ئاخڤتنەکا پێدڤی

چیە قاموس یان فەرهەنگ؟

قاموس ئامانێ زمانی یە. واتا وێ "دەریا مەزنە" ژلایێ فرهیێ ڤە وکویریاتیێ ڤە چ بچیک یان مازن، جوداهی تێدا نینە، مەبەست ئێکە.

قاموس ناڤە بو هەر پەرتوکەکا زمانی، ل نک مە کوردا پەیڤا (فەرهەنگ) هەڤری یە بو پەیڤا (قاموس). ڤێجا چ قاموس یان فەرهەنگ بیت هەردو ڤێگرا نڤشتوکا زمانی یە، پەرتوکە دڤێت تێدا هەبن پەیڤێت زمانەکێ تایبەت وهات بیتە گوهورین بو زمانکێ دی یان بو زمانی خو یێ خومال ب تەرزەکێ بەرفرەهی. ئەو فەرهەنگە دبیتە سەرە کانیا پەیڤان بو هەر کەسەکێ پێدڤی، ژواتە وهەڤوکان، رونکرنا وشروڤەکرنا، پەییڤینا وان ب درستی، دگەل رەنگ وپەشێت رێزمانی وکارێت وان، ل هندە جاران بنوک وبنگەها وان پەیڤان ب دەت، هەر وەسا رێنوسا درست یان یا چێواز ئاشکرا بکەت ئەگەر هەبیت، ئو هندەک جاران هەڤدژێت وان وچەند پێزانینێت دی یێت پێدڤی وەک نێر ومێ یان کت وکوم وڤەژەنینا پەیڤان ژپەیڤا چاڤک. یا فەرە ئەو پەیڤێت فەرهەنگێ ب چۆرێ ئەلیف بێتکێ ب هێنە ڤاڤێرکرن وجانەبەندکرن دا کو لێگەر ب سانەهێ سەر هلبیت وئیزایێ نەبینیت.

دکەڤندا وحەتا نهو بزاڤێت هاتینە کرن بو دانانا چەند جۆرێت فەرهەنگان ب زمانێ کوردی ژلایێ وان کەسێت کتکتە ڤە وهەر ئێکی ژوان دەستێ خو یێ درێژکریە وێ بێدەرا پەیڤێت زمانی ل دیف هێز وشیانێت خو، پێزانینێت خو یێت تایبەت یێ ل سەر داناین ژگەلەک شوپاڤە، هەر دەم کارێ ئێکانە دیاردیت ب چەند کێم وکاسیان، ب خار ولەنگیان، ئو دانەر یێ بەرهەنگارە ب تەعن وتڤنگ ونەکامیان. نە وەک کارێ کومانە یێ زۆر کەس ژبسپۆر وزانا ورەوشەنبیران تێدا بەشداردبن ب شیانێت زانستی وئەکادیمی وب دەمەکێ بەرفرەهـ وگونجا بەرئیکڤە تینن ب رەنگەکێ درست وقەشەنگ بەرچاڤدکەن. بەس دڤێت ئەڤ کارێ ئێکانە ژی نەهێتە وەرگرتن ب بێ خەمی وکێم نرخ وبهای چنکی ئەو بزاڤێت هاتینە کرن ژلایێ وان کەسانڤە زۆرێ گرنگە ویێ پێدڤی یە دسەر هەمی لاک ولاوازیا وانرا ژ لایێ دی ڤە ب هێتە پەسندکرن چنکی کارێ وان دبیتە بنگەهەک وژێدەرەک بو دانانا فەرهەنگا کوردیا گشتی دپێشە روژێدا. وەکی دهێتە گوتن:" تشتەک هەبیت چێترە چنە نە بیت"

من ژلایێ خوڤە هندەک هەولدان چالاکی وبزاڤێت کرن ودێ هەر کەم بئانەهیا خودێ مەزن بو دانانا چەند" فەرهەنگوکا" چ کورت یان درێژ ورەنگین ب هەر چار زمانێت ئەز یێ پێ شەهرەزا بسپۆر وەک: کوردی زمانێ منێ دەیکێ، سەیدا زمانێ ئنگلیزی ل دەمێ چل سالان، زمانێ عەرەبی دزانم وپێ بنڤێسم ب رەوانی، دگەل زمانێ سریانی ب چەند شێوانڤە، ئو دەست ڤەدان دگەل فرەنسی وزمانێ فارسی حەتا رادەکا باش ل دەمێ دیفچونێ ولێکولینێ ونڤێسینێ بەراورد کرنێ. من گەلەک ژوان فەرهەنگوکا یێت بەلاڤکرن دمالپەرێت خودا یێ هژمارا وان دگەهیتە دەرزنکێ ل سەر گەلەک رەنگێت پەیڤان. ئو من یێ دهەین هێشتا ئەوێت بن دەست یێت نیڤەرو بەرف بەلاڤکرنێ ڤە دناڤ ڤی مالپەریدا یێ تایبەت دبن ناڤێ"بێدەرا زمانی" منێ تەرخانکری بو کورتە فەرهەنگوکان ل دیف شیانێت من یێ ئەز تێدا مەلەڤان. بو نمونە: فەرهەنگا زمانان، فەرهەنگوکا ئاڤستا، پەیڤێت نوژداری وئێش دەردا، پەیڤێت کومپیوتەری، پەیڤێت هەڤبەش دگەل ئنگلیزی، پێلێت پەیڤان، زنجیرا پەیڤان، پەیڤێت کوردی دزمانێ عەرەبیدا، جوتپەیڤێت کوردی بەراورد دگەل ئنگلیزی، پەیڤێت ئارامی وسریانی بەراورد دگەل کوردی وئنگلیزی وچەندەکێت دی.

٢-٩-٢٠١٩ – دهوک – ئەحمەد عەلی حەسەن