فەرهەنگی پێناسە

فەرهەنگی پێناسە

پێزانێت کوردی

دانان و بەرهەڤکرنا

ئەحمەد عەلی حەسەن

٢٠٢١- دهوک

ئامیر وکەرستێت ناڤ مالێ، کاری، ئاقاری ئو پەیڤێت کەڤنێت کەلەپۆری یێت کەڤن ونوی ل ناڤ دەڤەر وگوندێت کوردان:

کەرستە و ئامێر:: ئامراز: ئاموور: ئامیر: ئامارات: ئالاڤ

چەند پێزانین وزانیاری وئاگەهی ب ریكا سالوخدان ورونکرن وشروڤەکرنی ل سەر پێناسێت کوردی.

ئەڤ پێناسێت ژێری تێکەلن ومەخلیتەنە ژناڤێت ئالاڤ وئامیر وکەرستێت ناڤ مالێ نە دگەل ره‌وشت وتیتال وكارێت كورده‌وارى یێت دکەڤن ونوی دگەل رونکرنێ وشروڤەکرنێ ومەبەست ژێ ب کورتی. من زۆر پێ خوشە ئەڤ ناڤێت ڤان ئامیرەتا دانمە ل بەر چاڤێت خویندەڤانێ هێژا ئەوێت دکەڤندا هاتینە ب کار ئینان چ ل ناڤ مالان یان دکاریدا ل هەمی شوپ وجهێت شول وکاری ل ناڤ چەم وباغچە وبیستانان، ئەون یێت باب وباپێرێت مە ب دەست خوڤە ئیناین چ ب کریار یان وان ب دەستێت خۆ چێکربن، بدەستێت وان کەسێت شارەزا وسنعەتکار، ئەو کەسێت دژیاین ل دەڤەرێت کوردستانێ چ موسلمان، مەسیحی، جوهی یان ئیزیدی. خرا پێگڤە ئەڤە یێت دهیناینە بەردەستێت وان کەسان یێ وان ب کاردهینن. پترین ژڤان نەماینە دکاریدا یان کارێ وان یێ کێم ڤە بوی چنکی تشتێت نوی وب ساناهیتر جهێ وانێ گرتی. ئەز حەزدکەم ڤان ببارێزم وەک پەیڤ دناڤ فەرهەنگا زمانیدا بو پاشە رۆژێ ئو نەهێنە بەرزەکرن.

پێناسە: پێزانین:

رونکرنا وئاشکرنا هەمی تشتانە، ڤێجا ئەو تشتێ دهێتە شروڤەکرن دڤێت ب هێتە دیارکرن وبەرچاڤکرن بو هەر کەسەکێ بو دهێتە گوتن. ئەڤ پیزانین ئاگەهداری یە ب وان سالوخدانێت داینێ ل سەر وی تشتێ تایبەت دا بهێتە بەیانکرن وژێکجوداکرن وپێش نیاسکرن ژهەمی لایانڤە بو وان کەسێت بەرانبەر ب بەر فرەهی.

ئەڤە چەند جۆرێت پێناسینان:

١- مروڤەک: کەسەک: ئیکەک

پیلک یان پێپکێ سەی: ئەو کەسە یێ کو دهێتە شاندن پێش مالا زاڤای ڤە بو مالا بیکێ.

ئەو کەسێ دهێتە هنارتن بۆ مالا بیکێ شەڤا بەری ڤەگۆهاستنێ دگەل هندەک دیاریان ب دزیڤە دا کو نە هێتە شەپلاندن ژلایێ گوندێ پیکێ ڤە دبێژنێ پیلک.

ئەو کەسە یێ کو دهێتە شاندن پێش مالا زاڤایە بو مالا بیکێ دهێتە نیاسین ب پیلکی.

عەڤردە: ئەو کەسەکێ کرێت ودرندەیە وبێسەروبەر یێ کو ریهێت خو بەردەت ب جلکێت نەشویشتی دمینیت.

ئەو کەسێ کرێت ودرندەیە وبێسەروبەر یێ کو ریهێت خو بەردەت ب جلکێت نەشویشتی دمینیت دبێژنێ عەڤردە.

سەفار: ئەو کەسە یێ کو ئامانێت سفری سپیدکەت پشتی رەشبونێ.

ئەو کەسێ کو ئامانێت سفری سپیدکەت پشتی رەشبونێ دهێتە ناسین ب سەفاری.

سڕەوی: ئەو کەسە یێ کو هەست ب گەرمێ نەکەت وهەر دەم گڕک دلەشیدابیت ل زڤستانێ.

ئەو کەسێ ل زڤستانێ هەست ب گەرمێ نەکەت وهەر دەم گڕک دلەشیدا دبێژنێ سڕەوی یا سرۆکی.

٢- تشتک: تشتەکە

دەوێد: تشتەکە وەک ئامانەکێ شویشەی یێ کو حبرێ نڤێسینێ دکەنێ.

ئەو تشتێ وەک ئامانێ شویشەی یێ کو حبرێ نڤێسینێ دکەنێ دبێژنێ دەوید.

ره‌شك: تشتەکە وەک پێلاڤێ یە ‌یێ کو ژبه‌نكا یان ژهریێ دهێتە‌ چێكرن بو رێڤەچونێ.

ئەو تشتێ وەک پێلاڤێ ‌یێ کو ژبه‌نكا یان ژهریێ دهێتە‌ چێكرن بو رێڤەچونێ دهێتە بەرناسین ب رەشکێ.

٣- ئامیر: ئالاڤ: کەرستە

گاسک: گازک: ئامیرەکە یێ کو دهێتە ب کارئینان بو قولپاندن ودەرئینانا نانی ژکوچک وسوپا وتەنیران.

ئەو ئالاڤێ یێ کو ب کاردهێت بو قولپاندن ودەرئینانا نانی ژکوچک وسوپا وتەنیران دبێژنێ گازک.

باگوردان: ئامیرێ بانی پێ دگێرن یێ کو گروڤرە و ب دەستکە بو راکێشانێ.

ئەو کەرستێ گروڤر و ب دەستک یێ کو ب کاردهێت بو بان گێرانێ و ل دیف خۆ دراکێشن دهێتە ناسین ب باگوردانی.

٤- شوین: جهە: ئاڤاهی

هەڤشی: کوزک: جهەکێ تایبەت ژدەرڤەی گوندی ل وێرێ پەزی ومەر ومەلاتی مەخەلدکن.

کوزک: ئەو شوینێ ژدەرڤەی گوندی یێ کو لوێری پەزی ومەر ومەلاتی مەخەل دکن دبێژنێ کوزک.

ئەو جهێ عەردی یێ تایبەت ب بنەمالەکێ ڤە گرێدای دبێژنی شپیرە.

زنج: کوخ: ئاڤاهیێ ئاخێ یە، بانێ وێ وەک چادرێ یە ب هەریێ دهێتە هونین و بو ژیانا مروڤان یان ل وێری تەرش وکەوال دهێنە ڤەحەواندن ل گوندان.

٥- زانست

مێژۆ: زانستە یێ کو گرێدایە ب بویەرێت کەڤنێت بەرێ.

ئەو زانسێ دخونیت ودیفچونێ دکەت ل سەر بویەرێت بەرێ دبێژنێ دیرۆک.

نوژداری: زانستەکە یێ کو گرێدایە ب دەرد وئێشان و چارەسەریێ.

ئەو زانستێ ب دەرد ونەخوشیان وچارەسەریێ ڤە گرێدای دهێتە زانین ب نوژداری.

٦- ژپێزانێت مەخلیتە وتێکەل:

هویریشک: تەرزەکی خارنێ یە یێ کو هاتیە چێکرن ژکەلاندنا حشکە نانێ تەنک دگەل نیڤشکێ خومال.

چیڤزە‌لینك: جورە‌کێ بالندانە ھندی چرکونەیە‌ ئەوێ کو قە‌ستا ناڤ پە‌زان دكە‌ن‌ ل چەری یان ل هەڤشی.

بەر وڤاژیکرنا پێناسێ:

ئەو پەزە یان چێلا کو نە هێلیت تێشکێ وێ ب هێتە نک بو مێژتنێ دبێژنێ نەبان.

ئەو کرمە کو دکەڤیتە بن پیستێ پەزێ سپی ومیهان ل دەمێ زڤستانێ دبیژنی هنی.

ئەو ڤەلەرزین وزکچونەکا دژوار وخوین دگەل پیساتی دهیت دبێژنێ هەفسری.

ئەو پیش وپەلەخ وبەلگ یێت کو دکەڤنە سەر ئێک ب سالان بمینن دبێژنێ گلگلە.

بێلمبیر: ئەو مێوا تری یا کو خۆ ل سپیندارێ دئالینیت ڤێرا دچیتە سەری.

کێلوبێلانێ: یاریەکا بەرانە ژدەرڤە دهێتەکرن ژلایێ دو چوینێت مروڤان.

زبارە: ئەو کارە یێ کو کۆمەکا مروڤان پیگڤە پێ رادبن بێ بەرانبەر نە ل گوندان.

فەرهەنگ: پەیڤ ورونکرن

بو ئاگەهداری

ئەڤ فەرهەنگە دپێشە روژێدا دێ هێتە چاپکرن

فەرهەنگ یا پێکهاتیە ژڤان پێناسێت ژێری

پێناسەی کوردی:

ئاخلێڤە:

ئادودک:

ئارخاڤك:

ئاسیدە:

ئاڤا دێراندی:

ئاڤتەزینگ:

ئاقار:

ئاگرۆک:

ئویجاخ:

ئۆبە:

ئێختە:

ئێزمک:

ئیسل:

بادار:

بارزین:

باكڕە: باكوڕە‌:

باگوردان:

بالویلک:

بالیفک:

بالەتە:

بانگەهویرک:

باوەشینک:

برینداری:

بزۆت:

بژی:

بشاڤتن: گڤاشتن:

بغاڤ:

بلیلک:

بنبیڤ:

بنسێلك:

بنەداری:

به‌قۆك:

بوخچک:

بوقچک:

بۆگە:

بیر:

بێرێ:

بێژنک:

بێژنک:

بێشکرن:

بێلمبیر:

بەربان:

بەرپشت:

بەرحولیک:

بەرخێ بەرچێلێ:

بەرخێ مێژک:

بەرداقانی:

بەردەستک:

بەرستە:

بەرهوسینک:

بەروارک : تریانک:

بەلاچەک:

بەلالیسک:

بەلچەکێن:

بەناڤێشک:

بەندەک:

پارزینک:

پاشەزینک:

پالی:

پرچەپیل:

پرێز:

پشتڕوژ:

پشتقەلینكانێ:

پشتەدەر:

پشتەک:

پشدەر:

پڤبون:

پلپلکی:

پند: سێچك: کرنی:

پنیدوز:

پورک:

پوشی:

پێپکێ سەی:

پێتەك:

پێچکسە:

پێخوشک:

پیژلقان:

پیست:

پیلک:

پەرمیچک:

پەزڤەگێر:

پەل:

پەلا حەدی:

پەلگاسک:

پەلی شیر:

پەیگورگ:

تاسک: ترار:

تحەم: تەحەم:

ترار کولند:

ترار:

ترپانە:

تڕک:

تریان:

تریانک:

تڤەنگ:

توڤدانک:

تویرک:

تۆر:

تۆرا ماسیا:

تیراڤ:

تیرۆک:

تەبەقک:

تەپکە:

تەحتی:

تەحلەپشک:

تەراگە: کێوە:

تەستک:

تەشی:

تەشیک:

تەعان:

تەڤرک:

تەلی:

تەنگ:

تەنیر:

جزدان:

جلنڤێژک:

جهۆر:

جوهال:

جوهنی ودەستجوهنی:

جەرک: کەدین:

جەلەب:

جەنجەر:

جەوانە:

چلاکە:

چلبرک:

چلیڤە:

چوخک:

چوخین:

چول: دەشت:

چویڤحەشینک:

چیچافک:

چیڤزە‌لینك:

چەڤر:

چەکوچ:

چەلاکە:

چەنتک:

حاجی رەشک:

حەبرمان:

حەیاس:

خانک:

خرار:

خزێم:

خسرك: كادین:

خلێفک:

خمبیف:

خمدار:

خولی:

خوێدانك:

خویسار:

خۆدیک: قودیک:

خۆرجەزینک:

خێوڕیژ:

خەپارە:

خەتمین: خەمتیت:

خەفک:

خەلەندۆر:

خەنجەر:

دارسوژ:

دارهاژوک:

دارهەژینك:

دارێ هاژوتنێ وپاقژکرنا گێسنی:

دارئاڤز:

داس:

داسک:

داڤ:

دامەن:

دانقوت:

دانیک:

دستار:

دهول:

دوری:

دیز:

دەرسۆک:

دەزبلینک:

دەستک:

دەستەدی:

دەڤشێل:

دەن:

دەندەلوشک:

دەولک:

دە‌وڵە:

دەوێد:

راوی:

رتلگر:

رکێب:

رهدین:

ره‌شك:

ڕوخە:

ڕیچال:

رێژبر:

ریسی:

رێڤاس:

رێک:

رێناس:

ڕێنج:

رەز ونزبە:

رەژی:

رەشمال:

زاما:

زبارە:

زرنا:

زلینک:

زنج: کوخ:

زورند: کولندوک:

زووم:

زیبکرن:

زین:

زەبالە:

زەرچەن:

زەڤیا بەیار:

زەڤیا دێم:

زەڤیا ئاڤی:

زەمبیل:

ژەنپیڤ:

ساق:

سالک:

سبت:

ستەڤلە:

سخرک:

سڕەوی:

سڤی: پویشک:

سنجری:

سندان:

سنگ:

سوریاز:

سول:

سویت:

سێچك:

سیخک:

سیراج: چرا:

سیڤۆک:

سیقال:

سێل:

سەرشوک:

سەرکوچک:

سەرگین:

سەفار:

سەفار:

سەڤیک:

سەلامێشک:

شاتان:

شاخک:

شالوک:

شخرە:

شروخە:

شرۆخە:

شڤانحەرینک:

شڤانکارک:

شڤتەعانک:

شڤشڤە:

شڤك:

شلک

شوڤ:

شوقاڤ:

شوک:

شویرهـ:

شویژن:

شوینک:

شیپرە:

شیژن:

شێڤ: شوڤ:

شینک:

شە:

شەڤکویر:

شەنبوز: شەمبوز:

شەیێ هریێ

عویج:

عەڤردە: درندە:

عەلب:

فرشک:

فنجان:

فەرخ :

فەرخەسینیک: سێنیک:

فەرەشین: زۆزان:

ڤلڤلک: شلک:

ڤەدکێت:

ڤەقرچان:

ڤەنیرێژکرن:

قافک: قەحف:

قوتان:

قوسک:

قولەتەین:

قوناغ: قویناغ:

قەبقەبک: شمک:

قەتلیک:

قەدید:

قەرەدە:

قەزمە:

قەسک:

قەسیل: قەرسیل:

قەشەک:

قەلیە:

قەلەندەر: هەژار:

قەیتان:

قەید ومەربەت:

قەیناغ:

كفتەیێ‌:

كه‌شكه‌ڕوین:

كەمی:

کار:

کارتیک: کارتیخ:

کالک: کەڤلک:

کانی:

کڤان:

کلک:

کنف:

کنفک:

کوار‌:

کوبک:

کوچک:

کوخ:

کورکبون:

کورکورە:

کورۆپە:

کوزک: هەڤشی:

کولک وکوتان:

کولندک:

کومر:

کون:

کونمێری:

کونێ ئاڤێ:

کۆرتان:

کۆرشە:

کۆز:

کێرات:

کێرەندوک: کێلەندوک:

کێزمە: کێزبر:

کێستە:

کیسک:

کێلوبێلانێ:

کێمەشک: نیڤشک:

کێنج: کێنجی:

کەپر:

کەپەن:

کەپەن: کەپەنک:

کەدینک:

کەشکولندک:

کەفشۆک:

کەڤلەپیر: پرچەپیل:

کەڤیژە: کەفیشە: کەفژک:

کەلەمک:

کەوال: سەوال:

گازک: گاسک:

گاسک:

گلگلە:

گوزک:

گولتە:

گولیک: گولیفانک:

گولە:

گویفک:

گیتە:

گێرە: گێران:

گێسن:

گینیک:

گەرك:

گەڤزاندن:

گەهک:

لات:

لاواز: لێواز:

لحێف:

لغاڤ:

له‌یلانك:

لیان:

لیس:

لیش:

لیشەپانک:

لێم:

لییان: پێلاڤه: ڕه‌شك:

ماکنەبانی:

مخمخین:

مدارە:

مژانە:

مساسک:

مشتاخە:

مشکانە:

ملهێبا داری:

ملهێبا ئاسنی:

موخلک:

مویرەفک:

میرانێ:

مێرگ:

مێرگ: چیمەن:

میری:

مێژکو: مێژۆک:

مێشکۆکرن:

مەتال:

مەربێل:

مەربەد:

مەرسحەرە:

مەرش: بەرپشت:

مەرک:

مەزریب:

مەسین:

مەشک:

مەعاف:

مەلەغان: ترپانە: گیابر:

مەنجەل:

مەنجەل:

نابنک: نانپەحنک:

ناڤبارک: سەربارک:

نانتەحینک:

نیرک:

نینوکی:

نەبان:

هسانک:

هنجار: هەڤجار: همجار:

هنی:

ھوریشک:

هیز:

هێللەرێ:

هەسان: بەراڤ:

هەسکیک:

هەفسار:

هەفسری: ڤەلەرزین:

هەڤرست:

هەڤشی: کۆز:

هەگبە:

هەلەمۆر:

هەوێز:

وەرگێرک:

وەریس:

وەریسێ ب خەلەک:

وەریسێ بیرێ: