Gilles en Sauvage

Op Gilles en Sauvage staan vier figuren afgebeeld waaronder de hoofdpersonages Gilles en Sauvage. Wie zijn deze twee protagonisten? Zijn het imaginaire figuren of historische personages? Drie hypothesen kunnen worden getoetst. Een aanzet hiertoe werd gegeven in de noot bij de technische beschrijving van het werk in de door mij samengestelde oeuvrecatalogus van de schilderijen van Ensor.

Eerste hypothese:

De twee personages zouden de Franse chroniqueurs Nicole Gilles (142?-1503) en Denis Sauvage (1520?-1587) kunnen zijn. Nicole Gilles was schatbewaarder van de Franse koning Karel VIII en schreef Chronique et Annales de France die waarschijnlijk voor het eerst werd uitgegeven in 1525 in Parijs.
Denis Sauvage was tijdens de regeerperiode van de Franse koning Hendrik II actief als historicus, vertaler, filoloog en auteur van Chronique de Flandre dat vermoedelijk voor het eerst verscheen in 1561. Voor de editie van 1553 zou Sauvage Chronique et Annales de France van Gilles hebben bijgewerkt.

Tweede hypothese:

De door Ensor uitgebeelde personages zouden Pieter Gillis ("Gilles", 1486-1553) en Jean Le Sauvage ("Sauvage", ?-1518) kunnen zijn. De Antwerpenaar Pieter Gillis - eveneens gekend als Petrus Aegidius - was humanist en vriend van Erasmus en Thomas More. Hij publiceerde in 1517 bij de befaamde drukker Dirk Martens Summa Sive Argentum Legum Imperatorum waarin hij Le Sauvage beschreef als "een man van de vrede". Tijdens hetzelfde jaar verscheen van Gillis Pauli Sententiae Receptae. Hij was eveneens verantwoordelijk voor de publicatie van Utopia (1516) van Thomas More. Bij aanvang van Utopia verschijnt Gillis trouwens ten tonele: hij heeft aan de voet van de kathedraal van Antwerpen een ontmoeting met de fictieve wereldreiziger Rafaël Hythlodaeus die net terug is uit Utopia. Gillis was eveneens bevriend met Quinten Metsys die voor Thomas More in 1517 een portret van hem realiseerde (samen met dat van Erasmus) als blijk van hun wederzijdse vriendschap.

Na een succesvolle carrière als lid van de Raad van Vlaanderen en van de kanselarij van Brabant werd Jean Le Sauvage in 1515 als eerste en enige Vlaming benoemd tot kanselier van de Bourgondische hertog Karel, later keizer Karel V. Zowel Pieter Gillis als Jean Le Sauvage vertoefden in humanistische kringen. Dat hun relatie vertrouwelijk was, getuigt een brief uit februari 1517 van Gillis aan Jean Sylvanius (Jean Le Sauvage) die afgebeeld staat op de keerzijde van het titelblad van Pauli Sententiae Receptae.

Derde hypothese:

Gilles en Sauvage refereren aan figuren uit het laatmiddeleeuwse volkstheater ("cluyten"), zoals Valentijn en Ourson, de "wildeman". Deze twee personages zijn het onderwerp van een tekening van Pieter Bruegel de Oude en van een anonieme prent naar Bruegel uit 1566. De scène vindt men terug in Bruegels schilderij Het gevecht van Carnaval en Vasten (1559, Wenen, Kunsthistorisch Museum). Ensor liet zich meermaals inhoudelijk en stijltechnisch inspireren door Breugel, zoals onder meer in de schilderijen De preek van Sint-Babylas (1892, huidige bewaarplaats onbekend) en De terechtstelling (1893, Hamburg, Kunsthalle, in langdurige bruikleen van Klaus Hegewisch). Ook de groteske en carnavaleske figuren uit Pantagruel et Gargantua van François Rabelais kunnen Ensor hebben geïnspireerd. In zijn talrijke geschriften liet hij zich lovend uit over Bruegel en Rabelais.

De vraag waarom James Ensor dit tafereel schilderde, blijft echter onbeantwoord. Welke waren zijn bronnen? Kreeg hij informatie over "Denis" en "Sauvage" via derden? Wie zijn de twee andere figuren op het schilderij? Het personage, uiterst links in de compositie, doet denken aan een "indiaan". Het tafereel lijkt de ontmoeting tussen de volkse figuur "Gilles" en de "nobele wilde" uit te beelden.