قەولێت ئێزیدیا

قەولێت ئێزیدیا: قولى ئێزیدیا

پێشگوتن وتێبین: ئێزدی وئێزیدخان

گۆتنا جەنابێ سەرۆک بارزانی دجهدایە ودیارە دەما گوتی:"ئەگەر کورد ھەبن، ڕەسەنترین کورد ئـەون کوردێت ئـێزیدینە". زولم و زۆرداریەکا مەزن یا هاتی ب سەرێ کوردێت ئـێزدی ژکەڤندا وحەتا نوکە. ئـەو ژی چنکو کوردبون وئـێزدی بون. ئێزدی کوردن وەکی مە هەمی کوردان ل هەر چار کنارێت کوردستانێ، ئو چ کەس نەشێت وان ژرێز وشوپا کوردینیێ ب دەر ئێخیت وبێ بارکەت. ئەڤە ژلایێ مێژویێ ڤە وهەر وەسا ژلایێ زمانی، زاراڤێ ئێزدی پێ دئاخڤن ودپەیڤن دبیت وچ خش وگومان تێدا نینە یێ پەتی ورەسەنە بەرامبەرێ شێوێت دی ل کوردستانێ. ئەڤ بەرزی وبلندی یا هاتیە بەر چاڤکرن ژلایێ زمانزاناڤە چنکی ڤی زاراڤی یێ خۆ راگرتی وپارستی حەتا رادەکا بلند ژوەرگرتنا پەیڤێت بیانی ل رەخ ودۆران وحەتا نهۆ یێ مای شێوەکێ پەتی وپاقژ ورەوان دئاخڤتنێدا، ئەڤە ژی ژبەر کێم تیکەل بونێ بوو دگەل مللەتێت دی. ئەو ژی ژبەر جوداییا ئایینێ ئێزدیان. زۆرهێرش یێت هاتینە کرن ل سەر وان، وئولا وان کەتبوو بەر تەپەسەرکرنێ حەتا نهو، ئەڤە ژی وێ دەلیڤێ نادەت کو ھێڕش ل سەر توخم و نەژادێ وان ژی بهێتە کرن. پەیڤا (ئێزدی) کوردیە ودمێژویێدا وەک خودێ ناس ھاتینە زانین وناسین، کەس نەشێت توخم ونەژادێ وان ژێببەت ب چ رەنگان. زانا ورەوشەنبیرێت ئێزدیا بخۆ ژی ڤی بابەتی ژخەلکێ دی پتر دزانن چنکی ب ئاخڤتنەکێ یان ب گۆتنەکێ نەژادێ ئیزدیا ناهێتە گوهورین و ئێزدی ھەر کوردن یێ دژیاین ل سەر ڤی خاکێ کوردستانێ ودێ هەر مینن. بو نمونە لێکولینەرێ ئێزدی(خيري شنكالى) دانەرێ (قاموسا زمانێ کوردی) وەسا دیاردکەت ب تایبەت ل سەر زاراڤێ ئێزدیان کو دبیتە ئێک ژشێوێت کوردیێت کەڤن یێ ئێزدی پێ دئاخڤن ل هەمی دەڤەرێت کوردستانێ.

من ژلایێ خۆڤە ئەڤ فەرهەنگوک یا بەرهەڤکری ژوان (قولى يزيديا) ئانکو (ئاخڤتن وقەسێت ئێزدیان) بەرامبەرێ زاراڤێ کورمانجی یێ بادینی. زۆربەی ڤان پەیڤا یێت دهاتن دناڤ وان فەرهەنگوکا ل دویماهیکا شروڤەکرنا ئەوان: شيرەت، بەیت، قەسیدە، سەبەق، دوعا، قەولان وەک: دوعايا هێڤارى، قەولێ سلاڤێت مەلکێ کەریم، قەولێ دەروێش حەبیب، قەولێ بێ و ئەلەف، قەولێ ئيمانێ، دوعایا بناڤێ خودێ، قەولێ مەرسوما بارى، قەول دوعايا مرازێ، بەيتا جندی، قەولێ پەدشای، قةولێ ئاخرةتێ، قەولێ دایک و بابا، دوعايا رؤژهلات ، قەولێ سلاڤ ژسلاڤێت جەبێرا، قەولێ ئیمان ب خودێ راسمالێ مێرانە، دعەمرەكى دامه، دتەمەنەکی دامە، قەولێ چارشەمبووێ، دوعايا صەبرێ، قەولێ بەیگۆیا، دوعايا سفرێ (خوارنێ)، دوعايا ل سەر گيانێ مری هتد...

بو نمونە ئەڤ دوعایە ل رۆژێت خێرا وتازیا ول دیوان وجڤاتا ل پشتی خوارنا زادی دهێتە گۆتن ژلایێ قەولبێش و زانایێن ئۆلی يان ژی کەسەکێ ڤێ دوعایێ بزانیت ل سەر گیانێ مری دبێژیت:

دوعا ل مری

دوعايا ل سەر گيانێ مری

يا خودێ هەر توی

وهەر تو وێ هەی

وهەر توو دێ هەبی

ياخودێ نە تو ژكەسی ونە كەس ژتە يە

ئێكی ب فرواری ئیێ بێ شريك وبێ هەفپشکی

ياخودێ نە تە وەكيله ونە كەفيلە

وتو وێ دگەل هەموو دەم و هەيام وبەديلا

يا خودێ تو دشكينی و تو دجەبرينی

وتو وبەحرێت گران دمەينی

ياخودێ تو ڤێ دنيايێ ب كار دئينی

تو بۆمە مەسەب ودینی

سەد خوزيا ب وی گيانی

گيانێ بدەيێ وژێ نەستينی

دێ ب زۆر دەرجارا گەهينی

ياخودێ توو ڤی مری دگەل مريێت حازر وگوهدارا برەحمينی

(ئا)

ئافراندن: خولوقاندن

ئافرێنەرێ: خالقێ

ئاگای: ئاگەهداری: پێحەسین

ئانی: ئینا، گەهاند

ئۆل: دین، ئایین، رێ

ئێزی: ناڤێ خودێ یە ل نک ئێزدیا

ئیمان: باوه‌ری

(ب)

بازيێ: تاج، تانجە

باڤێن: پاڤێژن، بھاڤێن، ڤرڤرینن

بال: جەم: نك: دەف

بالق: بالغ ، مرۆڤێ گەهشتی، کاملان

بالگيا: بالگە، بالیفک

بانی: سەری

بروسی: شەوق ورۆناهیا ژبەرعەورا دچیت، بریسی

بری کراسە: خەملاند

بزديان: پچیان: قەتیان

بنێرە: بهنێرە، فرێکە

بهشتە: بهێله

بهێری: هێران

بۆر: هەسپ

بۆرا: ژویڕا، بوارا

بۆست: بهوست

بۆھرین: بۆرین، دەربازبون

بێ دەولەت: بێ سعود، بێ ئێقبال، بێ ئێغبال

بێ عێب: بێ كێماسى: تەمام، درست

بێزار: تەنگاڤ، بێچاره

بێگۆ: بێبەخت ودەروین وخودانێت نەبووا، ئەو کەسێن خێرا خەلکێ نەڤێن

بینایا: بێناهیا، رونیا، روناهیا

بەدیلا: جهان

بەرات: بەرهات، بەرهەم، ژێهات، ڤەرێژ

بەرگير: جۆرەکی مەهينا يه یێ لاوازه

بەرلەنگ: بەرلەنگی: سەقەت ئانکۆ ب پێیەکی، قوپ، نەیێ تەمام

بەریم : بەرێ ، کەڤن ، قەدیم

بەست: گرێدا

بەسكه: بدویماهی بینە، رابەڤە

بەلا: بلاء، قەدا

بەلنگاز: هەژار، فەقیر

بەندا: بەر، بەرامبەر

بەندم: عەبدم: بەنی

بەندێت خودێنە : مرۆڤن، عەبدێت خودێنە

بەهەشت: باهشت: بەحشت، جەننەت

(پ)

پاک: پاقژ، بژین، پیرۆز

پان: پەحن، فرەهـ

پران: خەلكێ گشتى

پرس: پسیار، پرسین

پۆشمان: پەشیمان، پوسیدە

پیرە: كالە، ئختیارە

پێتە: ئاگر، دۆژ

پێراقدار: ئالاهلگر، پەسەند وبەلاڤ دكن

پێل: مەوج: سیپەل، شلق

پەدشا: پادشا: خودێ

پەرلەنگ : ئاخگر

(ت)

تازی: بەهی، شینی، نیهار

تاقەت: هێز: شیان: کارین، قووەت

تۆک: جلەکە سپی ونازک وپاقژ

تەبا: تەبایا: ب هەڤرا، دگەل یەک، پێگڤە، ڤێکرا

تەريقەت: رێ، رێکە

تەرەف: رەخ، ئال، تەنشت

تەماشەکە: سەحکە، بەری خۆ بکێ، برێنێ

تەنابو: تەسەربو، رەحەتبو

(ج)

جام : کاسا مرنێ و ژیانێ

جاهل: نەزان، تێنەگەهشتی

جندى: مۆمن، ئەوێن ل پێ رێیا خودێ دچن ل نک ئێزدیا

جهێل: گەنج چ کور بیت یان ژی کەچ، جحێل، تولاز، سنێلە

جۆر: تەر، رەنگ، تەرز

جۆى: جو، جوک

جێش: رێزان، زانایێن ئۆلی ل نک ئێزدیا

جەنگ : ترس، لەرز

جەننەت: بەهشت، باهشت، بەحشت

(چ)

چاره: چاركە

چرا: نور، رۆناهی

چونکە: چنکو، چنکی

چێتر: باشتر، چاکتر

(ح)

حدود: مەهینا باش، ئانکۆ یا کارێ باش دکەت

حسێب: هژمار، ژمار

حور: دل پاقژ یان هزر پاقژ

حەبس: سجن، زیندان، پوسخانە

حەدە: حودید: سنۆر: توخیب

حەرەکەت : لڤين، هاتن وچۆن، بزاڤ

حەکیم : دختۆر، چارەسەر، نوژدار

حەموو: هەمو، خڕ، گشت

حەيرین : ترس، شاشبون

حەيیری: مشەوش، شاش

(خ)

خاپاندن: سەردابرن

خاتر: پێخەمەت، ژبەر

خاس: چاک، باش، لاو، جان

خاسە: باشە، چاکە، پیرۆزە

خام: مروڤێ بێ کار وسست وخاڤ

خلمەتکار: شولکەر، بەردەستک، شاگرد

خنێکر: بها ژێ وەرگرت، فایدەکر

خوار: بنی، ژێری، دبندا

خودیک: قۆتیک: قودیک، ئاوێنە، خۆدیت، قودی، خۆدیت

خونت: خونیت، خاندن

خه‌رقه‌: لباسه‌كێ زڤره‌ ژهريێ چێدكن

خۆفێ: ترسێ، لەرزێ

خۆفەکی: ژخودێ ترس

خەبەر: ئاخڤتن، گوتن

خەزنا: خزینە، قاسە

خەف: خەو، نڤستن

خەلەف: زارۆك ، تالى چ کور بیت چ کچ بیت

خەناڕێژ : خەناکرن، بۆ خۆشیێ بکار دهێت

خەندک: کەند وکۆر، جهێن بلند ورێیا نەخۆش

(د)

داڤێژی: دهاڤێژی، ڤردە، ڤرڤراند

دایمی: یێ هەر وهەر، بێ دەستپێک وبێ داوی ودویماهیک

دفکرم: هزردکەم، دبیردا

دکارت: دشێت، دبزڤیت

دكۆرەنه: نە دنيايێ دبين، بێچاڤن

دكەڕن: نە دبهيسن، گوهلێنینە

دمژولن: مژیلن، شەپرزنە

دوخانه‌ك: دکێل، تەمادی

دوعا: درۆز: لاڤ، داخاز

دوف: دیف، بەرەف

دوورە: دوور، دویرە

ده‌رانی: دەراند، دەرئێخست، ئینا دەر

دهشتە: سەردادچیت، ژێدەردکەڤیت

دۆژەھ: دۆژ، جەهنەم

دیندارا: پێش، بەرامبەر، حزیرا

دێرنه: بدەنێ

دەرمان: دەوا، عیلاج

دەستوری: ئزن، هێلان

(ر)

راستبێژ: راستگۆ

راستگۆ : بەردەڤک، قسەکەر

راسمال: رەسمال: ژێدەرێ دراڤی ورزقێ مالێ

رژی: باری، هاتە خار

رووسپی: ریهسپی، سەرفەراز

روونشتن: روینشتن، دانشین، رازان

ره‌جفین: لەرزین، لڤین، هژیان

رێبەر: سەروەر، سەرکێش

رەڤی : بەردای، ئازا

رەڤيام : رەڤیم: بەزیم

(ز)

زار: زمان: ئەزمان

زار: ھيڤى، داخوازى

زڵماتە: زولماتە، تاریە

زنا: دامان پيسى، دەهمەن پیسی

زها: زوها: حشک، رەق

زێنارە:: هاوارە

زەحمەت: ئیزا، وەستیان

زەرگوز: بەری ناگرت، بێ بەرە، بێ بەرهەم

(ژ)

ژبلندیا وەرە خوارە: خۆ مەزن نەکە، خوارکەڤە

ژۆره: ژێری، سەره، سلال

ژەنگار: ژنگار

(س)

سا: سيبەڕ: چاڤدێرى، سايی: سیهە

سبا: سوبە: سپێدە، بەیانی

ستوک: قرک، ستوکر، حەفک

سۆل: پێلاڤ، قوندەرە

سیقال :هوون، هوین، تەزی، هێنک، فێنک

سەبرێ: ئارامێ، هەدارێ

سەخبێرا: پرسیارا، پرسا

سەرکێش: سەر بەردای

سەرگردان: پۆشمان، پەشیمان

سەيرينم: رێڤەدبەم، دهاژوم

(ش)

شاهە: خوش

شايا: شەهی: خوشی، دیلان

شرۆڤەکرن: شلۆڤەکرن، رونکرن

شفعەت: لێبۆرین، رەحم پێکرن، شەفاعەت

شک: گومان، خش

شلۆڤەکرن: رونکرن

شیرەت: نسحەت، ئامۆژکاری

شيفا: شفا، چارەسەرى، ساخی

شیفایەت: عیلاج ، چەرەسەری: چارەسەری

شين: شینی: بەهی: نیهار، خەمگینی

شەبەك: داڤ: خەفك، تۆر

شەرق وشام : ڕۆژهەلات وڕۆژئاڤا

شەقکر: قەتکر، کەلاشت

شەوتی: سوت، کوزری، ئاگر بەربویێ

(ع)

عنکار: سەرحشکك وبێ ئیمان

عەرەق: مەی

عەزمان: عەسمان، ئەسمان

عەزیەت :أذى، ئێشاندن، ئاراندن

عەسیل: مەهینێت عەسیل ورەسەن

عەنزەلی: یێ هەر وهەرە، بێ دەسپێکیە، خودێ دەستپێک نینە

عەيانە: دیارە: ئاشکرایە

(غ)

غەزەبی: غەزەب، کەرب، کین

غەم: خەم: کوڤان

غەیرین: گوهورین، گوهارتن

(ف)

فامکرن: تێگەهشتن، زانین

فروارەک: بریارەک

فێن: دنیا ، دەم، وەخت

فێنی : دنیا، ئەڤ دنیایە

فەرە: لێزم، فەرزە، پێدڤی یە

فەقیر: ژار، ئەو کەسێ بۆ خودێ خۆ دشکینت

ڤاڤارتن: جوداکرن، جێوازکرن

ڤەخوار: ڤەخار

(ق)

قاس: چەندە

قسمەت: نەسیب، بار، بەهر

قسەکەر: ئاخڤت، گوت، پەیڤی

قوبا فەلەكێ: گەردون هەمو، کنیات هەمو

قیره‌: قترانه‌

قيز: کچ، کەچ، کچک

قەتل: كوشتن، مراندن

قەدا: قەدەر، بەلا

قەدیم : کەڤن، کەڤنار

قەستکرن: نکڤەچون

قەلەندەر: خودێ ناسان وخاس وچاک

قەول: قول، قەسە، حەدیس، ئاخڤتن

(ک)

كاسا مەستا: كاسا عشق: موحبەتا خودێ: كاسا خودێناسيێ

كعێل: جۆرەکی مەهينا یێ باشه، کەحێل، کەعێل

كناركەن : بهێزکەن ونە دشک داربن ، قەوی بکە، موکمکە

كورە: کویرە

كێر: هێز وشيان

كێف: کەیف ، خوشی، شادی

كێلەكێ: دەمەكی، زەمانەكی، وەختەکی

كەندال: جهێت بلند

کام : خواستەک

کفش: ئاشکرا، دیار

کنار: کوژی، قورنەت، ئال، رەخ

کول: کۆڤان، کەسەر

کۆڤان: کەسەر، نەخۆشی وحزن برین

کەرب: کین، عێجزی

کەڕوکاس : نەدەنڰ هەبە، نەلڤین ونە بەرخۆدا

کەشیش: فەقە، قەلەندەر

(گ)

گالا: ئاخڤتنا، گالین

گالەگال: گۆتن: ئاخڤتن: قەول

گور: پێتا ئاگری، قەلاندن، سۆتن، گوری

گۆ: گۆی: گۆتن

گەهـ: دۆر، سرە

گەهين: گەهشتن

(ل)

لاڵ: بێ ئەزمان، بێ دەنگ

لغاف: هەفساڕ

لۆم: گازنده، لومەکرن

(م)

مالق: مُعلق، دالەقاندی، هەلاویستن

متابووم : رازی وقايلم

مجادە: رۆژی گرتن

مرار: مالێ دنیایێ

مراری: گۆشتێ حەرام یێ بێهن کەفتیێ وگەنی بوی

مراز: موراد: مەرام، داخاز

مفتە: مفتاح: كليل

موحتاج : پێتڤی: پێدڤی، پێویست، دخوازم

موخفى: ڤەشارتی

موەك: میەک

مۆر: خەتم

مۆم : روناهی، چرا، فەنەرشەمالک

مێر: مؤمن، خودان باوەر

مێرێ : مۆمنێ، باوەری

مینا: وەک، شپتی

میهێت زەری: میهێت باش یێت گەلەک شیری ددەن

مەدەھ : مەدح وسەنا: پەسن

مەرسوم : بریار: فروار، فەرمان

مەرم: مەرام، موراد، مەخسەد، مەبەست، ئامانج، مراز

مەسەب: مەزهەب، رێک

مەعریفەت :عولم وزانين

مەفەر: موخلص، رزگاركەر

مەیدان: جهێ شەروجەنگان

مەینی: مەهینی، مەهاندن

(ن)

ناسێ نەفسێ : ناسینا خۆ

نائێنه: ناهێنە

نژنین: چێکرن، ئاڤاکرن

نك: بال، جەم، با

نه بێژیا: پەیڤێت نەخۆش وخراب

نه‌زوك: ستەور

نوو: نوی، تازە

نێتە: نەهێت، نەهاتن

نێری: سەحکەی: بەرێ خۆبکەیێ

نەبات: خۆشی وشینکاتی

نەجات: خلاسی: رزگاربون، قورتالبون

نەديار: مەخفى: بەرزە، نهین، نەپەنی

نەساغ: نساخ، نەخوش

نەقشە: نەخشە

نەکەن کۆم: کۆم نەکەن

نەیا ب زارە: نە ب زۆری یە، نه ب خورتییە

نەیا ب زۆرە : نەيه ب زەحمەته

(هـ)

هلتێ: هەلات، بشکڤت، دەرکەڤت

هلین: هلاند: راکر

هنجی: هندی

هندۆژه: بەسکە، ڤەرەڤینە

هنێدی: عەنید، سەررەق، سەرحشک

هوره: هویرە

هوستایە: ماموستایە

هوون: هوین

هه‌ڤره: ڤێکرا، دگەلئێک

هۆگر: ھەڤال، دۆست

هێڤار: ئێڤار، هنگۆر

هەفپشک:هەڤپشک، شریک، بەشدار، بەهردار

هەڤدەنگ: ئێک رێزی

هەڤرازی: ئەڤرازی: ژێهەلی

هەق: حەق: ماڤ

هەیبەتێ: ژترسێ

(و)

وە نيه : نە هۆسايه: نە ولۆيه: نە وەسایە

وەرگێر: گوھورینا پاره ودراڤا

وەستا: ماندی بو، بێ تاقەت بو، بێ هێز بو

وەسلین: گەهشتن

وەهامه: وەسامه، هۆسامه

(ی)

یار: موحب، خۆشتڤی، خوشەویست

یەزدان: خۆدێ، خۆدان

ئەزدان: یەزدان، خۆدان، خۆدێ

یەکتا: ناڤێ خودێ، خودێ ئێکی بتنێ

٨-٨-٢٠١٩- دهوک-

خرڤەکەر ودانەر وگوهێر: ئەحمەد عەلی حەسەن

PDF

قولى ئێزدیا