فەرهەنگوکا

بنۆکا پەیڤێت لێکدای

أصول الكلمات origin of words:

پەیڤێت لێکدای: تێکەلکرن

لێکدان: تركيب مزجي: composite

نڤێسین ودیفچون

ئەحمەد عەلی حەسن

دهوک/ ٢٠١٨

پێشگوتن

لێکدانەکە یا دوو ژێدەران، دوو بەشان یان دوو پەیڤان ڤێک تێخیت دناڤ ئێکیدا یێت بنوکا خۆدا ژێک جودا وڤاڤێربن. ژبەر ڤێ چەندێ دڤێت زمانزان یێ ئاگەهداربیت کا لێکدانا وێ پەیڤا هاتیە لێکدان ژلایێ رەهـ ورێشالا ڤە کا دکەڤیتە ل بن کوک بنوکا کێ ژزمانی.

مە چەند جۆرێت پەیڤان یێت دهەین دزمانێ کوردیدا: پەیڤێت سادە یێت خۆری، پەیڤێت دارێژتی، ئو پەیڤێت لێکدای، یا دویماهیکێ دکڤتە دبن چەند جۆر وجوینان.

پەیڤا سادە: یا خۆری ئەو پەیڤە یادهێت ب رەنگێ سەربخۆ بچڤە نەیا گرێدایە وهەڤواتا خۆ یا خومال هەی.

نمونە:( دەڤ، کچک، بەراز، دار، هێز، جوان، خانی، کەو، نان، زک، مام، بەژن)

پەیڤا دارێژتی: یا ڤەژاندی: پەیڤا دارێژتی یا بەر هەڤە بو ستاندنا: پێشگری، پاشگری وناڤگری ل بەرخو ول دیف خو ئو ل ناڤ خو. ب ڤێ چەندێ پەیڤێت فەرهەنگێ پتر مشەدبن وبەرف زێدەبونێ دبن.

نمونە:( پێشگر: ئەڤرۆ، بەردەڤ، دابەر، بنچون، بێسەر، هەڤژین، راگرت)

پاشگر: درەوکەر، جانتر، کەڤتن، کەڤنار، بەردان، لڤاند، رێنجبەر، نێچیرڤان)

ناڤگر:( نیڤە نیڤ، راستو راست، بەرامبەر)

پەیڤا لێکدای: یا پێک هاتی یە ژدوو پەیڤان یان وپێگڤە هاتینە ڤەبستن وپەیڤەکا نوی ژێ چێبوی وهاتی یە وەرگرتن( عبارة عن لفظين مركبين تركيبًا مزجيًا )، یا جودایە ژواتێت تایبەت ژوان پەیڤێت سەرەکی. زۆر جاران هەردو پەیڤ دمینن بێ گوهورین ب کەڤتە تێدا ل دەمێ لێکدانێ، دبیت گوهورین وڤەگوهواستن ب کەڤیتە پەیڤەکێ یان هەردوکان یا دویر ژوان ئەوێت سەرەکی بەری لێکدانێ. بونمونە:

بێ گوهورینا چ پەیڤان وەک:(داپیر- دا+پیر، تولڤەکر -تول+ڤەکر، دویربین- دویر+بین، نانخۆر- نان+خۆر، کونمشک- کون+ مشک، کچمەت- کچ+ مەت، رێگر- رێ+ گر)

گوهورین دکەڤتە بەس پەیڤا ئێکێ وەک: ( خەنجەر:خویندەر- چالەپک: چارلەپک – لێبوک، لێڤوک- پسمام، پشتمام- باپیر: بابپیر- دەسشو، دەستشو)

گوهورین دکەڤتە پەیڤا دووێ وەک: ( شەڤگێر، شەڤگەرە - دەنگوباس، دەنگوبەحس- دەمژمێر، دەمهژمێر-گوهپان، گوهپەحن - بارزین، بارێژن- دەراڤ، دەرئاڤ )

گوهورین دکەڤتە هەردو پەیڤان وەک: ( هەڤسار، حەفک وسەر- کێڤژالە، کەڤتەچالە- پەهلەوان، پێلڤان- دستار، دەستدار)

زێدەکرنا چەند پیتان وەک:( ئیک ، کی، ئوک) ل دیف پەیڤا دیڤەلوکێدا:(چیپچپیک، رپرپیک،حنجحنجیک، پتپتیشکی، پاشپاشکی، رەڤرەڤوکی، لڤلڤوک، خالخالوک، کمکموک)

پێڤەنانا چەند پیتان سەر پەیڤا دوبارە یا دەستپێکێ وەک: ئا، ئان، ئە: ( لەزا لەز، رەڤا رەڤ، سەرانسەر، بەرانبەر، پرمە پرم، چرەچر، پستە پست )

چێدبیت پەیڤێت لێکدای بهێن ژگەلەک پەشێت ئاخڤتنێ چ (ناڤ ناڤ، ناڤ وکار، کار وناڤ، هەڤالناڤ وکار هتد...)

فەرهەنگوکا پەیڤێت لێکدای

فەرهەنگوکا ژێری ل سەر وان پەیڤێت لێکدایە ئەوێت دهێن گوهورین ب درستی ژهەردوو پەیڤێت سەرەکی بەری لێکدانێ. ئەو پەیڤا نوی ژێ چێدبیت زۆرا دویرە ژیێت دی چ ژلایێ رێنوسێ ڤە یان ژبەشێت زمانی ڤە. گوهورین وەسا دکەڤیتێ کو زۆر کەس نزانن بنوکا وێ پەیڤا نوی چەوا چێبویە ب درستی، نە بەس ژلایێ مروڤێ نەخاندەڤە بەلێ بەروڤاژی ل دەف رەوشەنبیر وزانیارێت زمانی ژی حەتا رادەکی. ئو گەلەک جاران دبیتە جهێ گومانێ ل دەمێ گەنگەشێ ودیفچونێ وڤەکێشانێ کا ئەڤ پەیڤە بو کێ دکەڤیت وکێ ژزمانی ڤە دچیت. ئەڤ لێ زڤرینا پەیڤێ وپاشڤەبرنا وێ ب نک هەردوو پەیڤێت سەرەکی ڤە زۆرا گرنگە دەف زانەرێت زمانی ئەوێت چاڤ ڤەکر دبنیاتا زمانیدادا کو بزانن کا ئەڤ پەیڤە یا کێ یە دەما خش وشک دکەڤیتێ ل نک دانەرێت فەرهەنگان ب درستی.

ئەڤ جۆرە پەیڤە دکەڤن دبن جوینێت سەرەکی:

یەکەم: ئەون یێت نهین وڤەشارتی ژلایێ واتە ورێنوسێ وبنوکا وان ڤە ل دەف زانیارێ خویانی یێ کورد دناڤ زمانێ خۆمالدا. (پەیڤێت خۆمال)

دووەم: بنوکا ڤان پەیڤان کوردی یە یێت دهاتن ستاندن ژ زمانێ کوردی وەک: عەرەبی، تورکی، سریانی، فارسی وئنگلیزی وچەند زمانێت دی کو دبێژنێ وان پەیڤا پەیڤێت هەڤبەش. (پەیڤێت بیانی)

لیستا خویانی: ل دەف پەیڤکەرێ کورد

پەیڤێت لێکدای: بنوکا دوو پەیڤان: هەڤواتا وان

بو نمونە

بارگیر: بار هەلگر- تەرزەکێ دەوارا یە

باوەشینک: با وەشینە- جۆرەکێ کەرستانە

پارزین: بارێ ژن – ئامانێ هەلگرتنا ژنانە

پێپەلیسک: پێ بو لیسکی: جۆرەکێ پائیسکانە

تیراڤ: تێر ئاڤ: تاکێت درێژ یێت تێر ئاڤدبن

جوبرک: جوک بر- تەرزەکێ گیانەوەرانە

چەپەر: چەپ بەر – سەنگەرە، جهەکێ ئاسی یە بو شەر وجەنگان

خێڤزانک: خەفی زان- کەسەکە خۆ ب نهین زانینێ دیاردکەت

خێوڕیز: خوێ رێژتن: خوێ هاڤێتن بو پەز ومەرالان

دارکوکە: دار کونکەر- جۆرەکێ تەیرانە

زەبەش: زک بەش- جۆرەکێ فێقی یە

ستوکر: ستو قرک - بەشەکێ لەشی یە

شەڤگێر: شەڤگەرە: شەڤگەروک: گەروکێ شەڤێ یە

قودیک: خۆدیک- خۆ دیت – ئاوێنە

کلچیڤ: کل چاڤ – کحل چاڤ – کلێ چاڤی یە

گازندە: گازی دانە – پێشاندنا رەوشەکا توندە، دەنگێ داخازێ یە

لێبوک: لێڤ ڤەکر- مروڤەکێ پڕبێژ وپڕئاخڤتنە

ماکەر: مێکەر- گیانەوەرە، کەرێ مێ یە

هەڤسار: حەفک وسەر- کەرستەیە بو گرێدانا دەواران

وەستیک: راوستینک – رابو ستوینکێ: خۆ ب ستوینکێڤە گرت

لیستا پەیڤێت بیانی: ل دەف خەلکێ بیانی

بو نمونە:

أبريق: ئاڤرێژ: ئاڤ لێ کرن- مەسینە

بهلوان: پەهلەوان: پێ لڤان - هونەرمەنێ سەر رستێ یە

جلُّنار: گوڵهنار، گوڵ هنار

خشاف: خۆشاڤ: خوش ئاڤ- رەنگەکێ ڤەخارنێ یە

دوشاب: دوشاڤ: دوشتن ئاڤ- رەنگەکێ خارنێ یە

زنپارە: ژەنی پارە - کاقزا ژەنینا پارەی

ساجور: سە گ گر، سەگر

شاباش: شەهی باش- دراڤە دکەنە خەلات ل شەهیانا

صهريج: سێریج: سار رێژ- جهێ ڤەگرتنا بەفر وئاڤێ یە

فشافيش: فەشافیش: فشا پش- رەنگەکێ خارنێ یە

قامچی: قوین پێ ب چیت – رێڤەچونا ب زوری

کالک: کەڤلک - تەرزەکێ پێلاڤا نە

مربيج: مەرپیچ: مار پێچ – سوندەیە بو کێشانا ئاڤێ

وجدان: وژدان: هوش دان- زەمیر وهشێ مروڤی یە

بنوک وبنیاتا پەیڤێ ل دەف چەند زمانانێت بیانی

نمونە:

١- أبريسم: الحرير الخام: هو الحرير المنقوض قبل أن تخرج الدودة من الشرنقة (عەرەبی معرب)

الحرير: ألياف لامعة (مواد خيطية) تستعمل في صناعة الملابس( عەرەبی)

ابريشم: حريري : ابريشمي , نرم: (فارسی)

: silkداڤێت پروتینێ یێت سروشتی دهێنە راچاندن دا ببیت پەروک (ئنگلیزی)

ئاڤرمیش: ئاوڕێشم، هەوڕێشم- ئاڤ مێش- ئەو ئاڤە ژچاڤێت مێشێ دهێن وەک داڤێت زراڤ. تەرزەکێ پەروکێ ژێ چێدبیت. (کوردی)

٢- بابوج: حذاء نسائي: البَابُوج : خُفْ أو حِذاء من دون رقبة (عەرەبی)

بابوش: غطاء القدم (فارسی)

بَابُوجٌ : بَابُوشْ: papuç , terlik : كِندَرَة (تورکی)

بابوج: پا پێچ - پێ پێچک – پێلاڤ: پێچانا پیان: تەرەگە: جۆرەکێ پێلاڤایە (کوردی)

شروڤەکرنا وان پەیڤێت ژۆری بو مە دیاردبیت وئاشکرا دکەت کو ئەو پەیڤ پەیڤێت کوردیا پەتینە ژبەر هەر دوو پەیڤێت سەرەکی کوک وبنوکا وان یێت هاتن ژپەیڤێت کوردیا رەسەن ورەوان.

بو پتر پێزانینا ل سەر ڤان پەیڤان هەرە لنکێ PDF ل ژێری.

١٩-٨-٢٠١٨ دهوک ئەحمەد عەلی حەسەن

بنۆکا پەیڤێت لێکدای.pdf