दिवाणी किंवा फौजदारी दावा दाखल करताना योग्य वकील कसा शोधावा? – याविषयी मार्गदर्शन.

कोर्टाची पायरी चढणे ही कोणत्याही सामान्य व्यक्तीसाठी मानसिक आणि आर्थिक ओढाताणीची गोष्ट असते. समाजात कायद्याबद्दल एक प्रकारची भीती पसरलेली आहे. पण जसे पोहायला शिकण्यापूर्वी पाण्याची भीती वाटते, तसेच कायद्याचे आहे. एकदा का तुम्ही त्यात उतरलात आणि मूलभूत नियम समजून घेतले, तर तोच कायदा तुमची सर्वात मोठी ताकद बनतो. अन्यायाविरुद्ध उभे राहण्याचे बळ तो नक्कीच देतो.

आजच्या काळात जमिनीचे वाद, कौटुंबिक विवाद, आर्थिक फसवणूक, मारहाण, बदनामी, बनावट कागदपत्रे, किंवा प्रशासकीय अन्याय यांसारख्या अनेक कारणांसाठी नागरिकांना दिवाणी (Civil) किंवा फौजदारी (Criminal) दावा दाखल करावा लागतो.

परंतु दावा दाखल करणे जितके महत्त्वाचे आहे, तितकेच योग्य, प्रामाणिक आणि सक्षम वकील निवडणे अत्यंत गरजेचे आहे. चुकीचा वकील केवळ केस हरवून देत नाही, तर अनेकदा प्रतिपक्षाशी हातमिळवणी करून तुमचे नुकसानही करू शकतो. त्यामुळे आता नागरिकांनी सजग आणि कायदेशीरदृष्ट्या जागरूक होणे ही काळाची गरज आहे. 

** वकिल (Lawyer) आणि ॲडव्होकेट (Advocate) मधील फरक काय? **

​वकिली व्यवसायात पाऊल ठेवण्याची एक निश्चित कायदेशीर प्रक्रिया आहे. ती समजून घेणे महत्त्वाचे आहे:

​शिक्षण (LL.B.): वकिल होण्यासाठी बारावी नंतर ५ वर्षांचा किंवा पदवी (Graduation) नंतर ३ वर्षांचा 'एलएल.बी.' (Bachelor of Laws) हा अभ्यासक्रम पूर्ण करावा लागतो.

​वकिल (Lawyer): ज्या व्यक्तीने कायद्याची पदवी प्राप्त केली आहे, तिला 'वकिल' म्हणतात. ही व्यक्ती तुम्हाला कायदेशीर सल्ला देऊ शकते, पण तुमच्या वतीने कोर्टात उभी राहून युक्तिवाद करू शकत नाही. तुमची केस लढवू शकत नाही.

​ॲडव्होकेट (Advocate): वकिल झाल्यानंतर जेव्हा एखादा वकिल 'बार कौन्सिल ऑफ इंडिया'ची (BCI) परीक्षा उत्तीर्ण होतो आणि राज्याच्या बार कौन्सिलमध्ये नोंदणी करून 'सनद' प्राप्त करतो, तेव्हा तो 'ॲडव्होकेट' बनतो. केवळ ॲडव्होकेटलाच भारतीय न्यायालयांमध्ये पक्षकाराची बाजू मांडण्याचा अधिकार असतो. केस लढता येते.

​कालावधी: वकील होण्यासाठी किमान ३ ते ५ वर्षे लागतात, तर सराव आणि अनुभवातून निष्णात ॲडव्होकेट होण्यासाठी अनेक वर्षांचा काळ जातो.

प्रत्येक ॲडव्होकेटला एक 'नावनोंदणी क्रमांक' (Enrollment Number) मिळतो. हा क्रमांक मिळाल्याशिवाय कोणतीही व्यक्ती वकील म्हणून कोर्टात प्रॅक्टिस करू शकत नाही.

​हा क्रमांक खरा आहे की नाही आणि तो वकील अधिकृत आहे की नाही, हे ओळखण्याच्या पद्धती खालीलप्रमाणे आहेत:

​अ) ऑनलाईन पडताळणी (Online Search):

तुम्ही संबंधित राज्याच्या बार कौन्सिलच्या अधिकृत संकेतस्थळावर जाऊन वकिलाचे नाव किंवा नोंदणी क्रमांक टाकून माहिती मिळवू शकता.

​महाराष्ट्र आणि गोवा: Bar Council of Maharashtra & Goa -  https://barcouncilmahgoa.org/ या वेबसाईटवर 'Search Advocate' हा पर्याय असतो. तिथे तुम्ही वकिलाचे नाव शोधू शकता.

​ब) 'सनद' (Certificate of Enrollment) पाहणे:

प्रत्येक अधिकृत वकिलाल बार कौन्सिलकडून एक प्रमाणपत्र मिळते, ज्याला 'सनद' म्हणतात. त्यावर त्यांचा फोटो, नाव आणि नोंदणी क्रमांक असतो. तुम्ही वकिलाकडे त्यांच्या सनदेची प्रत मागू शकता. ही प्रत त्यांच्या ऑफिसमध्ये लावलेली असणे बंधनकारक असते.

​क) ओळखपत्र (Identity Card):

बार कौन्सिल प्रत्येक वकिलाला एक अधिकृत ओळखपत्र देते. त्यावर वकिलाचा फोटो, बार कौन्सिलचा शिक्का आणि नोंदणी क्रमांक असतो. तुम्ही ते पाहण्याची विनंती करू शकता.

​ड) AIBE (All India Bar Examination) प्रमाणपत्र:

२०१० नंतर वकिली सुरू करणाऱ्या प्रत्येक वकिलाला AIBE ही परीक्षा पास होणे अनिवार्य आहे. ही परीक्षा पास झाल्यावर त्यांना 'Certificate of Practice' (COP) मिळतो. हा क्रमांक त्यांच्याकडे आहे का, हे तुम्ही विचारू शकता.

** कायदा म्हणजे भीती नव्हे, तर ताकद आहे, हे ओळखा! **

कायदा समजून घेतला तर तो तुमच्यासाठी ढाल बनतो. पण तो न समजल्यास, कायद्याचाच गैरफायदा घेऊन तुमची फसवणूक होऊ शकते. म्हणूनच “सगळं वकिलांवर सोडून देणे” ही सर्वात मोठी चूक ठरू शकते.

• न्याय मिळवण्यासाठी लढताना —

• अंधश्रद्धेने नव्हे, तर ज्ञानाने पुढे जा.

• वकील हा तुमचा प्रतिनिधी आहे, मालक नाही!

** “मोठा वकील – मोठी फी = हमखास न्याय” हा केवळ भ्रम का आहे? **

सामान्य जनतेमध्ये एक खोलवर रुजलेला समज असा आहे की, “मोठा वकील नेमला आणि मोठी फी दिली की, न्याय आपल्याच बाजूने लागतो.”

हा समज केवळ चुकीचा नाही, तर न्यायप्रक्रियेबाबतचा धोकादायक गैरसमज आहे. कारण न्यायालयीन व्यवस्थेचा पाया हा वकिलाच्या प्रसिद्धीवर नव्हे, तर प्रकरणातील मटेरियल फॅक्ट्स, पुरावे आणि कायद्याच्या अंमलबजावणीवर उभा आहे.

* जर हे मटेरियल फॅक्ट्स तुमच्या बाजूने असतील, ** 

तर प्रतिस्पर्धी वकील जरी भारताचा सर्वोत्तम वकील असला, तरीही तो —

तथ्य बदलू शकत नाही. खोट्या पुराव्याला सत्य ठरवू शकत नाही. न्यायालयाची फसवणूक करू शकत नाही.

** मोठ्या वकिलांची खरी भूमिका काय असते? ** 

मोठा किंवा अनुभवी वकील — कायद्याचे अचूक मुद्दे मांडू शकतो, प्रक्रियात्मक चुका टाळू शकतो, युक्तिवाद प्रभावी करू शकतो.

परंतु तो —

अस्तित्वात नसलेले तथ्य निर्माण करू शकत नाही, खोट्या दस्तऐवजांना कायदेशीर मान्यता देऊ शकत नाही, न्यायालयाच्या विवेकबुद्धीवर मात करू शकत नाही.

म्हणजेच, वकील केस सादर करतो, निकाल देत नाही.

कायद्याविषयी आम्ही सोप्या भाषेत विवेचन केले आहे. त्याची लिंक तुम्हाला इथे देत आहे. कायदा समजून घ्यायला त्याचा तुम्हाला नक्कीच फायदा होईल. 

धन्यवाद!