VÙNG văn hóa TÂY Bắc

Trong tâm thức người dân Việt Nam, Việt Bắc là tên gọi một vùng đất gắn bó với một thời gian khổ mà oanh liệt của quân và dân ta dưới sự lãnh đạo của Đảng, là quê hương cách mạng, là chiến khu, là nơi ghi dấu bao chiến công anh hùng của quân và dân ta… như bài thơ Việt Bắc của nhà thơ Tố Hữu đã miêu tả.

Năm 1947, danh từ Việt Bắc xuất hiện để chỉ chung vùng căn cứ cách mạng. Tháng 10 năm 1954, danh từ này lại được dùng để chỉ chung toàn căn cứ địa của cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp. Năm 1956, khu tự trị Việt Bắc được thành lập gồm 6 tỉnh: Cao Bằng, Bắc Cạn, Lạng Sơn, Hà Giang, Tuyên Quang, Thái Nguyên. Sau này, khu tự trị Việt Bắc giải thể, danh từ này vẫn tồn tại.

Hiện nay, nói tới Việt Bắc là nói tới địa bàn của 6 tỉnh: Cao Bằng, Bắc Cạn, Thái Nguyên, Lạng Sơn, Tuyên Quang, Hà Giang. Tuy nhiên, ranh giới vùng văn hoá Việt Bắc sẽ rộng hơn địa bàn này. Nghĩa là, nó bao gồm cả phần đồi núi của các tỉnh Phú Thọ, Vĩnh Phúc, Bắc Giang và tỉnh Quảng Ninh. Trên bản đồ, vùng đất này nằm ở  những vĩ độ cao nhất, trong các vĩ tuyến từ 21 độ đến 23 độ vĩ Bắc, vì thế, đây là vùng có dấu hiệu tự nhiên với dấu hiệu chuyển tiếp từ tự nhiên sang á nhiệt đới. Thực tế, vùng Tây Bắc, do nằm ở vị trí địa đầu đất nước về phía Đông Bắc nên Việt Bắc là vùng đón nhận gió mùa đông bắc và chịu ảnh hưởng sâu sắc nhất của nó.

Địa hình Việt Bắc có cấu trúc theo kiểu cánh cung, tụ lại ở Tam Đảo. Cánh cung này mở ra ở phía Bắc và Đông Bắc và phần hướng lồi quay ra biển. Thứ tự từ trong ra biển là các cánh cung: sông Gâm, Ngân Sơn, Yên Lạc, Bắc Sơn và Đông Triều. Các dãy núi đều thuộc loại có độ cao trung bình và thấp. Một số núi có độ cao là Tây Côn Lĩnh (2431m), Kiều Liên Ti (2403m) và Pu Ta Ca (2274m).

Toàn vùng có 5 hệ thống sông chính: sông Thao, sông Lô, hệ thống các sông Cầu, sông Thương, Lục Nam, hệ thống các sông này chảy ra biển Đông là trục giao thông giữa miền núi và miền xuôi. Sông Bằng Giang, sông Kì Cùng chảy theo hướng Nam – Bắc là thuỷ lộ giữa Việt Nam và Trung Quốc. Nét đặc trưng của hệ thống sông ở đây là độ dốc lòng sông lớn, mùa lũ là thời gian dòng chảy mạnh nhất. Mặt khác, trong vùng còn có nhiều hồ như Ba Bể, Thang Hen..

Cư dân chủ yếu của vùng Việt Bắc là người Tày và người Nùng. Ngoài ra còn có một số dân tộc ít người khác như Dao, H’mông, Lô Lô, Sán Chay. Người Tày và người Nùng thực ra xưa kia là những tộc người có chung một nguồn gốc lịch sử, cùng thuộc khối Bách Việt. Tên gọi Tày có thể xuất hiện vào nửa cuối thiên niên kỉ thứ nhất sau công nguyên.

Thời các vua Hùng, liên minh giữa người Âu Việt – tổ tiên của người Tày với những cư dân Lạc Việt, tổ tiên người Việt là có thực. Thời nước Âu Lạc, liên minh ấy càng bền chặt hơn. Sự phát triển của liên minh này càng về sau càng chặt chẽ với sự phát triển của nhà nước Đại Việt. Và người dân vùng Việt Bắc: Tày và Nùng càng có vai trò quan trọng trong việc giữ gìn biên cương. Khi Hai Bà Trưng phất cờ khởi nghĩa đầu công nguyên, người Tày, Nùng có tham gia vào cuộc khởi nghĩa này. Truyền thuyết và kí ức của cư dân Việt Bắc còn ghi khá kĩ về tổ tiên họ tham gia khởi nghĩa Hai Bà Trưng. Năm 543, cư dân Việt Bắc lại ủng hộ cuộc khởi nghĩa của Lý Bôn chống quân nhà Lương.

Trong thời tự chủ, vai trò của cư dân Việt Bắc đối với cuộc chiến chống xâm lược Tống rất quan trọng. Trong ba lần kháng chiến chống quân xâm lược Nguyên – Mông nhân dân vùng Việt Bắc lại tích cực tham gia sức người sức của, góp phần vào đại thắng của quân dân Đại Việt.

Người Pháp lập ách cai trị trên đất nước ta, đồng bào Tày – Nùng đã có những cuộc vận động, tổ chức đánh giặc. Từ phong trào Cần Vương đến phong trào Việt Nam Quang Phục Hội, người dân ở đây đều tham gia khá tích cực. Từ sau năm 1940, sau cuộc khởi nghĩa Bắc Sơn, Việt Bắc đã trở thành khu căn cứ địa của cách mạng Việt Nam, thực dân Pháp trở lại xâm lược nước ta, Việt Bắc lại trở thành căn cứ địa kháng chiến chống thực dân Pháp của cả nước.

Những năm kháng chiến chống đế quốc Mĩ, đồng bào Tày- Nùng cũng có đóng góp rất lớn.

Như vậy trong diễn trình lịch sử, cư dân Việt Bắc, mà chủ yếu là cư dân Tày- Nùng cùng gắn bó số phận với các dân tộc ở vùng xuôi. Thời phong kiến, các vương triều đều có ý thức vun đắp cho sự gắn bó này.

Dù hiện tại là hai dân tộc, nhưng người Tày và người Nùng lại có những nét gần gũi, sự gần gũi giữa họ là tương đối. Trong quan hệ với văn hoá Hán, người Nùng chịu nhiều ảnh hưởng của Hán tộc hơn người Tày, người Tày chịu ảnh hưởng của văn hoá Việt nhiều hơn. Về phương diện tổ chức xã hội, cư dân Tày- Nùng chủ yếu sống trong các bản ven đường, cạnh sông suối hay thung lũng. Bản là đơn vị cơ sở nhỏ nhất. Các gia đình trong bản và các thành viên hợp lại thành một cộng đồng dân cư và có tổ chức. Nói cách khác, bản là một công xã nông thôn độc lập, lấy đơn vị nhà làm cơ sở.

Nét đáng chú ý, bản của người Tày- Nùng không làm chức năng của một đơn vị sản xuất, mà nó chỉ là một cộng đồng về mặt xã hội. Sự gắn bó con người và con người về cuộc sống kinh tế, đời sống văn hoá… cũng chỉ tồn tại trên danh giới của bản. Mọi tổ chức xã hội cao hơn bản đã mất. Từ lâu rồi, trên bản chỉ còn những thiết chế xã hội như xã, tổng, châu hay huyện. Những thiết chế này thay đổi theo các thể chế chính trị, nhưng bản thì không bao giờ thay đổi. Thành tố cấu thành các bản của người Tày hay Nùng là những gia đình phụ quyền thuộc các dòng họ khác nhau, có bản gồm hai, ba họ, có bản trên dưới 10 họ.

Thiết chế dòng họ, với tư cách là lực lượng vận hành xã hội có nơi chặt chẽ, có nơi lỏng lẻo nhưng quan hệ giữa những người trong họ vẫn đậm nét. Trong khi đó, quan hệ cộng đồng lại có vai trò quan trọng. Các bản, dù mới lập hay có từ lâu đều có miếu thờ thổ công, mà nhiều nơi gọi là thổ địa (thô tỉ), thành hoàng (thâm theng). Tổ chức xã hội được coi là chặt chẽ trong các bản của người Tày hay người Nùng là phường đám ma mà họ gọi là phe. 

Đơn vị xã hội nhỏ nhất của người Tày- Nùng là gia đình, lại là gia đình phụ hệ, chủ gia đình là người cha hay người chồng, làm chủ toàn bộ tài sản và quyết định mọi công việc trong nhà, ngoài làng. Do vậy, ý thức trọng nam khinh nữ khá đậm trong cộng đồng, sự phân biệt đối xử còn thấy rõ trong việc phân chia mặt bằng sinh hoạt trong nhà. Nhà ngoài bao giờ cũng dành cho đàn ông, trừ các bà già, phụ nữ không bao giờ được ở nhà ngoài.

Tất cả những đặc điểm trên về điều kiện tự nhiên, lịch sử, xã hội của vùng Việt Bắc sẽ tác động đến văn hoá của vùng này, trước tiên là văn hoá vật chất. Người Tày - Nùng có hai loại nhà chính: nhà sàn và nhà đất. Nhà sàn là dạng nhà phổ biến, có hai loại nhà sàn, sàn hai mái và sàn bốn mái. Nếu là nhà sàn bốn mái, hai mái đầu hồi bao giờ cũng thấp hơn hai mái chính. Cửa có thể mở ở mặt trước hoặc đầu hồi, cầu thang lên xuống là tre, gỗ, nhưng số bậc bao giờ cũng lẻ, không dùng bậc chẵn.

Nhà đất là loại nhà xuất hiện ngày càng nhiều nhưng cũng có rất nhiều thay đổi so với nhà sàn về quy mô, kết cấu, bố cục bên trong.

Ở một số vùng còn có loại nhà nửa sàn nửa đất, đây là một loại nhà đặc biệt mang đặc điểm của cả hai loại nhà.

Trang phục của người Tày - Nùng có tính thống nhất, được phân biệt theo giới tính, địa vị, lứa tuổi, theo nhóm địa phương. Y nhục của nam giới Tày theo một kiểu gồm có áo cánh 4 thân, áo dài năm thân, khăn đội đầu và giày vải. Chiếc áo bốn thân được cắt may theo kiểu xẻ ngực, cổ áo tròn, cao, không có cầu vai, tà áo xẻ cao, có hàng cúc vải ở trước ngực cùng hai túi. Hàng cúc bao giờ cũng là 7 cái. Quần của nam giới được may theo kiểu đũng chéo, cả quần lẫn áo của nam giới Tày được may bằng vải chàm. Về đồ trang sức, người Tày ít dùng. Vì vậy, trang phục của người Tày khá giản dị, không có sự trang trí bằng hoa văn.

Giữa trang phục nam giới Tày và Nùng chỉ khác nhau đôi chút về kích thước trong trang phục. Trong khi đó, trang phục của nữ giới lại rất đa dạng và phong phú.

Người phụ nữ Nùng chỉ mặc một màu chàm, khác với phụ nữ Tày mặc chiếc áo lót trong màu trắng. Y phục nữ Tày- Nùng gồm có áo cánh, áo dài năm thân, quần, thắt lưng, khăn đội đầu, giày vải. Đồ trang sức cũng đơn giản, ngày trước chị em thường đeo vòng cổ, vòng tay, vòng chân và xà tích bằng bạc. Chiếc khăn của phụ nữ Tày là khăn vuông, khi lễ tết, họ buộc thêm chỉ đỏ, xanh quanh vành khăn rồi thắt nút ra phía sau. Phụ nữ Nùng khác đôi chút là họ thường bịt răng vàng, ưa thích đồ trang sức bằng bạc như vòng chân, vòng tay, vòng cổ, khuyên tai, hoa tai…

Về mặt ăn uống, tuỳ theo từng tộc người mà cách thức chế biến thức ăn và khẩu vị của cư dân Việt Bắc có hương vị riêng.

Việc chế biến thức ăn của cư dân Tày- Nùng, một mặt có những sáng tạo, một mặt tiếp thu kĩ thuật chế biến của các tộc lân cận như Hoa, Việt. Họ chế biến ngô một cách tinh tế. Ngô được giã hay xay nhỏ để nấu với cơm, làm các loại bánh. Thức ăn chính là gạo tẻ, nhưng việc chế biến các món ăn từ gạo nếp lại càng được chú trọng. Trong ngày tết, cốm là món ăn đặc biệt hấp dẫn. Các loại xôi màu hấp dẫn thường có mặt trong ngày lễ tết của cư dân Tày- Nùng. Thịt lợn, thịt vịt quay thường được làm cầu kì như thịt lợn quay Lạng Sơn, vịt quay Thất Khê.

Bữa ăn của cư dân Việt Bắc mang tính bình đẳng, nhân ái. Tất cả các thành viên trong nhà ăn chung một mâm, khách đến nhà rất được ưu ái, nể trọng.

Điều đáng chú ý là tầng lớp trí thức Tày - Nùng hình thành từ rất sớm. Đầu tiên là các tri thức dân gian dưới lớp vỏ nghề nghiệp như thầy Mo, Then, Tào, Pụt. Trong thời kì tự chủ, triều đình có quan tâm đến việc học hành của cư dân Việt Bắc. Nhà Mạc khi chạy lên đóng đô ở Cao Bằng ra sức đào tạo tầng lớp nho sĩ. Quan lại người Việt chạy lên đây bị Tày hoá. Do vậy, tầng lớp trí thức nho học hình thành, có một số đạt tới trình độ học vấn cao như Bế Văn Phủng, Nông Quỳnh Văn, Hoàng Đức Hậu.

Khi thực dân Pháp đặt ách cai trị lên toàn quốc, sau này khai thác thuộc địa lần 1, lần 2, tầng lớp trí thức nho học ít dần, tầng lớp tri thức mới được đào tạo trong các nhà trường thực dân như các ông thông, kí, thầy phán, giáo học. Một số có lòng yêu nước, được người dân kính trọng, về sau đã đi theo ánh sáng của Đảng để cứu nước như Hoàng Văn Thụ, Lương Văn Chi… Trong kháng chiến chống Pháp, nhất là sau hoà bình lập lại, giáo dục ở Việt Bắc được chú trọng phát triển. Số trường học các cấp có ở các địa phương ngày càng nhiều. Các trường đại học, cao đẳng được dần dần thành lập.

Trong đào tạo, bên cạnh chữ Quốc ngữ, một số tộc người như Tày, H’mông cũng có chữ viết xây dựng trên cơ sở mẫu chữ Latinh.

Đời sống văn hoá tinh thần của cư dân Việt Bắc có những nét cơ bản giống với các khu vực khác.

Về tín ngưỡng tôn giáo, tín ngưỡng dân gian của cư dân Tày- Nùng hướng niềm tin của con người tới thần bản mệnh, trời đất, tổ tiên. Các thần linh của họ rất đa tạp, có khi là nhiều thần như thần núi, thần sông, thần đất. Ngoài ra lại có các vua, có Giàng Then, ý thức cộng đồng được củng cố thông qua việc thờ bản mệnh của mường hay bản. Ý thức về gia đình, dòng họ được củng cố thông qua việc thờ phụng tổ tiên. Mỗi gia đình có một ban thờ tổ tiên đặt ở vị trí trang trọng nhất trong nhà. Ngoài ra trong nhà còn thờ vua bếp.

Diện mạo tôn giáo Việt Bắc cũng có những nét khác biệt. Các tôn giáo như Khổng, Nho, Đạo giáo đều có ảnh hưởng đến đời sống tâm linh của người dân ở Việt Bắc. Chùa thờ Phật ít hơn ở dưới đồng bằng nhưng cũng có những chùa lớn như chùa Hang, chùa Úc Kỳ ở Thái Nguyên, chùa Diên Khánh, chùa Linh Quang, chùa Tam Thanh, Nhị Thanh ở Lạng Sơn. Tam giáo được cư dân Tày tiếp thu gần giống với người Việt nhưng ở mức độ thấp, trong sự kết hợp với các tín ngưỡng vật linh vốn có từ lâu đời trong dân gian.

Chữ viết trải qua các giai đoạn: giai đoạn cổ đại không có chữ viết, giai đoạn cận đại có chữ Nôm, giai đoạn hiện đại vừa có chữ Nôm vừa có chữ La tinh. Năm 1960 Đảng và Nhà nước ta đã giúp người Tày Nùng xây dựng hệ thống chữ viết theo lối chữ Quốc ngữ, bằng chữ cái Latinh. Cũng chính vì vậy, nét đáng chú ý là cư dân Tày Nùng ở Việt Bắc đã có những nhà văn viết văn bằng chữ viết dân tộc như Nông Quốc Chấn, Bàn Tài Đoàn, Hoàng Đức Hậu…

Trong khi đó, văn học dân gian Việt Bắc khá đa dạng về thể loại, phong phú về số lượng tác phẩm như thành ngữ, tục ngữ, cổ tích, nói ví, đồng dao, dân ca. Riêng dân ca, loại phong phú và riêng biệt được viết trên nền giấy vải khá công phu. Đặc biệt lời ca giao duyên lượn cọi và lượn slương là những thể loại tiêu biểu được các thế hệ trẻ Tày- Nùng ưa chuộng.

Lễ hội cư dân Tày - Nùng rất phong phú. Ngày hội của toàn cộng đồng là hội Lồng tồng (hội xuống đồng) diễn ra gồm hai phần: Lễ và hội. Nghi lễ chính là rước thần đình và thần nông ra nơi mở hội ngoài đồng. Một bữa ăn được tổ chức ngay tại đây. Phần hội căn bản là các trò chơi như đánh quay, đánh yến, tung còn, ảo thuật… Như vậy về bản chất, lễ hội Lồng tồng là một sinh hoạt văn hoá.

Nói đến sinh hoạt văn hoá của cư dân Việt Bắc không thể không nói đến sinh hoạt hội chợ. Là nơi để trao đổi hàng hoá, cũng là nơi để nam nữ thanh niên trao duyên, tỏ tình.

Tóm lại, Việt Bắc là một vùng văn hoá có nhiều đặc thù. Tộc người chủ thể Tày- Nùng với lịch sử và văn hoá của họ tạo ra nét đặc thù này. Tuy nhiên, những đặc thù này không phá vỡ tính thống nhất của văn hoá Việt Bắc và văn hoá cả nước.