پەیڤێت قورئانێ

فەلەک وگەردوون دقورئانێدا

پەیڤێت فەلەکی دقورئانێدا

ألفاظ الفلك في القرآن الكريم

فەلەک: چەرخ: زڤرۆک: زڤرین: زڤراندن: خولگەهـ : orbit

چەند پەیڤێت گرێدای ب فەلەکێ ڤە

فەلەک – چەرخ – ئەسمان – روژکار – کەوکەب – ستێرەکان  – دنیا – گەردون

چەند ئاخڤتن وگوتن ل سەر فەلەکێ

دونیا چەرخ وفەلەکە

فەلەک ل مە خائینە

فەلەکا من پاشڤە زڤری

فەلەکا من کەری یا خاری

فەلەکێ چەرخەک لێدا

مە ج سنگ ل فەلەلکێ نە داینە

هاژ بایێ فەلەکێ نینە

یێ ل دۆر فەلەکا خۆ دزڤریت

یێ ل دیف بایێ فەلەکا خو دچیت

پێشگوتن

لێکولینا بەراورد  ل ژێر رۆشنایا زمانێت سامییان، ئەڤە دیفچونەکە بو دیارکرنا ئەوان پەیڤێت هاتن دقورئانێدا ژلایێ مەبەست وئەنجامدانێ وبەرەوردکرنا وان دگەل یێت سامییان وهندەک زمانێت  دی یێت کەڤن وەک پەهلەوی وئاڤستی وفارسی کوردی ب رەگ و رەهـ وریشالێت مێژوویی وژێپەشینا ئیتیمۆلۆژی وچوارچوڤا کەلتوری، ئو هەر وەسا هەڤواتا وان پەیڤان دگەل وان خویشکە زمانان ژلایێ کارئینانی دزمانی عەربییدا وبەراوردکرن دگەل کتێبێت پیروزدا، ئنجیل وتەوراتێ چ ژئالێ پەیڤ ووشان ورویێ پێکهاتنێ وواتان ڤە، وژلایێ ژێپەشینا مێژویی و واتە ومەبەستێت ئایینی وجڤاکا رەوشەنبیری ڤە. زۆربەی ڤان پەیڤان یێ دهاتن بو دیارکرن وبەرچاڤکرنا بەرزیا خودێ وهەبون وئێکبونا وی ومەزنیا ڤی دەرونێ هویێ بەرفرەهـ وڤەدای وهزر وبیرێت خۆ یێت راست ودرست ب شانازی وب باوەری  تێدا ب کەن. 

رێزبەندیا ڤان پەیڤان  ب ڤی تەرزی دهێت:

(ئەرد، ئەسمان روژ، هەیڤ، هەلال، ستێر، گەرستێرک، چەرخ وفەلەک، بورج، رژۆک ... )

(الأرض والسماء والشمس والقمر والهلال والفلك والبروج والشهاب والخُنّس والشَّعرى والطارق)

١- ئەرد - الأرض - Earth

ئەو خاک وزەمینە یێ ئەم ل سەر دژین

﴿الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِرَاشًا وَالسَّمَاءَ بِنَاءً﴾

یان ئەردێ بەحشتێ

 ﴿وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَأَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَيْثُ نَشَاءُ ۖ ﴾

یا گرێدایە وەک چوتپەیڤ ب پەیڤا ئەسمانی ڤە کو دبیتە بەرامبەری وێ ل گەل جهان دقورئانێد

﴿ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ ۖ ﴾

پەیڤا (الأرض) یا هەڤبەشە دگەل زمانێت سامیێت کەڤن ب واتا: الكوكب، ستیر، star, planet

الأكدية: ارشاتوم

الآشورية: ارشتو

العبرية: اڤش

المندائية: اردا

الآرامية: ارا

السريانية: آرا

الحبشية: ارز

البهلوية: زامک

الفارسية الحديثة: زامین

الكوردية: ئەرد، زەمین، خاک، ئاخ

٢- ئەسمان - السماء - sky

ئەو ئالە یێ بەرز وبلند ژئەردی یێ کو ستێر وچەندین دی لێ پەیدادبن

﴿وَقِيلَ يَا أَرْضُ ابْلَعِي مَاءَكِ وَيَا سَمَاءُ أَقْلِعِي﴾

پەیڤا ئەسمان دهێتە گرێدان ب پەیڤا ئەردی ڤە وەک چوتپەیڤ

﴿وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا لَاعِبِينَ﴾

الأكدية القديمة: شامایو

الأكدية: شاما، شامو، شامە، شاموتو

الآشورية: شامو، شمایا، شمایو

العبرية: شامای، شامایم

الفينيقية: شمیم

النبطية: شمیم

التدمرية: شم

المندائية: شومیا

الآرامية: شەمایا

السريانية: شامایا

العربية الجنوبية: سامای

البهلوية: ئاسمان

الفارسية الحديثة: اسمان

الكوردية: ئەسمان

وەسا دیاردبیت کو پەیڤا ئەسمان یا کەڤنە ویا هەڤبەشە دزۆربەی زمانێت سامییاندا چ ژلایێ دەنگی ڤە یان ژی ژپێکهاتنا دارێژتنێ ڤە.

٣- روژ - الشَّمْس - sun

روژ ئەو قورسە بازنێ گەشە ل هنداڤ مە ل ئەسمانی

﴿والشمس تجري لمستقر لها﴾

﴿الشمس والقمر بحسبان﴾

ستیرەکا گەش وروناکە ودیارە ل دەمێ روژ هەلاتێ وتا دگەهیتە روژئاڤابونێ، ئەرد دۆر دزڤریت دەمانە.

﴿ وَسَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ دَائِبَيْنِ ۖ ﴾

وەسا دیاردبیت کو پەیڤا (شَّمْسَ) ئانکو (روژ)  یا کەڤنە ویا هەڤبەشە دزۆربەی زمانێت سامییاندا چ ژلایێ دەنگی ڤە یان ژی ژپێکهاتنا دارێژتنێ ڤە. ل نک هندەک مللەتان دهێت ب واتا (إلهة الشمس) ئانکو خوداوەندا روژێ یان پەرستنا روژێ ب هندەک رەوش وجوران.

الأكدية: ﺷﻤﺸﻮ

الآشورية: شمشي

العبرية: شَمَش

الفينيقية: شمس

السبئية: شمس

الهزوارش: شمسي

آرامية الدولة: شمش

الآرامية: شمشا

السريانية: شَمشا، شمشو

البهلوية: خافار

الفارسية الحديثة: خورشيد، آفتاب، خور، روز، شمس، شید، مهر، هور

الكوردية: روژ، حەتاڤ، تاڤ

crescent moon

٤- القَمَر والهلال - هەیڤ ونیڤ هەیڤ - moon and crescent moon

القَمَر - هەیڤ - moon

الهلال – هەلاتنا هەیڤێ، هەیڤا نوی، نیڤ هەیڤ -   new moon, half-moon

ل نک زمانزانایێت عەربان یا هاتیە پەشین ژپەیڤا (القُمْرَة) ودبێت یا بەروڤاژی بیت ئانکو یا سپیتالتەیە وکەژە ورەنگێ وێ ددەتە ل سەر کەسکی ڤە، هەرا  کەش ورونە، ل نک ستێرناسان و یان فەلەکناسان هەیڤ گەشی ورونیا خۆ وەردگریت ژروژێ.

﴿ وَجَعَلَ الْقَمَرَ فِيهِنَّ نُورًا وَجَعَلَ الشَّمْسَ سِرَاجًا﴾

﴿ وَخَسَفَ الْقَمَرُ ﴾

ل ژێری چەند ناڤن یێت گریداینە ب هەیڤێ ڤە دزمانێ عەرەبیدا

(البدر، السَّاهُور، الباهر، الهالة، الشامة، الحاقِن، الأدَفَقُ، الزَّبْرِقان، القَمَرانِ، المَحْو، المُحَاق)

الهلال: دویماهیا هەیڤێ

الحاقِن: هەردو ئال بلندبن    

الأدَفَقُ: نیڤ هەیڤا راست 

الزَّبْرِقان: هەیڤا تەمام

القَمَرانِ: روژ وهەیڤ

المَحْو: رەساتیا دهەیڤێدا

المُحَاق: بەرزەبون وڤەشارتن بو دەمێ سێ روژان ودکەڤێتە دویماهیا هەیڤێ

الأهَّلة: دهژمارێدا دهێت بو کۆما نیڤهەیڤێ، دەمن بو حەجێ، بو روژیگرتنان وفتارێ وگەلەک تشتێت دی.

﴿يسئلونك عن الأهلة قل هي مواقيت للناس والحج﴾

٥- النَّجْم - ستێر - star

كَوْكَب - ئەستارە، هەسارە - planet

ستێر دهێتە پێ ناڤکرن بو وان ئەوێت دیار ل ئەسمانی، دکەڤندا خەلکی دەمێت خۆ پێ دزانن وستێر بو خۆ دکرنە نیشان ل دەمێ وەغەر ورێچونان ل دەشت وچولان و هەر وەسا بو زانینا وەختێت حەجێ، روژیان و دەین دانێ.

﴿ وَعَلَامَاتٍ ۚ وَبِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ﴾

﴿وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِهَا فِي ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ ۗ قَدْ فَصَّلْنَا الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾

پەیڤا (كوكب) ئانکو (نجم) ژوان پەیڤێت هەڤبەشە دزوربەی زمانێت سامییاندا

العبرية: کوکاب

الآرامية: کوکبا، کوکابتا

السريانية: کاوکبا، کاوکابتا

المندائية: کوکبا

المهرية: کوبکوب، کوبکیب

الأكدية: کاککابو

الآشورية: کاککابو

الهزوارش: کوکب

البهلوية: ستاراک

الفارسية الحديثة: ستارا

الكوردية: ستێر، ئەستارە، هەسارە

دزمانێ سریانیدا یا هاتی ب واتا کاوکاب ایل ئانکو ستێرا خودێ

دزمانێ هزوارشیدا کوکب  یا هاتی ب واتا ستێرا ئەسمانی

٦- الفلك: مَدَار - چەرخ – زڤرۆک - orbit

چەرخ: چون و رێچون وزڤرینا ستێر وئەستارە وهەسارانە، لێکزڤرینا ئەسمانی هەر وەکی گەمیێ یان باپوری دنیڤا دەریاییدا.

﴿حتى إذا كنتم في الفلك﴾

﴿والفلك التي تجري في البحر﴾

﴿وترى الفلك فيه مواخر﴾

﴿وكل في فلك يسبحون﴾

العبرية: پلک

الفينيقية: پلکم

الأكدية: پلاککو

الحبشية: فلك

دزمانێ عەرەبی وحەبەشیدا دهێت ب واتا نیڤ بازنەیا ئەسمانی

جوهیان دیت وهزردکر وەک قوبێ یە دهاژوت ژ روژهەلاتی حەتا روژئاڤا ویا خەملاندی یە ژستێران بو ڤاڤێرکرنا ئاڤا ژوری ژ یا ژێری.

٧- البروج - دائرة الأبراج - بۆرج - asterism

بۆرج: ئاکنجیبون وجهنشینیا روژێ وهەیڤێ یە

بۆرج: قەسر وپێلانە وئاڤاهیێت بلند وبەرزن یان ئەو سەنتەنەتن ل سەر تاق ودیواران

﴿ وَلَقَدْ جَعَلْنَا فِي السَّمَاءِ بُرُوجًا وَزَيَّنَّاهَا لِلنَّاظِرِينَ﴾

﴿ تَبَارَكَ الَّذِي جَعَلَ فِي السَّمَاءِ بُرُوجًا وَجَعَلَ فِيهَا سِرَاجًا وَقَمَرًا مُّنِيرًا﴾

٨- الشَّهاب - نَيْزَك - نەیزەک، ستێرا تەقێنەر- meteor, shooting star, falling star

ستێرا رژیای ل ئەسمانی، ستێرە یا گەش ورونە ودبرسقیت، گوریا ئاگری یە، پەلا گەشا ئاگری

﴿ إِلَّا مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شِهَابٌ مُّبِينٌ﴾

﴿ إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهَابٌ ثَاقِبٌ﴾

﴿ وَأَنَّا كُنَّا نَقْعُدُ مِنْهَا مَقَاعِدَ لِلسَّمْعِ ۖ فَمَن يَسْتَمِعِ الْآنَ يَجِدْ لَهُ شِهَابًا رَّصَدًا﴾

پەیڤا (شەهبا) دزمانێ سریانیدا دهێت ب واتا رەنگێ پێتیێ خولوکی 

٩- الخُنَّس – خنسین - جورەکێ ستێرانە - pug-nosed

الخناس - شەیتانە، خۆ دڤەشێریت ونامینیت ل وان جهێت ناڤی خودێ لێ دهێتە گوتن

﴿ مِنْ شَرِّ الْوَسْوَاسِ الْخَنَّاسِ﴾

خۆنەس: شێوەکێ ستێرانە ب روژێ دنهینن وڤەشارتی نە ل بەر چاڤان ل وان جهێت لێ وب شەڤێ  دیاردبن چنکی ئەو ستێر دگەرۆکن ونە دخۆجهن.

﴿ فَلَآ أُقۡسِمُ بِٱلۡخُنَّسِ﴾

 ١٠- الشَّعْرى - فلك الشعرى اليمانية - گەلاڤێژ - Sirius

ستێرەکا گەش وروناکە دیاردیت ل دەمێ گەرمێ دهاتە پەرستن ل نک عەرەبان بەری ئیسلام بهێت.

﴿وَأَنَّهُ هُوَ رَبُّ الشعرى﴾

١١- الطَّارق - شەڤقوتینک - night visitor

تارق: ستێرا زوحەل (Saturn) یان ژی الثريا Pleiades – ئەو ستێرە یا ب شەڤێ دهێت ودهێتە دیتن ب ئاشکرایی چنکی

دسریانیدا یا هاتی ب ڤی شیوەی  (traq)ئانکو (تەرق) ب واتا کو شەڤ ب سەر ئێکیدا ب گریت، یان ئەو کەسێ ب شەڤێ دهێت.

﴿وَالسَّمَاءِ وَالطَّارِقِ * وَمَا أَدْرَاكَ مَا الطَّارِقُ * النَّجْمُ الثَّاقِبُ﴾

ئەو ستێرا گەشە ب روناهیا خۆ ئەسمانی کوندکەت ودەربازدبیت ودگەهیتە ئەردی ودهێتە دیتن ب شێوەکێ دیار.

المصادر:

١- ألفاظ الفلك في القرآن الكريم - دراسة مقارنة في ضوء اللغات السامية

الأستاذ الدكتور علي زوين - كلية الكوت الجامعة

٢- مقالات متنوعة - كوكل

اعداد وترتيب والترجمة الى الكوردية – احمد علي حسن – 2024

راستیێت گەردوونی دقورئانێدا - الحقائق الكونية في القرآن

ئەڤ دەهـ راسیێت ژیری ل سەر گەردوونی ئەوێت هاتن دقورئانێدا بەلگەنە بو وان کەسێت بێباوەر وشکدار وچاڤگر کو نەبینن روناهیا راستیێ وگرنگیا خودێ مەزن.

(سَنُرِيهِمْ آَيَاتِنَا فِي الْآَفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ)

١- ڤەدیتنا دەستپێکا گەردوونی - اكتشاف بداية الكون

بیر وباوەرا کو گەردوان یی ئەبەدی یە هاتە هەلوشاندن وزانستی دیارکر وبێگومانی بەرچاڤکر یێ ب دەستپێکە چنکی وەک کۆمتەلەکی مەزنبو وهاتە پەقاندنن دبن ناڤێ (پەقینا گەورە).

دەستپێکا گەردوونی - بداية الكون – beginning of universe

پەقینا مازن، تەقینەوە گەورە - الانفجار العظيم - Big Bang    

(أَوَلَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ كَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا)

٢- ڤەدیتنا ڤەدانا گەردوونی - اكتشاف توسع الكون

زانیارێت زانستێ ل جەرخێ بیستێ ڤەدیت کو گەردوون ڤەددەت وبەرەف بەرفرەهیێ ڤە دچیت ل ڤالاهیا ئەسمانی هەسارە دلڤن و وژێک دویردکەڤن ب لەزاتیەکا زۆرا مەزن کو دبیتە ئەگەر بو پانیاتیێ وئەڤە ژی هات پشتی سەرپێهاتنێت دژوار وچاڤدێریەکا درێژ.

ڤەدانا گەردوونی - توسع الكون - Universe expansion

ئەستارە، هەسارە - كوكب – planet

(وَالسَّمَاءَ بَنَيْنَاهَا بِأَيْدٍ وَإِنَّا لَمُوسِعُونَ)

٣- ڤەدیتنا دویماهیا گەردوونی - اكتشاف نهاية الكون

زۆر بیردوز یێت هاتن دانان بو دویماهیا گەردوونی، پترین ژوان دجێوازن ژئێک ودو، بەس هەمی دئاکنجینە کو دویماهیەک یا هەی، چنکی ئەڤ ڤەدانە نا چێبیت وەسا بمینیت وبجێت بەر ڤێ بەرفرەهیێ ژئەگەرا کێمبونا هێزێ چنکی ئەڤ هێزە یا بنەجهە و نا هێتە گوهورین ودەمەکێ هەی بو راوستیانێ ودناڤ ئێکچونێ.

دویماهیک – نِهَايَة - ending

دویماهیا گەردوونی - نهاية الكون – end of universe

(يَوْمَ نَطْوِي السَّمَاءَ كَطَيِّ السِّجِلِّ لِلْكُتُبِ كَمَا بَدَأْنَا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِيدُهُ وَعْدًا عَلَيْنَا إِنَّا كُنَّا فَاعِلِينَ)

٤- ڤەدیتنا کونێت رەش - اكتشاف الثقوب السوداء - black hole

بو دەمێ نیڤ چەرخی زانیاران دیفچونەکا قرس وزڤرا کری ل سەر ڤێ دیاردێ و ل داویێ پشت راستبون بو هەبونا ڤێ چەندی و هاتە پێناڤکر ب ( کونێت رەش). ئەڤ ستێرەکە مازندبن ودپەقن ودهەلوەشن ودهێنە گوهورین بو کونێت رەش ب ڤەکێشانەکا زۆرا گەورە دکاریت هەمی تشتان ل دور خۆ ب نک خۆڤە بینیت حەتا روناهیێ ژی نا هێلیت دەربازبیت. ئەڤان سێ سالوخەتێت گرنگێ دهەین: نا هێنە دیتن، رێڤەچونێ  دکەن وڤەدکێشیت وڤەدمالیت هەمی تشتان دریا خۆدا.

غەوارە – الخُنَّس - snub-nosed

بەزۆک - الجوار - running

ڤەمالینەر - الكنَّس - sweepings

کونەرەش - الثقب الأسود – black hole

(فَلَا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ * الْجَوَارِ الْكُنَّسِ)

٥- ڤەدیتنا ستێرێت خۆقوتۆک - اكتشاف النجوم النابضة - pulsar

ل چەرخێ بیستی ڤەدیتنا ستێرێت خۆقوتۆک کارڤەدانەکا مەزن پەیداکر، ئەڤ ستێرێت ل ئەسمانی دەنگڤەدانەکێ دکەن وەکی دەنگێ ماهولکانە، دبێژنێ (ماهولکێت گەورە) ژێ دەپەشێن دەنگەک وەک پێلێت کونکەر و تێدپەریت دهەمێ تشتان ل گەردوونێ، دەنگدارن وکونکەرن هەردوک پێگڤە.

دێهوێ سۆر - العملاق الأحمر - red giant

ماهولکێت زەخم - توخماخێت گەورە - المطارق العملاقة – giant hammers

 (وَالسَّمَاءِ وَالطَّارِقِ * وَمَا أَدْرَاكَ مَا الطَّارِقُ * النَّجْمُ الثَّاقِبُ)

٦- ڤەدیتنا تەڤنێ گەردوونی - اكتشاف النسيج الكوني، الْحُبُكِ – woven cosmos  

ب هاریکاریا کومپیوتەرێت مەزن لێکولەنەرێت زانستی ب رێکا ژماران گەهشتنە وێ باوەرێ کا رەنگێ گەردوونێ یێ چەوایە وشیاینە ب وێنە نەخشەکێ بچیک چێکەن بو ڤی گەردوونی. پشتی دەمەکی ودیفچونا وەک تشتەکێ سەیر بو وان دیاربو کو گەردوون ئاشکرادبیت وەک تەڤنەکێ راچاندی د ڤالاهیا ئەسمانی شبتی دەزیێت راچاندی وب موکمی وڤەددەت بو ملیون سالێت رونیێ.

تەڤنێ راچاندی – الْحُبُكِ - weaving

(وَالسَّمَاءِ ذَاتِ الْحُبُكِ)

٧- ڤەدیتنا ژیانێ ل ڤالاهیا گەردوونێ - اكتشاف الحياة في الفضاء - Life in space

پشتی ڤەدیتنا ژیانەکا دەستپێک ل سەر بانێ نەیزەکەکێ ئەوێ پەشی ژ ڤالاهیا گەردوونێ ل ڤێرێ زانیارێت ڤی بابەتی دەستپێکر ب دیفچونان بو ڤەدیتنا زیندەوران ل وان جهان، ئەو ژی پشتی دیتنا خوێ ل سەر بانێ مەریخێ و بو وان دیاربو کو ژیان یا بەربەلاڤە ل هەمی جهان.

ژیان – حياة -  life, living

زیندەوەرێت گەردوونی - المخلوقات الكونية - Cosmic creatures

(وَمِنْ آَيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَثَّ فِيهِمَا مِنْ دَابَّةٍ وَهُوَ عَلَى جَمْعِهِمْ إِذَا يَشَاءُ قَدِيرٌ)

٨- ڤەدیتنا نژاندنا گەردوونی - اكتشاف البناء الكوني - Cosmic construction

زانایێت گەردوونی وەسا ددیت کو گەردوون ڤالاهیەکا ڤەدایە ویێ بێ بن وتاقە، بوشایەکا بەرفرەهە، بەلێ ڤەدیتنێت نوی دڤی بواریدا دیارکر ب زەلالی کو ئەڤ گەردوونە یێ هاتیە ئاڤاکرن ونژاندن ب شێوەکێ موکم و جانوبەند  دبێژنێ (نژاندنا گەردوونی)، گالاکسی کۆمبونەکا ئاڤاهیانە دناڤ بەرا واندا یێ گرێدایە ب مادێ تاری وهێزا تاری یێ کەس چ ژێ نوزانیت حەتا نوکە. دقورئانێدا پەیڤا فەزا نەهاتیە بەلێ ل جهێ وێ پەیڤا ئاڤاکرن یا هاتی.

نژاندن - البناء - structure

(الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِرَاشًا وَالسَّمَاءَ بِنَاءً)

(وَالسَّمَاءِ وَمَا بَنَاهَا)

٩- ڤەدیتنا دکێلا گەردوونی - اكتشاف الدخان الكوني - Cosmic smoke

زانست وزانیاران ل وێ هزر وبێریبون کو گەردوونێ مە یێ پرە ژ تۆزا گەردوونی، پووتی هنگێ وەسا دیاربو کو ئەو نە وەکی تۆزێ یە بەلێ دکێلا گەردوونی یە، نە وەک ڤێ دکێلا یا ئەم دزانن، ئەڤە یا کەڤنە یا چێبوی ژدەستپێکا پێکهاتیا ڤی گەردوونی بەری ملیاران سالان.

دکێل - الدخان - smoke

(ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ وَهِيَ دُخَانٌ)

١٠- ڤەدیتنا مادەیا تاری - اكتشاف المادة المظلمة - dark matter

زانایێت فەلەکی ئەڤرو یێ پێنگاڤا دهاڤێژن بو ڤەدیتنا ڤێ مادا تاری، گەردوون یێ پرە ژێ ورێژا وێ گەلەکا زۆرە، ستێر وگەلکسی جهنشینن دناڤدا، یا دژوارە ویا دەستگرە ل سەر هەمی مادێت بەرچاڤ ودیار دگەردوونیدا.

مادەیا تاری - المادة المظلمة - dark matter

(وَزَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ وَحِفْظًا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ)

المصادر:

1- موقع الكحيل للأعجاز العلمي

2- فيزياء الجو والفضاء - الجزء الاول - علم الفلك - حميد مجول النعيمي وفياض النجم

3- مقالات عدّة في كوكل

2024 – احمد علي

پەیڤێت فەلەکی وڤالاهیا ئەسمانی

پەیڤ وبێژەیێت ڤالاهیا ئەسمانی ژدەرڤە

كلمات الفضاء الخارجي - outer space

دناڤ بەرا چەرخ وستێران - بين الأفلاك والنجوم - the interstellar space

ئەڤ ستێرە یان کەوکەبا ئەم ل سەر دژین زۆرا کوچکوک وبچیکە ئەگەر بهین وبەراوردکەین ب ڤی ڤالاهیا ئەسمانێ ژدەرڤە هویێ بەرفرەهـ ومازن وڤەدای یێ پر ژکەوکەب وستێر وگەلەئەستێرە وهەسار وهەیڤان، ل ژیری گرنگترین  بێژە وپەیڤن ل سەر ڤی بابەتی.

ئۆرانۆس - اورانوس - Uranus

گلوازێ یان ئیشیێ ستێران - عنقود نجمي - star cluster    

ئەتۆم، زەرەت - الذرة – atom

ئەستارە، هەسارە – الكواكب السيارة - planet

ئەسمانی - سماوي - celestial

ئەسمانێ شەڤێ - السماء الليلية - night sky

بازنا ئاسۆ - دائرة الأفق - horizon

باهوزا روژێ - عاصفة شمسية - solar storm

بایێ روژێ - الرياح الشمسية – solar wind

بۆرج، برج - بُرْج، كَوْكَبَة -  asterism

بەرگەبا - الغلاف الجوي – the atmosphere

پنیێت روژێ - البقع الشمسية، الكلف الشمسي – sun spots, macula

پەقینا مازن، تەقینەوە گەورە - الانفجار العظيم - Big Bang   

پەقینێت روژێ - انفجار شمسي، الشواظ الشمسية – solar flares

تانج - إِكْلِيل، هَالَة - corona

تشتێ رەش - جسم أسود - black body

توزا جیهانی - الغبار الكوني - cosmic dust

تیشکا روناهیێ - طيف الضوء - spectrum

تیشکێت جیهانی - الأشعة الكونية - cosmic rays

تەخا روناهیێ - الطبقة الضوئية، طبقة الفوتوسفير – sphere photo

تەڤنێ راچاندی – الْحُبُكِ - weaving

جوتستێر - نجم ثنائي - binary star

جیهان - العالم – the world

چرڤنکێ سپی - القزم الأبيض - white dwarf

خاک، ئاخ، زەمین - أرض، تربة أو يابسة - ground

خۆجها گەردوونی - ثابت كوني – cosmological constant

دکێل - الدخان - smoke

دکێلا گەردوونی - الدخان الكوني - Cosmic smoke

دناڤ بەرا چەرخ وستێران - بين الأفلاك والنجوم - the interstellar space

دویربینا ئەسمانی - تلسكوب، مِنْظار فلكي - telescope 

دویریا جیهانێ - البعد الكوني - cosmic distance scale   

دویماهیا گەردوونی - نهاية الكون – end of universe

دیلڤانۆک، کۆمێت - مُذَنَّب - comet

دێهوێ سۆر - العملاق الأحمر - red giant

دەستپێکا گەردوونی - بداية الكون – beginning of universe

رادار - الرادار – radar

رژۆک – نَيْزَك – meteor

روژ - الشمس - The sun

روژگرتن، خۆرگیران - كُسُوف الشمس - solar eclipse

روناهی - الضوء – light

رێنانە، ڕوانگە – مَرْصَد - observatory 

رێیا شیری - مجرة درب التبانة - milky way

رەشفەتیل – الفَتَائِلُ السوداء - filaments

زڤرۆک، خولگەهـ - مدار - orbit

زڤرین - دَوَرَان – rotation

زوحەل - زحل - Saturn

زیندەوەرێت گەردوونی - المخلوقات الكونية - Cosmic creatures

ژیان – حياة -  life, living

سارۆخ - صاروخ - rocket

ستێر - نجم - star

ستێرناسین - علم الفلك - astronomy

ستێرۆک - كُوَيْكِب -  asteroid, planetoid, minor planet

ستێرێت نیوترونی - النجوم النيوترونية – stars neutron

سوپەرنۆڤا، گەورە سوژین - الإنفجار النجمي المستعر – supernova

سوتنۆکێت روژێ - الشعيلات الشمسية، الصياخد والندف - faculae and floccule

سیستەمێ ئاسۆ - نظام الافق – horizon system

سەتەلایت، هەیڤا چێکری - الأقمار الصناعية، ساتل - satellites 

عەطارد - عطارد - Mercury

عەوری توزەوی، غومام - سَدِيم، غَمَامَة - nebula

ڤالاهیا کویر، بۆشایی قووڵ - الفضاء السحيق – profound space

ڤالاهیا ئەسمانی - الفضاء الخارجي - outer space

ڤینۆس - كوكب الزهرة – Venus

ڤەدانا گەردوونی - توسع الكون - Universe expansion

قوبا ئەسمانی – القبة السماوية –sphere  celestial

كيشەيەكا تاري - مادة مظلمة - dark matter

کومتی سەری - سمت الرأس - zenith

کومەلا روژێ - المجموعة الشمسية - solar system 

کونەرەش - الثقب الأسود – black hole

کۆما ستێرێت دیڤەلۆکێت سەرەکی - مجموعة نَجْوم التتابع الرئيسي – main sequence stars

کۆمەلەکا ستیران - مجموعة النّجوم – constellation

کەشتیا ئاسمانی - السفينة الفضائية، مركبة فضائية - spaceship

کەشتیوانی - رائد الفضاء - astronaut

گالاکسی - المجرة - galaxy

گلوازێ ستێرێ - عنقود نجمي – cluster star

گورییت گەش - التأججات اللامعة - prominences

گوکا ئەردی – الكرة الأرضية – globe

گۆکا رەنگین - الكرة اللونية، طبقة الكروموسفير – chromosphere

گۆگا ئەردی، عەردی - كوكب الأرض - Earth

گەردون، جیهان – الكون - universe   

گەردوون – جیهان - الكون – عَالَم - cosmos

گەردوونێ بچیکتر - الكون الأصغر - microcosm

گەرماتی - الحرارة – heat

گەشتا یان شاتلێکا ڤالاهیا ئەسمانی - مكوك فضائي - space shuttle

گەلەکسیێت پەقینۆشک - المجرات المنفجرة – exploding galaxies

لڤینا پاشڤە - حركة تراجعية – retrograde

لێکدانا گەلکسیان - المجرات المتصادمة – galaxies in collision

لەزاتیا قورتالبونێ - سُرْعَة الافْلات – escape velocity

مادەیا تاری - المادة المظلمة - dark matter

ماهولکێت زەخم - توخماخێت گەورە - المطارق العملاقة – giant hammers

موشتەری - المشتري - Jupiter

مینا ستێران - اشباة النجوم، الكويزرات –stellar  quasi

مەریخ - المريخ - Mars

نژاندن - البناء – structure

نژاندنا گەردوونی - البناء الكوني - Cosmic construction

نویهەیڤ، نیڤهەیڤ - هِلاَل - crescent moon

نەپتون - نبتون - Neptune

هرچا مەزن - الدب الأكبر - the great bear - Ursa Major

هێز - الطاقة – energy

هێزا تاری - طاقة مظلمة – dark energy

هێزا روژی - طاقة شمسية – solar power

هێزا ڤەکێشانێ - قوة الجاذبية - gravitation

هینکاتیا بهاری - الاعتدال الربيعي – equinox, vernal equinox

هەیڤ، مانگ - القمر - The moon

هەیڤا تەمام - بدر كامل - full moon

هەیڤگرتن، مانگ گیران - خسوف القمر - lunar eclipse

وەکهەڤ - النظير – nadir

٢٠٢٤ – ئەحمەد عەلی