoặc là nhà của người Hoa luôn phải dán giấy đỏ trước cửa nhà. Còn ngôn ngữ thì mỗi thế hệ người Việt có thể nói cùng một ngôn ngữ hay không ? Trong cộng đồng người Việt ở Mỹ thì những chỗ nào có đông người Việt như nhà thờ, cơ quan... đều có dạy tiếng Việt cho trẻ nhỏ (người Việt, người Mỹ gốc Việt - cái "gốc Việt" khẳng định cho chữ "tộc người") nên trong lý lịch thì người Việt đều ghi là "dân tộc" để chỉ anh thuộc dân tộc nào. Người Mỹ gốc Việt thì chỉ tên quốc gia là Mỹ, tức "nationality" (anh thuộc quốc gia nào - quốc tịch). Khi xác định tộc người thì thứ nhất là chung một tên gọi, chung một ngôn ngữ, liên kết trong một giá trị văn hoá mang đặc tính của tộc người. Giá trị văn hoá được biểu hiện qua tiến trình lịch sử, truyền thuyết để tạo nên yếu tố này. Khái niệm "nation" và "ethnic" là rất khác nhau, chính cái khác nhau này là cái căn bản nhất để so sánh => Định nghĩa của dân tộc theo nghĩa ethnic (tộc người): "một tập đoàn người ổn định hoặc tương đối ổn định được hình thành trong lịch sử, dựa trên những mối liên hệ chung về ngôn ngữ, sinh hoạt văn hóa và ý thức tự giác dân tộc thể hiện bằng một tộc danh chung".

Hình thành dân tộc theo nghĩa ethnic: dựa trên các điểm chung:

- Ngôn ngữ chung (vì mang tính cơ bản, cố kết tộc người, thể hiện tình cảm): tại sao ngôn ngữ là vấn đề đầu tiên ? Lấy ngôn ngữ chung của tộc người để xét ("ngôn ngữ chung" là ngôn ngữ chung của toàn thế giới) vì có ba yếu tố: mang tính cơ bản ("cơ bản" là một tộc người dùng một ngôn ngữ, mỗi người sẽ có một ngôn ngữ riêng. Một tộc người có một ngôn ngữ riêng thì trong lý thuyết thì một ngôn ngữ riêng phải do một nhóm dân tộc (Kinh, Chăm, Hoa, Khmer...) sử dụng như tiếng Việt, tiếng Hoa, tiếng Khmer...); tính cố kết tộc người (cố kết tộc người qua ngôn ngữ: nói tiếng Việt ở trong nước thì không cố kết gì, nhưng khi ra nước ngoài thì cùng nói một ngôn ngữ mẹ đẻ. Trong lớp học Mỹ đủ màu da, khi có người nói tiếng Việt lập tức cả lớp sẽ chú ý; gặp nhau thì chào hỏi bình thường và câu đầu tiên thường là tiếng Anh. Tính cố kết này còn được thể hiện ở các tộc người; ví dụ vào quán thấy người ta nói toàn tiếng Hoa, tiếng Tiều, tiếng Quảng, họ quay ra thì nói tiếng Việt (cố kết); cùng là người Việt nhưng giọng nói cũng thể hiện tính cố kết, ví dụ lớp học miền Nam đủ các miền, miền Bắc và Trung cố gắng hết mức để nói được giọng miền Nam, còn về miền Trung thì nói tiếng miền Trung => ở chỗ ngôn ngữ có cái riêng, yếu tố tộc người, tức là khi học nhiều ngoại ngữ, không bao giờ xoá nhoà tiếng mẹ đẻ; nói mà có nhấn nhá thì được hiểu là lời khen, trách móc => yếu tố đó thể hiện tình cảm của người giao tiếp ngôn ngữ. Chỉ có giao tiếp ngôn ngữ (chung) đó thì người ta mới thể hiện hết tình cảm (từ đó có thể khen hoặc chê) của mình; cho nên khi học ngoại ngữ là phải học văn hoá trước, học ngôn ngữ rành rọt mà không hiểu về văn hoá thì con người không thể hiện hết tính cảm của mình. Ngôn ngữ chung của tộc người khác với ngôn ngữ hành chính; ví dụ người Chăm nói tiếng Việt nhưng chưa chắc họ hiểu hết tiếng Việt, mỗi tộc người có một ngôn ngữ riêng, một ngôn ngữ có nhiều tộc người sử dụng (tiếng Anh, tiếng Tây Ban Nha...); có những tộc người mất dần đi ngôn ngữ của mình và phải sử dụng ngôn ngữ của tộc người khác. Vấn đề đặt ra là nếu dựa vào ngôn ngữ không thì không nói lên được điều gì cả; ví dụ một nhóm nói toàn tiếng Anh mà trong đó có người Anh, người Ý, người Tây Ban Nha...

- Văn hóa chung (vì mang tính đặc trưng): văn hoá là mang tính đặc trưng của tộc người, của một nhóm người. Đi dọc đường, nhìn vào ngôi nhà bất kỳ sẽ thấy rõ đặc trưng văn hoá (đây là người Việt, đây là người Hoa...). Đi về Tây Nam Bộ thì nhìn biết đâu là nhà của người Việt, đâu là nhà của người Khmer; nhà của Việt - Hoa - Khmer đều là nhà sàn, vậy phân biệt ra sao ? Thường thì nhà nào cũng có cây đòn dông (ở trên nóc nhà), người Việt quan niệm rằng nhà nào có cây đòn dông được thả từ nóc nhà xuống thì mới được gọi là nhà; có những nhà rất đẹp nhưng không thả cây đòn dông xuống vì khi bói, thầy bói phán gia chủ không có nhà nên khi dựng nhà, không thả đòn dông xuống thì nó thành cái chòi, không phải cái nhà. Cây đòn dông là thượng lương. Đi dọc đường thấy nhà nào có các cây dựng thẳng đứng, cái đầu (cửa trước) hướng ra lộ thì đó là nhà của người Hoa và Việt; nhà của người Việt và Hoa thì cây đòn dông năm ngang, nghĩa là "thuận buồm xuôi gió". Cái nữa là người Hoa dán nhiều giấy đỏ, người Việt không dán giấy đỏ trước cửa nhà. Người Chăm và Khmer đều dựng nhà sàn; thường thì cầu thang đi lên mà thẳng thì là nhà của người Chăm, cầu thang kiểu đi vòng (xoắn ốc) thì là nhà của người Khmer. Đầu tiên là đặc trưng chung, do yếu tố tiếp biến văn hoá tạo nên cái riêng biệt; cái gì liên quan đến đặc trưng chung sẽ tạo nên tính cách tộc người.

- Ý thức tự giác tộc người được biểu hiện qua một tộc danh chung (vì thể hiện nguồn gốc và lịch sử tộc người): hiện nay văn hoá chung đều có những đặc trưng chung, cũng cơ cấu lại và chúng ta không đi sâu, chúng ta đi bên ngoài nhìn; một ngôn ngữ nhiều tộc người, một món ăn nhiều tộc người biết làm thì chúng ta phải dựa vào ý thức. Ý thức là tự nhận mình thuộc dân tộc nào (tự nhận thuộc về tộc người nào đó); ví dụ anh sống ở Tây Nam Bộ, nói được tiếng Hoa, gia đình người Hoa, văn hoá Hoa thì anh tự nhận anh là người Hoa (mặc dù anh là người Việt nhưng hiểu rõ văn hoá Hoa, nói rành rọt tiếng Hoa) vì anh muốn tự nhận cái gì đó thì trước tiên phải xét nguồn gốc của anh (chứng minh được trong dòng tộc của anh, có ai liên quan đến người Hoa hay không ? nếu có thì anh ra xác nhận). Một ví dụ: có một người rất rành rọt về văn hoá, tiếng Hoa - Khmer - Việt; hỏi ra mới biết là: ông cố là người Hoa (di cư sang đây) lấy bà cố người Khmer sinh ra ông nội nói sõi tiếng Hoa và Khmer (vì người Hoa còn tục giữ ngôn ngữ của mình), từ nhỏ ông nội sống trong cộng đồng Khmer nên nói như người Khmer và mới cưới bà nội người Khmer sinh ra bố là người Khmer (nói được 2 ngôn ngữ). Họ ngoại thì tương tự: ông ngoại người Khmer (nói được tiếng Hoa, Khmer) lấy bà ngoại là người Việt sinh ra mẹ (nói được ba ngôn ngữ: Việt - Hoa - Khmer). Ba mẹ sinh ra con nói được ba ngôn ngữ (Việt - Hoa - Khmer) => vậy người con là người Khmer (xét theo nguồn gốc tộc người). Điều này thể hiện ý thức tự giác dân tộc; biểu hiện qua nguồn gốc, lịch sử của dân tộc, truyền thống của dân tộc (anh này nhận được người Khmer, Hoa do anh ta có lịch sử tộc người của mình; không nhận được là người Chăm vì anh ta đâu có cái Chăm nào ở đây). Muốn nhận mình thuộc tộc người nào đó, thường phải có tài liệu hộ tịch học ở những vùng đa dân tộc (nhất là các dân tộc ở khu vực Trường Sơn, Tây Nguyên). Chồng người Stiengs lấy vợ người Mnong sinh ra con, chồng đi khai sinh là người Stiengs (sau này con và cháu đổi dân tộc, vì luật pháp cho phép đổi), kiện thì không được vì đứa con phải đợi đến khi nó 18 tuổi thì nó sẽ quyết định. Khi đi nghiên cứu ở Tây Nguyên có hiện tượng bất đồng về quốc tịch, nhiều gia đình mâu thuẫn khi chọn quốc tịch cho con. Người Hoa rất giữ nguồn gốc của họ; vậy họ vẫn có thể chọn người Hoa, người Kinh, người Khmer chứ ? cuối cùng chọn người Khmer. Khi hỏi kỹ thì có hai vấn đề: thứ nhất là do ông làm hộ tịch (sống trong vùng đất của người Khmer thì hiển nhiên là người Khmer; người đi làm mà không biết chữ thì trường hợp này nhiều), thứ hai là họ muốn nhận mình là người Khmer (ý thức tộc người nên anh muốn nhận như vậy) là do chính sách dân tộc (chính sách của Ngô Đình Diệm với người Việt, người Hoa). Tại sao không lấy người Việt mà lấy người Hoa ? Đồng màu da, đồng văn hoá. Người Hoa di cư sang Việt Nam rất giàu, người Việt di cư vào Nam là "tha phương cầu thực" không có đất và tài sản; lấy vợ người Việt thì tài sản được chia rất ít, nhưng lấy vợ người Khmer thì chia đều và có khi được nhiều hơn. Cho nên ý thức tự giác dân tộc là một trong những yếu tố quyết định cho câu: Anh là ai ? (nguồn gốc)

=> Hai khái niệm chính: Dân tộc quốc gia và Dân tộc tộc người (so sánh)

# Khái niệm tộc người thiểu số (ethnic minority):

* Từ điển bách khoa của Mỹ (1962) định nghĩa: "tộc người thiểu số (ethnic minority) là nhóm người có những đặc điểm riêng về nhân chủng, tôn giáo, xã hội và kinh tế, khác với nhóm chủ yếu trong xã hội". Thiểu số nghĩa là "ít người". Trong định nghĩa của Mỹ đề cập đến nhân chủng, tôn giáo, xã hội, kinh tế. Ở nước Mỹ chia dân tộc trong quốc gia thành hai nhóm: nhóm chủ yếu và nhóm thứ yếu. Nhóm chủ yếu là nhóm có dân số đông (nên mới có tên "Hiệp chúng quốc"); từ "chủ yếu" ở đây nói về chính trị, kinh tế. Nhìn trên toàn bộ nước Mỹ, mặc nhiên người da trắng là "tộc người chủ yếu" (hay "nhóm chủ yếu") vì nó nắm kinh tế và chính trị của Mỹ; những người khác không phải da trắng đều là thứ yếu - đó là khác nhau về màu da (nhân chủng). Qua định nghĩa này cho thấy, từ "thiểu số" liên quan đến quan niệm của quốc gia. quốc gia đó muốn cái gì thiểu số thì sẽ là thiểu số, muốn đa số thì là đa số chứ không dựa trên nhân chủng. Từ đây nói lên một điều: phân biệt chủng tộc rất mạnh (yếu tố chính trị). Sau năm 1960, Martin Luther King (người da đen) cố gắng đấu tranh để xoá nhoà phân biệt chủng tộc này ở Mỹ để đưa vào luật pháp của Mỹ (giúp yếu tố phân biệt chủng tộc giảm bớt đi, chứ không thể loại bỏ hoàn toàn). Hiện nay ở Mỹ vẫn còn các cửa hàng ghi "cấm chó và người da đen", nhưng giờ là đỡ hơn nhiều rồi. Người da trắng không thích người da đen: ở công viên tại Mỹ, công viên của người da đen thì không có người da trắng và ngược lại. Người da màu đi học trong trường ở Mỹ thì không thấy bóng dáng người da trắng nào. Trên xe buýt thì có duy nhất 1 người da đen (đi nhiều năm), còn lại là người da màu. Có câu chuyện: cô bé người da trắng, bạn trai người da đen đi đăng ký kết hôn; nhưng viên quan toà từ chối nên tên này bị cách chức vì hắn không thích người da trắng kết hôn với người da đen. Thời Obama làm tổng thống Mỹ, người dân biểu tình với sự kiện: ông giáo sư trường Harvard người da đen đi suốt để nghiên cứu nhiều ngày, nhà đóng kín cửa. Nhà hàng xóm ở thì không biết giáo sư này; 4 tháng sau ông quay về thì mất chìa khoá nên lấy đá đập ổ khoá; lập tức bên nhà hàng xóm thấy ông giáo sư là người da đen nên báo cảnh sát đến bắt, bất chấp mọi lời giải thích của ông này. Sinh viên Harvard nghe tin giáo sư bị bắt liền ngay lập tức biểu tình đòi thả giáo sư ra; tổng thống gọi điện cho viên cảnh sát: "Sao m ngu quá vậy (you are stupid) ? cái chuyện đó dễ giải quyết mà, kêu ông hiệu trưởng tới xác nhận là được chứ sao phải bắt về đồn ? Lúc này người da trắng cũng biểu tình luôn, vì chúng cho rằng "người da màu mắng người da trắng" và chúng yêu cầu tổng thống phải xin lỗi viên cảnh sát da trắng kia. Tổng thống gọi điện cho viên cảnh sát, ông giáo sư rồi tuyên bố: "chúng ta sẽ có cuộc nói chuyện với nhau" (cuộc nói chuyện của ba người đàn ông) và xong xuôi => trong tư duy của họ, phân biệt chủng tộc rất nặng nề mặc dù Hiến pháp Mỹ giảm một phần tệ nạn này. Người Mỹ ghét dân da đen, không ghét dân da màu vì dân da màu sang Mỹ là tập trung xây dựng nước Mỹ giàu mạnh (indoTokyo, indoChina...), có 40% thuế dùng trong các hoạt động xã hội. Da màu và da trắng làm rất nhiều nên thuế thu nhập rất cao, da đen không thèm làm. Nhà có bốn người vẫn được xem là nghèo là do nhà nước đầu tư kinh tế (nhà nước cho nhà ở), những đứa con của gia đình nghèo đó thì 1 tháng được 1.000 dollars tiền trợ cấp của chính phủ. Hai vợ chồng làm 1.200 dollars/tháng => yếu tố đó làm dân da đen nghèo, nghèo để khai thác số tiềng hiện có có chừng 70.000 VN đồng sồng phè phỡn lắm. Dân da màu thì chí thú làm ăn, làm nhiêu hưởng bấy nhiêu nên tiền trợ cấp rất ít.

* Định nghĩa của Liên Hiệp Quốc (1982): "Tộc người thiểu số là tập hợp những người có lịch sử và diện mạo văn hóa riêng, tồn tại và phát triển trên phần lãnh thổ thường là cách biệt với các vùng trung tâm cho đến trước khi bị xâm nhập với các xã hội từ bên ngoài. Họ tồn tại như những bộ phận xã hội dễ bị tổn thương và dễ nằm ngoài lề của sự phát triển". Định nghĩa này hoàn toàn khác của Mỹ: định nghĩa của Mỹ phân biệt giữa tộc người chủ yếu và tộc người thứ yếu dựa trên chủng tộc, tôn giáo, kinh tế và xã hội; còn định nghĩa của Liên Hiệp Quốc không thấy rõ điều đó, định nghĩa này chỉ phân biệt "khu vực cư trú" mà khu vực này có hai cái là trung tâm và ngoài lề ("trên phần lãnh thổ thường là cách biệt với các vùng trung tâm" và "nằm ngoài lề của sự phát triển"). Dân tộc nào mà nằm xa trung tâm, "ngoài lề của sự phát triển" thì gọi là thiểu số; chúng ta thấy một điều rằng, thiểu số là gì, tổ chức gì - lo về vấn đề phát triển thế giới, an ninh thế giới, quan hệ quốc tế và đó là vấn đề chung. Mối quan tâm lớn: quan tâm đến sự phát triển của dân số. Những dân tộc, những quốc gia, những nhóm người nằm trong sự phát triển này thì nằm trên yếu tố trung tâm - đó là "trung tâm phát triển". Ngoài trung tâm phát triển thì gọi là thiểu số, nó tác động vào, dễ bị tổn thương. Việt Nam là quốc gia đang phát triển; "phát triển" và "đang phát triển" cũng như nhau, vì nó nói đến một sự phát triển; Việt Nam đang phát triển nên gọi là "ngoài lề" nên có nhiều nước đầu tư vào nước ta. Khi anh ra định nghĩa như vậy, hướng của anh ta như thế nào. Quốc gia nào, dân tộc nào nằm ngoài trung tâm thì Liên Hiệp Quốc gọi là thiểu số.

* Từ điển tiếng Việt (1988) định nghĩa: "Tộc người (dân tộc) thiểu số là tộc người chiếm số dân ít so với tộc người chiếm số dân đông nhất trong một nước nhiều tộc người". Việt Nam là quốc gia đa dân tộc; một dân tộc đông nhất thì dân tộc đông nhất được gọi là "dân tộc đa số", các dân tộc khác ít hơn thì gọi là "thiểu số" - không dựa vào chủng tộc, không dựa vào văn hoá, không dựa vào văn hoá - xã hội, không dựa vào khu vực cư trú; chỉ dựa vào số dân. Việt Nam có 54 dân tộc, một dân tộc là người Kinh chiếm đa số (86,4% dân số cả nước), còn lại thì gọi là thiểu số. Định nghĩa của Việt Nam này mang nghĩa trung dung (nếu dựa vào kinh tế thì văn hoá sao sống được)

* Từ điển Bách khoa Việt Nam (1995) định nghĩa: Tộc người thiểu số là tộc người có số dân ít, cư trú trong một quốc gia thống nhất đa tộc người, trong đó có một tộc người chiếm số đông. Trong một quốc gia có nhiều thành phần dân tộc, mỗi tộc người thành viên có 2 ý thức:

+ Ý thức về tổ quốc mình sinh sống

+ Ý thức về tộc người mình

Từ điển bách khoa (1995) mở rộng định nghĩa hồi năm 1988 ra và nói "cư trú trong một quốc gia thống nhất đa tộc người, trong đó có một tộc người chiếm số đông". Việt Nam xác định có 2 ý thức cơ bản (tổ quốc, tộc người). Dân tộc thiểu số phải có hai ý thức này vì khi cư trú trong một quốc gia thì phải có ý thức về dân tộc, xây dựng khối đại đoàn kết dân tộc vì xây dựng ý thức quốc gia góp phần tạo khối đoàn kết dân tộc. Ý thức tộc người được thể hiện bởi 3 yếu tố (ngôn ngữ, văn hoá, tên tộc danh)

1.2. Các tiêu chí xác định thành phần tộc người

a. Tiêu chí xác định tộc người theo nghĩa Nation (quốc gia):

+ Tên gọi của quốc gia: tên gọi này được thống nhất với nhau theo các hướng - tên gọi được cả thế giới công nhận, tên gọi do quốc gia đó tự đặt trong bản thân quốc gia đó. Tên gọi của quốc gia có thể thay đổi theo từng thời kỳ lịch sử (tên gọi quốc gia Liên bang Xô viết trong thế giới hiện đại và kéo dài đến 1991 thì tan rã; tên dân tộc gọi là dân tộc Liên Xô gồm nhiều yếu tố nằm trên toàn bộ lãnh thổ Liên Xô đó. Sau khi Liên Xô tan rã thì dân tộc được gọi theo từng quốc gia một; nó thay đổi thì gắn liền với tộc người quốc gia)

+ Ngôn ngữ của quốc gia: ngôn ngữ của quốc gia là yếu tố rất quan trọng để trở thành ngôn ngữ hành chính của quốc gia mà dùng cho tất cả các tộc người trên lãnh thổ của quốc gia đó; ngôn ngữ này thường được gọi là "ngôn ngữ phổ thông". Ở Việt Nam lấy tiếng Việt làm ngôn ngữ phổ thông, ở Thái Lan lấy tiếng Thái làm ngôn ngữ phổ thông.... Tuỳ theo mỗi quốc gia mà người ta chọn một ngôn ngữ phổ thông phù hợp; theo thể chế chính trị thì được đạt để đó chứ không theo ý muốn của dân tộc được. Vd ở Việt nam thì người Việt đông thì dùng tiếng Việt; nhưng ở nhiều quốc gia khác thì lại khác. Nhưng thể chế chính trị đặt lên một quốc gia ở một yếu tố khác, ví dụ: nước Mỹ lấy ngôn ngữ Anh; nhưng ở Pháp và Canada thì tuỳ theo vùng, bang để dùng tiếng Anh hoặc tiếng Pháp. Đây chính là yếu tố không dựa vào vùng và tính tộc người, mà đa số yếu tố là vấn đề sử dụng như thế nào, mang tính phổ quát nhất của một dòng.

+ Lãnh thổ quốc gia (cương vực, thể chế chính trị, pháp luật: khi nói đến dân tộc quốc gia thì điều đầu tiên phải có lãnh thổ quốc gia. Cương vực của lãnh thổ không bất biến mà luôn luôn thay đổi theo từng thời kỳ lịch sử; cho nên cương vực lãnh thổ bị ảnh hưởng của lực lượng chính trị và chính quyền nên lúc thì nó rộng, lúc thì nó hẹp (Vd Đại Việt mở cõi thế kỷ XVI, người dân nước Champa là "dân tộc của Chăm")

+ Cộng đồng kinh tế (kinh tế của quốc gia): là nói đến kinh tế của quốc gia. Kinh tế quốc gia được khẳng định bởi các yếu tố là: thuộc về quốc gia gì, hoạt động kinh tế phổ biến nhất của quốc gia là gì (Việt Nam có 90% dân số, 60 - 70% làm nông nghiệp thì mang yếu tố chung của kinh tế quốc gia)

+ Cộng đồng văn hoá (văn hoá quốc gia): là cái mang bản thể của quốc gia đó, là cái chung nhất của tất cả mọi người trong quốc gia đó đều lĩnh hội; được xây dựng, bảo tồn và định chế qua vấn đề giáo dục, tổ chức nhà nước, ý tưởng về mặt chính trị, biểu tượng về mặt văn hoá. Đây chính là một định chế mà ta gọi là "cộng đồng văn hoá". Tất cả mọi người dân Việt nam này chịu một cương vực, thể chế chính trị thì biểu tượng văn hoá của nước ta là Quốc kỳ - Quốc kỳ mang toàn bộ giá trị mà bất kỳ một dân tộc nào sống trên lãnh thổ Việt Nam đều phải tôn trọng nó, nếu xúc phạm sẽ bị phạt nặng. Văn hoá của quốc gia chỉ nằm trong cộng đồng của quốc gia đó, thì khi ra khỏi quốc gia thì không còn giá trị nữa (Quốc kỳ của các nước chỉ nằm trong giá trị của các nước thôi; khi đem ra nước ngoài, nó chỉ có giá trị khi người của quốc gia đó có mặt ở nước ngoài và thể hiện yếu tố chính trị)

+ Ý thức tự giác (tự giác mình thuộc về quốc gia đó): ý thức này được thể hiện quốc tịch ghi trên lý lịch. Lý lịch là quốc tịch của người khai lý lịch, khi xuất cảnh luôn hỏi về quốc tịch.

=> Những yếu tố này đã thể hiện một cái chung nhất cho tất cả những hoạt động trên quốc gia đó thể hiện yếu tố chung dân tộc. Và yếu tố chung dân tộc đó để người bên ngoài nhìn vào các yếu tố chung này; còn bên trong thì có những cái mình không nhận ra

b. Tiêu chí xác định dân tộc theo nghĩa Ethnic:

- Ngôn ngữ tộc người chung: điều này là nói về ngôn ngữ chung (ngôn ngữ tộc người)

- Văn hoá chung

- Ý thức tự giác về một tộc danh chung: vì ý thức này để xác định người này thuộc tộc người nào

Trên ba tiêu chí này ta sẽ nhận thấy: mỗi tộc người tạo ra những đặc trưng về ngôn ngữ, văn hoá, ý thức tự giác. Vd: trang phục của dân tọc nhằm mục đích che thân và giữ ấm cơ thể; chính yếu tố khác với các dân tộc khác sẽ tạo ra đặc trưng của dân tộc đó. Áo dài của người Việt là một biểu tượng văn hoá; áo tứ thân (phía trước 2 thân, phía sau 2 thân; bên trong là váy thì vày hay "tè" ra), về sau Võ vương Khoát cải cách ra "áo ngũ thân". Sườn xám không có xẻ, áo dài khác có xẻ nên phải mặt quần theo. Áo dài của người Chăm, Khmer không có xẻ tà và mặt theo kiểu chui đầu.

Chùa Khmer thờ tượng Phật lớn. Người Việt là "sơn son thếp vàng" (đỏ pha với vàng trong yếu tố thờ tự), người Hoa là màu đỏ choé, đỏ sẫm gọi là "hồ lố"; Toà thánh Tây Ninh hội đủ các yếu tố của các tôn giáo. Trong kiến trúc đình Việt Nam, mái đình ở Nam Bộ thì của người Hoa là "vàng ra vàng, đỏ ra đỏ", người Việt thì vàng và đỏ hoà lẫn vào nhau. Đình của người Việt ở Bắc Bộ thi mái cong vút lên như hình con rồng phun nước; đình ở Nam Bộ thì mái đình xuôi xuống. Người Việt có truyền thống "sợ rừng, sợ biển" nên An Dương Vương bị giặc truy đuổi đến biển thì "cùng đường"; mái đình ở miền Bắc biểu hiện cho sự thành đạt, đỗ đạt của con người; mái đình Nam Bộ xuôi xuống thể hiện sự "an phận" của những người nghèo đi tha phương, việc học hành, phiêu tán (không có luỹ tre, sân đình); đình của Nam Bộ chỉ là "đình tạm" (nay họ sống nơi này, mai họ sống ở nơi khác)

1.3. Các nhân tố tác động đến tộc người

- Lãnh thổ tộc người: là cái nôi đầu tiên của tộc người đó. Cái nôi đầu tiên của người Việt là đồng bằng Bắc Bộ với vùng tạm chấp nhận là Phong Châu để hình thành nền văn minh lúa nước, được GS Hà Văn Tấn gọi là "văn minh sông Hồng". Lãnh thổ nước ta ban đầu chỉ cố định ở đồng bằng Bắc Bộ, không tiến ra xung quanh và điều kiện kinh tế để tồn tại chính là lúa nước. Khi lãnh thổ mở rộng ra, người Việt bắt đầu di cư sang nhiều vùng khác. Khi đi nhiều vùng khác thì lãnh thổ tộc người dãn ra, tộc người buộc phải thay đổi - người Việt ở ba miền trên đất nước rất khác nhau (khác về biểu hiện, khác về ý thức - có khi là xung đột do tên gọi). Một đề tài của khoa Nhân học (trường Nhân văn thực hiện; chủ toạ là GS Lương Văn Hy) khảo sát các công nhân. Khi điều tra sẽ có bảng hỏi rất chi tiết, nhất là thu nhập và chi lương cho đời sống công nhân: đủ - thiếu - dư (lương công nhân trung bình là 5 triệu/người). Thiếu thì vay nóng, ăn chịu, xin thêm; Dư thì gửi ngân hàng, gửi về nhà (quê nhà), mua vàng, cất nhà mới, cho mượn (có trả lãi). Khi xử lý dữ liệu thì ra kết quả: công nhân Nam Bộ chỉ có Đủ và Thiếu (Thiếu nhiều hơn Đủ); công nhân Trung Bộ và Bắc Bộ là Đủ và Dư (Dư chiếm nhiều hơn Đủ). Khi xử lý "Thiếu" thì kết quả cho ra: ăn chịu, mượn tiền (của bạn bè) để chi tiêu. Còn "Dư" thì Trung và Bắc cho ra kết quả: Bắc Bộ thì gửi về quê nhà, phần còn lại giữ cho bản thân; còn 70% dân miền Trung chủ yếu đi mua đất, số còn lại giữ cho bản thân => yếu tố chi tiêu rất khác giữa ba miền. Chính điều kiện tự nhiên quyết định cái chi tiêu này: Nam Bộ ăn "lúa ma", cá tôm rất nhiều nên dân Nam Bộ không lo cái đói mà chỉ nghèo; miền Trung thì đất hẹp, khí hậu khắc nghiệt nên họ muốn giữ (cố thủ), bảo thủ và không chịu nghe góp ý, góp ý mà sai là bắt bẻ liền, có tiền là dành dụm; miền Bắc Bộ vẫn có thời tiết khắc nghiệt nên có "tích cóp phòng cơ" (từ miền Trung đổ ra), trọng việc học (một người làm quan, cả họ được nhờ - nhìn nhà của cha mẹ thì biết con học hành như thế nào). Vd có một người gửi về nhà 3 triệu, còn 2 triệu còn lại đi thuê nhà và cho khách thuê phòng và cuối cùng lời ra 4 triệu - tính cố kết của dân Bắc Bộ rất mạnh. => lãnh thổ tộc người thay đổi thì ý thức tộc người thay đổi do chọn lọc tự nhiên, điều kiện tự nhiên quyết định

- Kinh tế tộc người: là điều kiện để duy trì sự tồn tại và phát triển của tộc người. Kinh tế tộc người phụ thuộc vào trình độ phát triển xã hội và điều kiện địa lý tự nhiên. Kinh tế làm cho tính cách con người thay đổi: nhà nông dân ra làm đồng (thời gian làm việc linh hoạt). Về sau đồng ruộng thì giải toả, xây lên nhà máy thì người dân làm nhà máy phải tuân theo quy định của nhà máy, khọng tuân theo sẽ gặp khó khăn trong công việc. Kinh tế làm thay đổi cuộc sống, thay đổi ngôn ngữ...; vào sâu Tây Nguyên thì thay đổi cả nghi thức, nghi lễ, làm nông nghiệp khác, làm thủ công nghiệp khác

- Hôn nhân: gồm nội hôn và ngoại hôn tộc người: hôn nhân người Việt với người Việt thì ra người Việt (nội hôn), người Việt + Hoa thì ngoại hôn (đẻ ra vấn đề là xác định tên tộc người cho con khi làm khai sinh). Với các dân tộc thiểu số, hôn nhân tạo ra những tranh chấp

1.4. Cấp độ của cộng đồng tộc người

- Cộng đồng thân thuộc: xét về mặt nguồn gốc lịch sử là cộng đồng có mối quan hệ nguồn gốc với nhau và cho đến nay còn duy trì được sự gần gũi về mặt văn hoá và ngôn ngữ. Vd: tộc người A chia thành tộc người B và C; tộc B và C có quan hệ thân thuộc. Vd khác: một người cha sinh ra hai đứa con, thì hai đứa con đó là quan hệ thân thuộc. Quan hệ thân thuộc đươc hiểu là có quan hệ cùng nguồn gốc, gần gũi về mặt văn hoá và ngôn ngữ - nhưng tên lại khác. Trong nghiên cứu về nhân học, người Việt và người Mường cùng nguồn gốc là người Việt cổ. Các nhà nghiên cứu cũng cho rằng, người Việt cổ có từ thời Văn Lang; đến thời Bắc thuộc thì một bộ phận Việt cổ chạy vào đồi núi và hình thành người Mường, bộ phận người Việt cổ còn lại tiếp nhận văn hoá Bắc thuộc nên trở thành người Việt khác người Việt cổ trước đó, gọi là người Việt dùng tiếng Hán, văn hoá Hán - nghiên cứu cho thấy ngôn ngữ Việt và Mường giống nhau trên 60%.

- Nhóm địa phương: là những tộc người có những mối quan hệ về ngôn ngữ, văn hoá và ý thức tự giác dân tộc về nguồn gốc tộc người. Nó là cùng một nhóm người, cùng một tộc người; nhưng vì nhiều lý do nên họ chạy ra nhiều nơi khác nhau hình thành các nhóm (vd: gốc là nhóm A thì nhánh là A', A''...), các nhóm này là địa phương của nhóm gốc; nó cùng ngôn ngữ, văn hoá và ý thức tộc người. Vd: người Chăm thì có Chăm Balamon, Chăm H'roi, Chăm Islam, Chăm Ba-ni cùng nói tiếng Chăm, khác chút ít văn hoá. Người Việt ở nước ngoài cũng được xem là một nhóm địa phương (người Mỹ gốc Việt)

=> Địa phương xét trên quan hệ cha - con; thân thuộc xét trên quan hệ anh - em.

1.5. Quá trình tộc người

- Quá trình phân ly: là quá trình phân chia một tộc người thành nhiều nhóm địa phương hay nhiều nhóm tộc người khác nhau. Với "thân thuộc" thì một tộc người tách ra thành nhiều nhóm gọi là "phân ly". Nguyên nhân của phân ly tộc người gồm: thiên tai, dịch bệnh, chiến tranh, y tế. Từ khi con người được hình thành đã có phân ly; yếu tố phân ly này diễn ra rất lâu (khi kinh tế, tộc người, hôn nhân... thay đổi)

- Quá trình hợp nhất: là quá trình hợp nhất nhiều nhóm, hay nhiều tộc người thành những cộng đồng tộc người lớn hơn. Hợp nhất này hình thành nên nhóm địa phương. Tộc người nào cũng có nhóm địa phương của tộc người đó, nhóm địa phương đó có thể là từ nhiều nhóm nhỏ hơn hợp thành. Vd người K'ho ở Lâm Đồng, họp lại từ nhiều nhóm là Chil, Lạt, Srê... Ở Việt Nam, nguyên nhân hợp nhất giữa các tộc người là do nhà khoa học. Năm 1959, Tổ Dân tộc học được thành lập để trả lời cho câu hỏi: có bao nhiêu dân tộc trên lãnh thổ Việt Nam ? - dựa theo tiêu chí của Stalin: lãnh thổ, kinh tế, văn hoá, ý thức tự giác dân tộc, ngôn ngữ. Năm 1969, Viện Nghiên cứu Dân tộc học thành lập cũng chưa trả lời được. Năm 1979, các nhà khoa học miền Nam bàn lại các tiêu chí tộc người và ra được 3 tiêu chí: văn hoá, ngôn ngữ, ý thức tộc người. Người Chil nói cùng hệ ngôn ngữ, cùng văn hoá, nhưng ý thức khác - lúc đầu đưa Chil là người K'ho, Sre là người K'ho - người dân cãi: tôi là người Chil, mắc gì là người K'ho ! (trong CMND, lý lịch ghi là "người Chil"). Dân tộc Tà Mun ở Tây Ninh, Bình Phước; ở Tây Ninh thì họ bị gộp vào nhóm người Khmer, ở Bình Phước thì bị gộp vào Stiengs... không được công nhận là tộc người riêng. Hợp nhất do chính sách, vấn đề chính trị, bản thân tộc người. Ở cung thánh đạo Công giáo ở Sóc Trăng, người ta để bánh và rượu (bánh gạo, rượu nho); sau lễ thì bánh trở thành "thịt của Chúa", rượu thành "máu của Chúa" (bức tranh "Buổi tiệc cuối cùng" trên nhà thờ Sixtine - sự phản bội của Judas Iscariot), tín đồ ăn uống để Chúa vào trong cơ thể => bí tích "ban thánh thể". Tin lành không có bí tích này, cũng cho ăn bánh và uống rượu nhưng không nói sự tích này (thịt và máu của Chúa). Đám cưới người Khmer có ông sư Nam Tông, bàn thờ có chữ "Thần" của người Khmer (thần bốn mặt) - cha mẹ Khmer, sống trong cộng đồng Việt nên cưới cô dâu Việt

2. Vấn đề hình thành các cộng đồng dân tộc ở Việt Nam

2.1. Quá trình hình thành cộng đồng quốc gia dân tộc Việt Nam

a. Quan điểm hình thành cộng đồng quốc gia dân tộc

+ Theo Stalin: "quốc gia dân tộc được hình thành từ khi xuất hiện chủ nghĩa tư bản", do bởi, các tộc người có trình độ kinh tế cao, có sức mạnh chính trị, có khả năng tự mình đứng ra tập hợp các tộc người khác, thành lập các quốc gia dân tộc hay dân tộc (nation) tư bản chủ nghĩa trong ranh giới của những quốc gia dân tộc đã được xác định từ trước (theo ý nghĩa tương đối của nó)". Stalin là người theo chủ nghĩa dân tộc Liên Xô rất mạnh, quan điểm của ông ta thì ở Việt Nam ảnh hưởng khá mạnh; trước năm 1975, hầu hết các nghiên cứu ở Bắc Bộ Việt Nam đều dựa trên quan điểm của Stalin. Stalin và Lenin đều dựa trên quan điểm của Mác: "xã hội trải qua 5 hình thái kinh tế - xã hội"; năm hình thái kinh tế - xã hội này bắt nguồn từ ba loại hình xã hội của L. Morgan (Mỹ) là mông muội - dã man - văn minh => Mác xây dựng thành năm hình thái kinh tế - xã hội gồm: công xã nguyên thuỷ - chiếm hữu nô lệ - phong kiến - tư bản chủ nghĩa - xã hội chủ nghĩa.

Đọc quan điểm của Mác thì nó mang hơi thở của Morgan, ông ta xem Morgan là "anh cả" hay "người thầy" của mình và Mác nghiên cứu rất kỹ Morgan. Theo ba loại hình của Morgan thì: mông muội là "thời kỳ mà con người sống thành từng bầy, từng đàn". Thời kỳ Mông muội chưa có giai cấp, con người sống rất bình đẳng và họ chỉ biết trong nhóm của họ, nhóm cộng đồng của họ. Sản lượng làm ra trong săn bắt, hái lượm được chia đều - Morgan gọi là "mông muội" vì đứa bé không phân biệt được cha mình, mẹ mình là ai; tình trạng đó gọi là "quần hôn" thị tộc - quần hôn là tất cả những người đàn ông cùng thế hệ trong nhóm đó đều là chồng của những người phụ nữ cùng thế hệ trong nhóm đó. "Thị tộc" là con sinh ra chỉ biết mẹ chứ không biết cha => phụ nữ có vai trò rất lớn. Đàn ông và phụ nữ cùng làm việc, sản phẩm là của chung. Thời Dã man là: xuất hiện các nhóm người trên các vùng đất khác nhau, mỗi nhóm người khai thác và mở rộng vùng đất của nhóm người đó; khi mở mang đất đai thì nhóm người này xung đột với các nhóm người khác nhau, dẫn đến đánh nhau - mạnh được yếu thua; bên thắng sẽ bắt phụ nữ của bên thua về rồi kết hôn và ngược lại (ngoại hôn lưỡng hợp); đánh nhau nhiều lần thì giảng hoà bằng liên minh hôn nhân (hôn nhân lưỡng hợp, hôn nhân tam hợp). Thời kỳ Văn minh hình thành khi một bộ lạc (nhóm người) phát triển mạnh lên, đánh bại các nhóm người xung quanh; cuối cùng vị thủ lĩnh của nhóm người mạnh nhất tạo liên minh với các nhóm bị đánh bại và ông ta làm chủ cái liên minh này, sử xự với các nhóm người trong liên minh bằng luật do thủ lĩnh (của nhóm người mạnh nhất, chủ thể) đưa ra. Khi đã ổn định liên minh bằng luật (văn minh hình thành) thì không dựa vào hôn nhân, tổ chức gia đình, xã hội mà dựa vào sự phát triển kinh tế. Muốn phát triển kinh tế cần phải có kỹ thuật và công cụ lao động - chính lao động mà Mác nói là do lao động tạo ra con người (ý Mác là dựa trên sự phát triển của kỹ thuật (công nghệ) để chia xã hội thành 5 hình thái kinh tế - xã hội).

Mác nói là "công xã nguyên thuỷ" sử dụng công cụ thô sơ nên kinh tế nó như vậy, Dã man cũng như vậy - nhóm người nào phát triển công cụ lao động lên thì nhóm đó sẽ khác. Kỹ thuật tốt, vũ khí tốt, công cụ sản xuất tốt thì mình mạnh lên và Mác gọi là "chiếm hữu nô lệ". Bắt nhiều nô lệ quá thì ông thủ lĩnh trở thành Vua, các thủ lĩnh xung quanh trở thành lãnh chúa - Vua và lãnh chúa cùng tồn tại được gọi là "thời kỳ phong kiến". Theo quan điểm của Stalin là phong kiến chưa hình thành quốc gia dân tộc bởi vì bên trọng vương quốc gồm nhiều quốc gia lớn nhỏ khác nhau và vai trò của lãnh chúa rất mạnh; Vua sống nhờ vào lãnh chúa nên triều đình nghèo (vua phải xin các lãnh chúa tài trợ tiền của) - gọi là "Đêm trường trung cổ" (khoa học không xâm nhập được vào Vua và các lãnh chúa do bị tư tưởng Ki-tô giáo chi phối hoàn toàn)

=> Stalin cho rằng thời phong kiến không trở thành quốc gia dân tộc được, vì nó không tạo ra việc tập hợp các dân tộc để hình thành quốc gia dân tộc. Đến khi kinh tế tư bản chủ nghĩa phát triển thì một số tộc người có trình độ phát triển kinh tế rất cao thành lập một quốc gia theo một thể chế chính trị mới. Thể chế này bao gồm cả yếu tố thống nhất các nhóm nhỏ tập trung vào một dân tộc lớn hơn, nó chi phối toàn bộ; thì yếu tố "Dân tộc quốc gia" được hình thành. Định nghĩa này là ông ta chứng minh sự tồn tại của dân tộc Liên Xô; nhóm người "có trình độ kinh tế cao hơn" là người Nga, thống trị các nhóm người khác. Khi ông ta đưa ra quan điểm này, nhiều nhà khoa học Liên Xô cũng không đồng ý khá nhiều, nhất là những nhà sáng lập nên chủ nghĩa Mác-Lênin.

+ Theo những nhà sáng lập nên chủ nghĩa Mác-Lênin thì: "Quốc gia dân tộc được hình thành từ các bộ lạc, và liên minh bộ lạc. Đây là bước khởi đầu. Khi nhà nước xuất hiện, quốc gia dân tộc được hình thành". Những nhà Marxit này không đồng quan điểm với Stalin; "Quốc gia dân tộc được hình thành từ các bộ lạc, và liên minh bộ lạc" có nghĩa là khi liên minh với nhau là đã hình thành quốc gia dân tộc. Liên minh đó chính là "bước đầu" để xuất hiện quốc gia dân tộc. Liên minh bộ lạc là thời kỳ chiếm hữu nô lệ, nên thành lập quốc gia dân tộc. Trước khi lập nhà nước Mông Cổ, các bộ lạc lớn nhỏ hợp nhất thành "liên minh bộ lạc"; tộc người Mông Cô lớn mạnh thì đánh bại các bộ lạc khác để lập quốc. Nếu theo quan điểm của Stalin thì không thể áp dụng được, nhất là các nước ở phương Đông.

+ Theo các nhà nghiên cứu Việt Nam thì: "Dân tộc Việt Nam được hình thành từ khi lập nước, không phải từ khi chủ nghĩa tư bản nước ngoài xâm nhập vào Việt Nam. Do đó có câu, “Nước Việt Nam là một, dân tộc Việt Nam là một” (HCM). Việt Nam không tự lên CNTB, mà CNTB do phương Tây xâm lược du nhập vào, nên "Dân tộc Việt Nam được hình thành từ khi lập nước, không phải từ khi chủ nghĩa tư bản nước ngoài xâm nhập vào Việt Nam" (câu nói của Tổng bí thư Lê Duẩn) và câu nói của Tổng bí thư được hầu hết các nhà khoa học Việt tán thành (Dân tộc Việt Nam được hình thành từ khi lập nước). Quan điểm này thì cụ thể hơn và khẳng định dân tộc Việt Nam luôn hình thành từ khi lập nước. Ở đây, quan điểm của Việt Nam xác định dân tộc được thành lập từ khi lập nước.

b. Quá trình hình thành cộng đồng quốc gia dân tộc Việt Nam

* Thời đầu tiên là thời "thượng cổ". Chúng ta biết Trung Quốc" có "lịch sử 4.000 năm" thì Việt Nam cũng phải ngang hàng, tức là Việt Nam cũng phải "4.000 năm dựng nước". Sử gia Việt Nam nói Trung Quốc có Hoàng đế, Việt Nam cũng phải có Hoàng đế (Vua). Trên nền tảng đó phải xác định người Việt cổ ra đời từ khi nào: