Nhã nhạc cung đình Huế là di sản văn hóa phi vật thể được UNESCO công nhận và là nét đẹp văn hóa nghệ thuật đáng tự hào của Việt Nam. Đây còn là một trong những yếu tố hấp dẫn thu hút du khách thập phương đến với thành phố Huế mộng mơ. Âm hưởng tao nhã cùng điệu thức cao sang, quý phái của Nhã nhạc cung đình Huế là điều khiến du khách muôn phương luôn nhớ về khi đã một lần thưởng thức. Đây còn là di sản văn hóa phi vật thể đáng tự hào và là loại hình âm nhạc nghệ thuật độc đáo của Việt Nam. 

1. Giới thiệu về Nhã nhạc cung đình Huế 

Nhã nhạc cung đình là thể loại nhạc có từ thời phong kiến được biểu diễn phục vụ trong cung đình vào những dịp lễ như: Đại triều, Thường triều, Tế giao, Tế miếu… Nhạc có lời hát tao nhã cùng điệu thức cao sang, quý phái góp phần tạo sự trang trọng cho các buổi lễ. Đây còn là biểu tượng của vương quyền và sự trường tồn, hưng thịnh của triều đại. Chính vì thế Nhã nhạc cung đình Huế rất được các triều đại phong kiến Việt Nam coi trọng. 

2. Nhã nhạc cung đình Huế được UNESCO công nhận khi nào?

Nhã nhạc cung đình Huế được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể và truyền khẩu nhân loại vào 7/11/2003 và lễ đón bằng công nhận được tổ chức tại thủ đô Paris nước Pháp vào ngày 31/1/2004.

Đây là vinh dự và niềm tự hào to lớn cho Huế cũng như dân tộc Việt Nam. Đồng thời, sự vinh danh này còn góp phần tạo nên sức hút, nét hấp dẫn rất riêng cho ngành du lịch của thành phố Huế cổ kính và thơ mộng. 

3. Lịch sử hình thành của Nhã nhạc cung đình Huế  

Theo sử sách ghi lại, Nhã nhạc cung đình Huế có quá trình hình thành và phát triển theo từng giai đoạn qua các triều đại Lý - Trần. Các thế hệ kế thừa tiếp tục gìn giữ, bổ sung sáng tạo và phát triển loại hình nghệ thuật này ngày càng phong phú, tinh tế đạt đỉnh cao vào triều đại Nhà Nguyễn.

* Lịch sử hình thành Nhã nhạc qua các thời đại phong kiến 

- Dưới thời Lý: Nhã nhạc cung đình có từ thời Lý (giai đoạn 1010 - 1225) và bắt đầu hoạt động có quy củ về sau. Ở thời này, Nhã nhạc có lời hát tao nhã, điệu thức cao sang là biểu tượng cho sự trường tồn, hưng thịnh và quyền lực của quân chủ phong kiến.

- Dưới thời Lê: Nhã nhạc cung đình vào thời Lê (giai đoạn 1427 - 1788) được dành riêng cho giới quý tộc, bác học. Thể loại nhạc có kết cấu phức tạp, chặt chẽ với quy mô tổ chức rõ ràng, chi tiết. 

Từ triều Lê, Nhã nhạc được phân định ra nhiều thể loại riêng biệt như: Giao nhạc, Đại triều nhạc, Miếu nhạc, Đại yến nhạc, Thường triều nhạc, Cửu nhật nguyệt lai trùng nhạc… 

Tuy nhiên vào cuối triều Lê, Nhã nhạc không còn giữ được sự phát triển mà bắt đầu bước vào thời kỳ suy thoái, nhạt phai do nhiều nguyên nhân khác nhau.

- Dưới thời Nguyễn: Nhã nhạc cung đình Huế phát triển mạnh mẽ trở lại và được tổ chức bài bản vào triều Nguyễn (giai đoạn 1802 - 1945). Đặc biệt vào nửa đầu thế kỷ XIX, triều đình vua Gia Long đã biết sử dụng thể loại âm nhạc bác học này để “di dưỡng tinh thần” khi mới lập nghiệp ở phương Nam. 

Từ đây Nhã nhạc đã gắn liền với cung đình Huế và phát triển theo mô thức quy phạm đúng chuẩn, có hệ thống, bài bản với hàng trăm nhạc chương. Giai đoạn này cũng là bước chuẩn bị quan trọng, tạo tiền đề phát triển cho âm Nhạc Cung Đình qua các đời vua sau.  

* Nhã nhạc cung đình Huế hiện nay

Ngày nay, Nhã nhạc cung đình Huế với các hình thức như dàn nhạc, ca chương, bài bản, vũ khúc được diễn xướng trong nhiều dịp như: Festival Huế, lễ hội Phật giáo, lễ hội dân gian, âm nhạc thính phòng…

Nhã nhạc còn được trình diễn trong các nghi thức ngoại giao, biểu diễn phục vụ khách du lịch và dân địa phương trong các dịp đại lễ và tết cổ truyền… Chính vì thế, Nhã nhạc ngày nay vẫn có điều kiện và không gian diễn tấu phong phú. Giá trị nghệ thuật vẫn được giữ gìn, trường tồn và tiếp tục phát huy. 

Nếu có dịp đến Huế, bạn đừng bỏ qua cơ hội thưởng thức, cảm nhận về Nhã nhạc cung đình qua những tiết mục đặc sắc bên cạnh việc khám phá nét đẹp cố đô và các món ăn đặc sản.  

4. Kế thừa và bảo tồn

Nhã Nhạc Huế - di sản văn hoá âm nhạc “cổ điển bác học Việt Nam” cũng đã từng bị đe dọa nghiêm trọng khi xảy ra biến cố sụp đổ của triều đại nhà Nguyễn và tiếp theo là hơn 30 năm chiến tranh liên miên. Nói như vậy đúng về mặt khách quan, còn về mặt chủ quan, thực ra, vào cuối thời Nguyễn, chỉ còn duy trì 2 loại dàn nhạc là Đại nhạc (gồm trống, kèn, mõ, bồng, xập xõa) và tTiểu nhạc (trống bản, đàn tỳ bà, đàn nhị, đàn tam, ống địch, tam âm, phách tiền). Ngoài ra, từ Đồng Khánh đến Khải Định, Bảo Đại đều chuộng các dàn kèn đồng, Quân nhạc phương Tây, làm cho vai trò của Nhã Nhạc càng mờ nhạt thêm. 

Sau năm 1945, Nhã Nhạc không còn vai trò với xã hội và có nguy cơ mai một dần. Ngày nay, các tài liệu lịch sử về Nhã nhạc không còn nhiều, không biết ở đâu và phân rải khắp nơi, không có một cơ sở lưu trữ bài bản và hệ thống, nhiều nghệ nhân, người am hiểu kỹ thuật diễn xướng Nhã Nhạc cũng đã qua đời.

Từ năm 1992, nhà hát Nghệ thuật Cung đình Huế thuộc Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế ra đời, chuẩn bị các cơ sở phục vụ cho công tác bảo tồn âm nhạc cung đình Huế. Tháng 3/1994 UNESCO đã phối hợp với Bộ Văn hóa Thông tin, UBND tỉnh, Trung tâm BTDTCĐ Huế tổ chức Hội nghị Quốc tế về bảo vệ và giữ gìn phục hồi văn hóa phi vật thể vùng đất Huế. Tiếp theo là các dự án đào tạo được Bộ Văn hóa Thông tin, các Quỹ của UNESCO, Chính phủ Nhật Bản... tài trợ cho các lớp nhạc công, diễn viên ca múa cung đình. Những năm sau đó, Chính phủ, Bộ Văn hóa Thông tin và lãnh đạo của tỉnh Thừa Thiên Huế đã có nhiều chủ trương, quyết định để bảo tồn loại hình văn hóa độc đáo này. 

Trong công cuộc bảo tồn, Nhà Hát Truyền Thống Cung Đình Huế đã được thành lập (trực thuộc Trung tâm BTDTCĐ Huế) bước đầu đã bảo tồn được một số bản nhạc như: 10 bản Ngự (Phẩm tuyết, Nguyên tiêu, Hồ quảng, Liên hoàn, Bình bán, Tây mai, Kim tiền, Xung phong, Long hổ, Tẩu mã), Long đăng, Long ngâm, Tiểu khúc...; các bản nhạc trong dàn Đại nhạc (Tam luân Cửu chuyển, Thái bình Cổ nhạc, Đăng đàn cung, Phú lục, Tẩu mã, Bông, Mã vũ, Mang, Đăng đàn đơn, Đăng đàn kép)… cùng sự góp sức của đoàn Nghệ thuật Truyền thống Huế thuộc Sở Văn hóa Thông tin và Câu lạc bộ Phú Xuân cũng góp phần tích cực vào việc bảo tồn di sản Nhã nhạc.

Song song với việc bảo tồn phục hồi các tác phẩm kể trên, Nhà Hát Nghệ Thuật Cung Đình Huế đã tiến hành biểu diễn phục vụ khách đến Huế tham quan, nghiên cứu, tuyên truyền sang các nước như: Hàn Quốc, Lào, Pháp, Bỉ, Áo,... dàn dựng các chương trình nghệ thuật Festival Huế 2000, 2002…. 

Bảo tồn, kế thừa và phát huy, không phải chỉ là dàn Nhã Nhạc theo hệ thống mà bảo tồn di sản văn hóa âm nhạc cung đình luôn gắn với việc phát huy giá trị di tích cố đô, bởi lẽ hai hoạt động này luôn đan xen, hòa quyện để làm nên vẻ đẹp viên mãn của di sản Nhã Nhạc Cung Đình Huế - âm nhạc cung đình Việt Nam. 

Lễ hội cồng chiêng Tây Nguyên là một trong những di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại đã được UNESCO công nhận. Tại Lâm Đồng, với sự phát triển của du lịch, nét văn hóa truyền thống này càng có cơ hội phát triển hơn nữa, tạo nên sức hút mãnh liệt với những du khách yêu thích văn hóa truyền thống. 

Đôi nét về Lễ hội cồng chiêng Tây Nguyên

1. Cồng chiêng là gì?

Cồng chiêng là loại nhạc cụ đặc trưng của một số dân tộc thiểu số, có tên tiếng anh là goong. Tiền thân của cồng chiêng là đàn đá, chiêng đá, cồng chiêng ra đời cùng với thời kỳ đồ đồng lên ngôi. 

Ngay từ khi ra đời, trong tất cả các lễ hội của người Việt xưa đều vang lên những tiếng cồng trầm đục, vừa trầm lắng vừa hào hùng, vọng khắp núi rừng. Cồng chiêng còn là sự kết nối giữa các thế hệ, những hoa văn trên cồng chiêng luôn có sự biến đổi theo từng thời kỳ, phản ánh văn hóa truyền thống một cách rõ nét. Cho đến tận ngày nay, dù cồng chiêng đã không còn phổ biến nhưng vẫn là nét văn hóa phi vật thể được nhà nước và rất nhiều tổ chức bảo tồn, nhằm giữ gìn những giá trị quá khứ, qua đó phản ánh đời sống của các thế hệ cha ông cho con cháu ngàn đời học tập và phát huy.

2. Lễ hội cồng chiêng là gì?

Để hiểu rõ hơn về lễ hội cồng chiêng, bạn cần biết được cồng chiêng là gì? Lễ hội cồng chiêng không chỉ là một biểu tượng văn hóa sâu sắc mà còn là di sản văn hóa vô giá của các dân tộc thiểu số trên cao nguyên Tây Nguyên, một vùng đất đa dạng về dân tộc và văn hóa được trải dài trên 5 tỉnh là Kon Tum, Gia Lai, Đăk Lăk, Đăk Nông, Lâm Đồng.

Tại lễ hội cồng chiêng Tây Nguyên, không chỉ có âm nhạc đặc trưng từ những chiếc cồng, chiêng được chơi bởi những người nghệ sĩ tài ba, mà còn là sự kết hợp phong phú của các lễ hội truyền thống có sử dụng những nhạc cụ này.

Đó được xem là một bức tranh văn hóa đa dạng với sự thể hiện của nhiều dân tộc như Ê đê, Ba Na, Mạ, Lặc, Xê Đăng, Gia Rai… Mỗi bài nhạc cồng, chiêng không chỉ đơn thuần là một giai điệu, mà còn chứa đựng một sự linh thiêng, phục vụ cho các nghi lễ tôn giáo hay các dịp đặc biệt trong đời sống cộng đồng của người dân Tây Nguyên.

Những giai điệu cồng chiêng không chỉ đơn thuần là âm nhạc, mà còn là tiếng gọi của quá khứ, là ký ức về một truyền thống lâu đời đậm chất văn hóa. Nơi mà mỗi bài hát, mỗi điệu nhảy đều là một phần không thể thiếu trong cuộc sống và nhận thức của các dân tộc thiểu số trên vùng cao nguyên Tây Nguyên.

3. Lịch sử của lễ hội cồng chiêng Tây Nguyên

Cồng chiêng Tây Nguyên được xem là kế thừa của một truyền thống văn hóa và lịch sử lâu đời. Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng cồng chiêng có nguồn gốc từ đàn đá. Trước khi văn hóa đồng xuất hiện, người xưa đã sử dụng các công cụ âm nhạc làm từ đá như cồng đá, chiêng đá…

Sau đó, trong thời đại đồ đồng, chiếc chiêng đồng mới được ra đời. Từ thời kỳ sơ khai, cồng chiêng đã được sử dụng để kỷ niệm việc bắt đầu vụ mùa, khi người dân xuống cày đồng. Cồng chiêng cũng biểu thị cho lòng tin tưởng, là cầu nối với thế giới siêu nhiên.

4. Tìm hiểu ý nghĩa lễ hội cồng chiêng Tây Nguyên

Âm thanh của cồng chiêng Tây Nguyên không chỉ đơn thuần là tiếng nhạc mừng, mà còn là cách mà con người kết nối với thiên nhiên. Khi những giai điệu vang lên, chúng mang trong mình sự sâu lắng, sức mạnh, hoà quyện với tiếng suối, tiếng gió, và cả tiếng thở của con người. Chính điều này tạo nên một bức tranh âm nhạc sống động, gắn kết chặt chẽ với đất trời và cộng đồng người dân Tây Nguyên suốt hàng ngàn năm qua. Âm nhạc cồng chiêng đa dạng với nhiều giai điệu khác nhau, tùy thuộc vào dân tộc và người chơi. Mỗi dịp lễ hội, vở diễn cồng chiêng được thực hiện với những điệu nhạc phù hợp với tính chất và bản sắc của sự kiện. Những giai điệu này không chỉ đơn thuần là âm nhạc mà còn là tiếng nói của cuộc sống hàng ngày, thể hiện tâm hồn, tình cảm của người dân. Đồng thời, âm thanh của cồng chiêng còn được xem như sợi dây kết nối với thế giới tâm linh, nhằm gửi gắm những lời cầu nguyện, những khát vọng tinh thần của con người đến với thế giới siêu nhiên, cầu mong cho sức khỏe và sự bình an trong cuộc sống.

Ngoài ra, có một giả thuyết cho rằng văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên có nguồn gốc từ văn minh Đông Sơn, một nền văn minh sử dụng đồng thau xuất hiện tại Đông Nam Á. Trong văn hóa cồng chiêng ở Tây Nguyên, điểm đặc trưng rõ nét nhất so với các khu vực khác chính là tính cộng đồng cao. Điều này phản ánh ở việc mỗi nhạc công chỉ chơi một chiếc cồng. Mỗi thành viên trong dàn nhạc nhớ rõ từng tiết tấu của mỗi bài nhạc chiêng trong từng nghi lễ và hòa nhập hoàn hảo với các nhạc công khác.

Tùy thuộc vào từng nhóm dân tộc, cồng chiêng có thể được đánh bằng dùi hoặc bằng tay. Mỗi bộ cồng chiêng có từ 2 đến 13 chiếc, với đường kính dao động từ 25 đến 120 cm. Việc sử dụng cồng chiêng theo nhóm cũng thể hiện sự đa dạng và phong phú trong cách tiếp cận với âm nhạc của các dân tộc. Từ đó tạo ra những điểm nhấn đặc biệt và đa sắc màu cho văn hóa âm nhạc của Tây Nguyên.

Lễ hội cồng chiêng Tây Nguyên là nét đặc trưng được tổ chức chủ yếu bởi các dân tộc đa dạng như Gia Rai, Ê Đê Kpah, Ba Na, Xơ Đăng, Brâu, Cơ Ho… Mặc dù cồng chiêng thường được coi là nhạc cụ dành cho nam giới, nhưng tại một số dân tộc, cả nam lẫn nữ đều tham gia việc chơi cồng. Đặc biệt, ở dân tộc Ê Đê, chỉ có phụ nữ mới được phép chơi cồng chiêng.

5. Thời gian tổ chức lễ hội cồng chiêng Tây Nguyên

Lễ hội cồng chiêng Tây Nguyên không được diễn ra theo một thời gian nhất định mà thường diễn ra từ tháng 3 đến cuối tháng 12 hàng năm. Mỗi năm, lễ hội được tổ chức tại các thời điểm khác nhau và luân phiên trong 5 tỉnh của vùng này, bao gồm Đắk Lắk, Lâm Đồng, Kon Tum, Đắk Nông và Gia Lai.

Đắk Lắk là tỉnh trung tâm văn hóa, chính trị và xã hội của Tây Nguyên. Do đó mà nơi đây thường được coi là địa điểm quan trọng và thường xuyên được chọn để tổ chức lễ hội cồng chiêng.

Trong số các địa điểm tổ chức thì lễ hội cồng chiêng tại huyện Buôn Đôn, thành phố Buôn Ma Thuột, Đắk Lắk là nổi tiếng nhất với sự rực rỡ, đa dạng, đặc sắc, và đã được nhiều người đánh giá cao là một trong những lễ hội lớn và cuốn hút nhất.

Lễ hội cồng chiêng không chỉ là dịp để bạn có thể tận hưởng những nét âm nhạc độc đáo mà còn là cơ hội để khám phá và tận hưởng bản sắc và văn hóa đa dạng của vùng đất Tây Nguyên.

6. Cồng chiêng Tây Nguyên được UNESCO công nhận

Lễ hội cồng chiêng Tây Nguyên đã được UNESCO chính thức công nhận là một Kiệt tác truyền khẩu và phi vật thể của nhân loại vào ngày 25 tháng 11 năm 2005. Trong buổi công bố giải thưởng, ông Koichiro Matsuura – Tổng Giám đốc của UNESCO đã chia sẻ những cảm nhận và suy nghĩ của mình về cồng chiêng Tây Nguyên như sau:“Tôi đã được trải nghiệm âm nhạc cồng chiêng đặc biệt của Việt Nam và đã được chứng kiến sự độc đáo của những nhạc cụ trong dàn nhạc cồng chiêng của các dân tộc Tây Nguyên. Đây là một di sản văn hóa truyền thống độc đáo của Việt Nam, tuyệt vời và rất đặc sắc. Việc công nhận Văn hóa Cồng chiêng Tây Nguyên là Kiệt tác di sản văn hóa phi vật thể và truyền khẩu của nhân loại là hoàn toàn xứng đáng.”

Sự thừa nhận của UNESCO đối với cồng chiêng Tây Nguyên không chỉ là một sự vinh danh mà còn là một sự khích lệ vô cùng quý báu cho nỗ lực bảo tồn và phát triển không gian văn hóa cồng chiêng. Góp phần thúc đẩy sự nhận thức và tôn trọng đối với văn hóa đa dạng và phong phú của của cộng đồng quốc tế đối với Việt Nam.

Cồng chiêng có rất nhiều giai điệu, phụ thuộc vào dân tộc, vào người chơi. Với mỗi sự kiện khác nhau, các vở diễn sẽ được thực hiện để phù hợp với tính chất sự kiện. Mỗi giai điệu này đều gắn với đời sống hàng ngày của người dân, nói lên tiếng lòng, tâm tư, tình cảm của đồng bào các dân tộc thiểu số. Thanh âm của cồng chiêng cũng được coi là sợi dây kết nối với thần linh, để gửi gắm những cầu nguyện, những mong mỏi của con người đến với thế giới tâm linh.

-Nguồn: Tổng hợp-