Lekcje 21-25

21 Lection vinti-un / Vinti-prime lection

I. HUGO COMO ORATOR PUBLIC

Mangiante su excellente dinar ibi in le restaurante, Hugo audi ex un radio reportos del cruelitates de un guerra in un pais lontan. On reporta hodie de milles de victimas, plure centos jam morte, alteres o moriente o con vulneres mortal. Subito le manca le appetito.

Post un o duo horas ille stara ante le congresso del Association del Amicos del Nationes Unite, parlante re le "Super-population e le problemas alimentari". Vos, car lector, qui cognosce Hugo, vos sape que ille es un poco timide (50). Que vos le da nunc vostre appoio!

Jam es le tempore: Hugo ascende le tribuna pro comenciar su discurso. Ille es nervosissime. Su geniculos tremula, il le sembla mesmo que illos tremula si forte que isto debe esser audibile ... Ille senti le sudor a su fronte, su genas es pallide (50), su labios sic e in le bucca su lingua es rigide como un pecia de ligno. "Parlar essera impossibile", ille pensa. "Tote le mundo me reguarda. Al ultime grado del scala io va cader. On ridera usque alcuno trovara que mi corde non plus batte, que io ha habite un collapso a causa de "timor (50) del scena" ...

I. Hugo jako publiczny mówca

Jedząc swój doskonały obiad, tam w restauracji, Hugo słyszy w radiu doniesienia o okrucieństwach wojny w jakimś dalekim kraju. Dzisiaj donoszą o tysiącach ofiar, wielu setkach już martwych, innych albo umierających albo śmiertelnie rannych. Nagle traci apetyt.

Za godzinę lub dwie stanie przed kongresem Stowarzyszenia Przyjaciół Narodów Zjednoczonych, mówiąc o "Przeludnieniu i problemach żywnościowych". Pan, drogi czytelniku, który zna Hugona, wie, że jest on nieco bojaźliwy. Proszę udzielić mu teraz swojego wsparcia!

Już czas: Hugo wchodzi na trybunę, aby rozpocząć swój wykład. Jest bardzo zdenerwowany. Kolana mu drżą, wydaje mu się, że drżą tak bardzo, że musi to być słyszalne... Czuje pot na czole, jego policzki są blade, wargi suche a w ustach język jest sztywny jak kawałek drewna. "Mówienie będzie niemożliwe", myśli. Cały świat patrzy na mnie. Na ostatnim stopniu schodów upadnę. Będą się śmiali, ąż ktoś stwierdzi, że moje serce już nie bije, że miałem zawał z powodu tremy"...

Questiones

1. Proque perde Hugo le appetito? 2. Explica nos lo que es un "vulnere mortal". 3. Proque besonia Hugo nostre appoio? 4. Explica in simple parolas lo que significa "super-population". 5. Que pote le publico vider de su nervositate? 6. Que time ille? 7. Que color ha su genas quando illos es "pallide"?

1. Dlaczego Hugo traci apetyt? 2. Wyjaśnij nam, czym jest "śmiertelna rana". 3. Dlaczego Hugo potrzebuje naszego wsparcia? 4. Wyjaśnij prostymi słowami, co oznacza "przeludnienie". 5. Co może dostrzec publiczność w jego zdenerwowaniu? 6. Czego on się boi? Jaki kolor mają jego policzki gdy są "blade"?

Lista de vocabulos

Explicationes

49. -itate oznacza stan lub właściwość, pozwalając tworzyć rzeczowniki abstakcyjne z odpowiednich przymiotników. To samo zadanie spełnia równie częsty sufiks -essa oraz rzadziej występujący -itude /vide lekcja 22/. Czwartą tego rodzaju końcówką słowotwórczą jest -ia, występuje po wstawce -nt- imiesłowów teraźniejszych.

Ex.: primitiv/itate = prymitywność, prymitywizm, probabil/itate = prawdopodobieństwo, rich/essa = bogactwo, /od ric = bogaty, stąd np. Puerto Rico - bogaty port/, trist/essa = smutek, exact/itude = dokładność, long/itude = długość. Możliwe jest połączenie z końcówką przymiotnikową -al: long/itudin/al = dotyczący długości. Tole/rant/ia = tolerancja,pre/sent/ia = obecność, impor/tant/ia = ważność. Te zakończenia -antia i -entia odpowiadają angielskim i francuskim -ance i -ence.

50. tim/er bać się

tim/ide lękliwy

tim/or strach

cal/er ogrzewać

cal/ide gorący

cal/or gorąco

rig/er sztywnieć

rig/ide sztywny

rig/or sztywność

frig/er marznąć

frig/ide zimny

frig/or zimno

Jak widać z powyższych przykładów wychodząc od czasowników zakończonych na -er tworzymy przymiotniki za pomocą końcówki -ide oraz abstrakcyjne rzeczowniki z sufixem -or. Z kolei przymiotniki na -ide pozwalają tworzyć dalsze rzeczowniki: timiditate = lękliwość, rigiditate = zesztywnienie, frigiditate = ochłodzenie.

Rzeczownik calor występuje w takich wyrazach międzynarodowych jak: calor/ia = kaloria /jednostka ilości ciepła/, calor/imetro = kalorymetr, calor/ifero = kaloryfer.

Il face grande calor = jest upał.

Calor specific = ciepło właściwe.

Rigor del morte = stężenie pośmiertne.

Rigor znaczy sztywność ale też rygor to jest dyscyplina, karność, surowość czyli sztywność wymagań, warunków.

51. /Io spera o desira/ que vos le da nunc vostre appoio! W Interlinguie zbędna jest oddzielna forma czasowników w trybie rozkazującym, wystarcza bowiem spójnik que. Jedynie czasownik być ma oddzielną postać sia. Ex.: Sia benvenite! = bądźcie mile widziani!, witajcie! Le juvene maritos sia felice! = Niech młodzi małżonkowie będą szczęśliwi!

22 Lection vinti-duo / Vinti-secunde lection

II. HUGO COMO ORATOR PUBLIC

Sed in iste momento ille nota - con gratitude (49) - que su altere "ego", le embryon de un medico intra ille, constata sobriemente: "Aha, ecce un caso de panico ! Io debe calmar iste stupide asino que es io: geniculos tremulante nunquam es audibile. E vide, ibi sede al minus duo homines que te non reguarda. Illes garrula! In iste momento solemne! Isto es quasi un offensa! Tu debe eveliar les ! Attraher lor attention al thema de tu discurso! Tu corde es in ordine perfecte con omne su valvulas e cameras e venas. Toto es in ordine."

II. Hugo jako publiczny mówca

Ale w tym momencie zauważa - z wdzięcznością - że jego drugie "ja", embrion lekarza w nim samym, stwierdza trzeźwo: "Aha, oto przypadek paniki! Muszę uspokoić tego głupiego osła, którym sam jestem: trzęsące się kolana nigdy nie są słyszalne. I popatrz, tam siedzą przynajmniej dwie osoby, które na ciebie nie patrzą. One plotkują! W tym uroczystym momencie! To niemal obraza! Musisz ich obudzić! Przyciągnąć ich uwagę do tematu twojego wykładu! Twoje serce jest w doskonałym porządku ze wszystkimi swoimi zaworami, komorami i żyłami. Wszystko jest w porządku."

Questiones

1. Como se appellava Hugo, notante que ille esseva troppo nervose? 2. Que es le opposito de "nervose"? 3. Proque se trovava ille offendite?

1. Jak nazwał siebie Hugo, zauważając, że jest zbyt zdenerwowany? 2. Jakie jest przeciwieństwo wyrazu "zdenerwowany"? 3. Dlaczego poczuł się obrażony?

Lista de vocabulos

Explicationes

Bardzo dziękuję! = multe gratias! dosłownie: dużo podziękowań.

Panika to nagły niepohamowany popłoch. Wyraz ten pochodzi od imienia bożka Pan syna Hermesa i nimfy rzecznej opiekunka pasterzy i ich trzód. Jego przeraźliwy głos w ciszy leśnej, gdy ścigał nimfy, budził trwogę.

W wyrazach offender, offensa prefix of- powstał z prefixu ob- = do, ku ulegając asymilacji /vide paragraf 29/. Natomiast rdzeń -fens- występuje w słowach de/fens/iva = defensywa,of/fens/iva = ofensywa.

Ćwiczenie

1. Proszę przynieść nam rybę, ziemniaki, dwie szklanki mleka dla dzieci i dwie szklanki soku owocowego dla mojej żony i dla mnie.

2. Wszystkie wojny są okrutne.

3. "Trudno zaczynać wykład" myślał Hugo.

4. Jego serce biło i on nie czuł się wesoło.

5. Młody lekarz nie zachowywał się jak bohater.

23 Lection vinti-tres / Vinti-tertie lection

III. HUGO COMO ORATOR PUBLIC

Nunc ille jam sta sur le tribuna, detra le cathedra. Un o duo secundas ille ha state ibi e isto ha producite in le auditorio le effecto que illo ha devenite silente. "Nunc o nunquam!" Ille audi su proprie voce: "S-senioras ... e seniores! Car amicos !" De novo un pausa, brevissime, sed con effecto, ille constata. Nunc mesmo le garrulantes ha incatenate lor linguas. "Io les dominara." Rapidissimo vola trans su mente un pensata de satisfaction: "Benissimo que io ha abandonate mi prime intention de comenciar per ille phrase antiquate: 'Jam le ancian egyptianos' (52). " Plus belle nunc sona: "Heri, hodie, deman - un problema es le mesme. Heri, hodie, deman - un question remane de importantia indiscutabilemente vital. De ubi prender nostre pan quotidian? In le regiones de prosperitate (49) que nos, felices, habita, iste question non se pronuncia tanto sovente, sed nos sape que alterubi"...

Justo in iste momento quando ille ha ganiate su prime victoria super le timor, ille discoperi in le sala, in le tertie rango de bancos - illa, Anna, su Anna ...

III. Hugo jako publiczny mówca

A teraz już stoi na trybunie, za katedrą. Postał tam jedną czy dwie sekundy i wywołało to u słuchaczy ten efekt, że umilkli. "Teraz albo nigdy!" Słyszy swój własny głos" "P-panie... i panowie! Drodzy przyjaciele!" Ponownie pauza, króciutka, ale ze skutkiem, stwierdza. Teraz nawet plotkujący zawiązali swoje języki. "Zapanuję nad nimi". Błyskawicznie przelatuje przez jego umysł myśl satysfakcji" "Świetnie, że zrezygnowałem ze swojego pierwszego zamiaru rozpoczęcia tą przestarzałą frazą: "Już starożytni Egipcjanie". Ładniej brzmi teraz: "Wczoraj, dzisiaj, jutro - jeden problem pozostaje ten sam. Wczoraj, dzisiaj, jutro - jedna kwestia ma wagę bezdyskusyjnie żywotną. Skąd wziąć nasz chleb codzienny? W regionach pomyślności, gdzie my, szczęśliwi, mieszkamy, kwestia ta nie jest często wygłaszana, ale wiemy, że gdzie indziej"...

Właśnie w tym momencie, gdy odniósł swe pierwsze zwycięstwo nad strachem, odkrywa na sali, w trzecim rzędzie ławek - ją, Annę, jego Annę...

Questiones

1. Ille stava alcun secundas sur le tribuna sin parlar. Proque? 2. Como se appella un homine qui ba ganiate un victoria? 3. Como explicar le expression "regiones de prosperitate"?

1. Przez kilka sekund stał na trybunie nic nie mówiąc. Dlaczego? 2. Jak nazywa się człowiek, który odniósł zwycięstwo? 3. Jak wyjaśnić wyrażenie "regiony pomyślności"?

Lista de vocabulos

Explicationes

W wyrazie ef/fec/to prefix ef- jest wynikiem asymilacji przedrostka ex-. Natomiast rdzeń -fec- jest postacią pochodną od -fac- = robić /vide paragraf 53/.

Wyraz catena = łańcuch wchodzi w skład niektórych zwrotów:

Reaction in catena = reakcja łańcuchowa.

Incatena su lingua! = pohamuj swe gadulstwo! W wersji trywialnej brzmiałoby to "Stul pysk"!

Imię Wiktor znaczy victor = zwycięzca.

Zauważmy, że czasownik vincer ma wstawioną literę -n-. Jest to tak zwany infix czyli wrostek.

52. -an /końcówka przymiotnika/, -ano /rzeczownika/ oznacza mieszkańca danego kraju, język, przynależność.

ex.: Africa = Afryka, africano = Afrykanin, african = afrykański, Italia = Włochy, italiano = Włoch, italiana = Włoszka, język włoski italian = włoski /przymiotnik/, Christo = Chrystus,christiano = chrześcijanin.

W niektórych wypadkach na oznaczenie mieszkańca, języka i przymiotnika używa się tej samej końcówki -ese: Francia = Francja, un francese parla francese = Francuz mówi po francusku, Svedia = Szwecja, un svedese parla svedese = Szwed mówi po szwedzku, Polonia = Polska, un polonese /albo un polaco/ parla polonese = polak mówi po polsku.

24 Lection vinti-quatro / Vinti-quarte lection

IV. HUGO COMO ORATOR PUBLIC

Anna le habeva promittite un surprisa - e ecce illo: Su presentia in le sala del congresso ! Ille parla, ille senti un vivificante (53) calor (50) sublevar se in su interior, ille parla, ille es le maestro del thema, le manuscripto ante ille es non-toccate, su voce se leva e se bassa, ille lo sona como un instrumento musical: illo es portator de su sentimentos (55), de su argumentos, ille parla - nunc a illa sol; le alteres, le criticos, le collegas qui forsan le deridera, non importa plus, non existe !

Il es evidente que le publico se ha tornate in favor de su ideas. Illo sede, captivate del ardor e del brillante argumentation del juveno sur le tribuna. Sed subito un pensata le frappa como un fulmine: "Io pensa que io parla a illa, durante que illa non comprende un singule parola de mi lingua maternal ... !" Nunc, ille ha arrivate al fin de su discurso, le pausetta quando "le fulmine" le frappava, esseva a pena remarcabile. Ille fini per un appello, acceptate con applauso forte e plen de sympathia. Etiam Anna applaude, longe, forte e enthusiasticamente ...

IV. Hugo jako publiczny mówca

Anna obiecała mu niespodziankę - i oto ona: jej obecność w sali kongresu! On mówi, czuje ożywiające ciepło podnoszące się w jego wnętrzu, mówi, jest panem tematu, rękopis przed nim leży nietknięty, jego głos się podnosi i obniża, gra nim jak muzycznym instrumentem: jest nośnikiem jego uczuć, jego argumentów, on mówi - teraz wyłącznie do niej; inni, krytycy, koledzy, którzy może go wyśmieją, nie są ważni, nie istnieją!

Jest oczywiste, że publiczność zwróciła się ku jego ideom. Siedzi, porwana przez żar i błyskotliwą argumentację młodzieńca na trybunie. Ale nagle jak błyskawica uderza go myśl: "Sądzę, że mówię do niej, gdy ona nie rozumie ani jednego słowa mojego ojczystego języka...!" Teraz dotarł do końca wykładu, mała przerwa gdy uderzyła go "błyskawica" była ledwie zauważalna. Kończy apelem, przyjętym z mocnym i pełnym sympatii aplauzem. Także Anna klaszcze, długo, mocno i entuzjastycznie...

Questiones

1. Como Anna le surprendeva? 2. Esque le facto que Anna esseva in le auditorio le ha facite plus nervose? 3. Etiam Anna applaude. Proque, crede vos?

1. W jaki sposób zaskoczyła go Anna? 2. Czy fakt, że Anna była na widowni, zdenerwował go bardziej? 3. Także Anna klaszcze. Jak sądzicie, dlaczego?

Lista de vocabulos

Explicationes

53. -i/fic/ar czynić czymś, przekształcać w coś. Ex.: petra = kamień, petrificar = zmieniać w kamień, pur = czysty, purficar = czyścić, stąd purista, puritano = purysta, purytanin.

russe = rosyjski, russificar = rusyfikować, electric = elektryczny, electrificar = elektryfikować, identic = identyczny, identificar = identyfikować.

Morfem -fic- powstał przez osłabienie samogłoski a w morfemie -fac- /czynić/. Jest to zjawisko właściwe językowi łacińskiemu, o czym warto wiedzieć. W językoznastwie zjawisko wymiany samogłosek nazywa się apofonią z greckiego apo- = od, phone = głos. Na przykład: wyraz wieźć przechodzi w wozić. W łacinie wygląda to następująco:

samogłoski a oraz e przechodzą w i jeśli sylaba otwarta kończy się samogłoską. Ex.: amico = przyjaciel, inimico = nieprzyjaciel, leger = czytać, colliger = kolekcjonować, zbierać.

au wymienia się na u w sylabach otwartych. Ex.: clauder = zamykać na klucz, excluder = wykluczać

samogłoska a wymienia się na e w sylabach /zamkniętych/ kończących się spółgłoską. Ex.: facer = robić, effecto = efekt.

Rzecz jasna, do praktycznej nauki Interlinguy powyższe wiadomości nie są potrzebne, a autorowi chodziło o pokazanie pewnych interesujących właściwości języka.

-is/ar nadawać czemuś nową postać. Ex.: neutral = neutralny, neutralisar = neutralizować, organo = organ, organisar = organizować, Pasteur /1822-1895 bakteriolog francuski/,pasteurisar = pasteryzować, magnete = magnes, magnetisar = magnesować, magnetyzować.

54. -is/ta osoba o określonym zajęciu lub przynależna do jakiegoś ruchu itp. oznaczonym końcówką /is/mo. Ex.: socialismo, socialista = socjalizm, socjalista, pianista = pianista,artista = artysta. Wyrazy zakończone na -ista mogą być też przymiotnikami: un partito socialista = partia socjalistyczna.

55. -a/mento po czasownikach zakończonych na -ar oraz -i/mento po czasownikach -er i -ir. Znaczenie: czynność lub jej rezultat. Ex.: arrangiar = urządzać, arrangiamneto = urządzenie, uporządkowanie, abonar = abonować, abonamento = abonament, franger = łamać, fragmento = fragment, odłam, należy tu nadmienić, że od tego samego czasownika pochodzą też wyrazy: frakcja, dyfrakcja itp., mover = ruszać, movimento = ruch, consentir = zgadzać się, przyzwalać, consentimento = zgoda, zezwolenie, abolir = obalać,abolimento = obalenie.

56. Według przyjętej zasady Instytutu IALA do słownika Interlinguy zaliczono słowa występujące co najmniej w trzech językach kontrolnych. Istnieje jedna pewna liczba wyrazów = głównie tak zwanych gramatycznych - które mają odmienną postać w poszczególnych językach. Np.: też, także po francusku aussi, po włosku anche, po hiszpańsku tambien, po portugalsku tambem, po angielsku also, too, po łacinie etiam. W takiej sytuacji postanowiono przyjąć kilka wersji synonimicznych celem lepszego rozumienia Interlinguy.

Oto najczęściej spotykane tego typu wyrazy:

alicun, alcun, qualcun = ktoś

an, esque = czy

anque, etiam, tamben = też

celle, ille = ten

ci, hic = tu

dum, durante /que/ = podczas

era, esseva = był

illac, ibi = tutaj

jammais, unquam = kiedyś

non-jammais, nunquam = nigdy

ma, mais, sed = lecz

nimis, troppo = za dużo

ora, nunc = teraz

pauc/o/, poc/o/ = malo

semper, sempre = zawsze

sera, essera = byłby

son, es = są

25 Lection vinti-cinque / Vinti-quinte lection

LE PRIME NIVE

Le autumno tosto va transir in hiberno. Le arbores sta nude, jam depost longe disfoliate. Il es un vespere autumnal, un vespere de autumno tarde.

Hugo e Anna ha passate le ecclesia e nunc se promena a transverso le parco. Le aere es fresc. Durante tote le die le celo habeva essite obscur e nunc on pote vider ni le luna ni le stellas. "Le autumno me pare un tempore triste", dice Anna, "si gris e pluviose. Etiam le hiberno non me place con su frigor." - "No, etiam a me illo non gusta multo", consenti Hugo, "sed le natura debe dormir. E pensa a isto: le hiberno precede le primavera, con su flores e odores. E postea veni le estate, calide, con sol e belle tempore sempre, sempre!" (Al pluvias estive, que non es si infrequente, illes non pensa.) "Ah", Hugo continua con enthusiasmo pretendite, "refrescar se per banios in le undas de un mar salin ! " Anna ride: "Evidentemente le autumno non face te troppo triste!" - "No, iste autumno me sembla supportabile ...", ille replica immediatemente, e prendente le mano molle de su amica, ille adde, seriose, "considerante que io va 'hibernar' e ir al incontro del primavera con te." Mano in mano illes continua lor promenada, tacente. Subito illes se arresta, e torna lor facies in alto. Lentemente comencia cader le prime nive. Illes se reguarda - e lor labios se incontra, teneremente, in le prime basio.

E nunc, car lector, nos dice - discretemente - "Adeo!" a Hugo e Anna.

Pierwszy śnieg

Jesień przejdzie wkrótce w zimę. Drzewa stoją nagie, już od dawna pozbawione liści. Jest jesienny wieczór, wieczór późnej jesieni.

Hugo i Anna minęli kościół a teraz spacerują przez park. Powietrze jest świeże. Przez cały dzień niebo było ciemne i teraz nie można dostrzec ani księżyca, ani gwiazd. "Jesień wydaje mi się smutną porą", mówi Anna, "tak szarą i dżdżystą. Również zima mi się nie podoba ze swoim chłodem". - "Nie, także i ja nie bardzo ją lubię", zgadza się Hugo, "ale natura musi zapaść w sen. A pomyśl o tym: zima poprzedza wiosnę, z jej kwiatami i zapachami. A potem przychodzi lato, gorące, ze słońcem i piękną pogodą, zawsze, zawsze!" (O letnich deszczach, które nie są rzadkie, on nie myśli). "Ach, Hugo kontynuuje z udawanym entuzjazmem, "odświeżać się kąpielami w falach słonego morza!" Anna śmieje się: "Najwidoczniej jesień nie smuci cię zbytnio!" - "Nie, ta jesień wydaje mi się znośna...", replikuje natychmiast, i biorąc miękką rękę swojej przyjaciółki, dodaje, poważny, "pod warunkiem, że będę 'zimował' i szedł na spotkanie wiosny z tobą." Ręka w rękę, kontynuują milcząc swój spacer. Nagle się zatrzymują i zwracają twarze w górę. Powoli zaczyna padać pierwszy śnieg. Spoglądają na siebie - a ich twarze się spotykają, łagodnie, w pierwszym pocałunku.

A teraz, drogi czytelniku, mówimy dyskretnie "Do widzenia!" Hugonowi i Annie.

Lista de vocabulos

Explicationes

Prefix trans- w założeniach: przez, poza-. Ex.: transoceanic = transoceaniczny, transaction = transakcja, transformator = transformator, transmission = transmisja, transportar = transportować.

Prefix dis- w założeniach odpowiada polskiemu dys-, dez-, de- i ma dwa znaczenia: 1. pozbawienie czegoś, rozłączenie, 2. przeciwieństwo, odwrotność. Ex.: discuter = dyskutować, disharmonia = dysharmonia, dishonor = dyshonor, disinfection = dezynfekcja, odkażanie, disinformation = dezinformacja, disorganisation = dezorganizacja,discentralisar = decentralizować, dismilitarisation = demilitaryzacja, dismoralisar = demoralizować.

Pluviose = deszczowy, ten przymiotnik jest równocześnie nazwą piątego miesiąca francuskiego kalendarza rewolucyjnego. W roku 1989 Francja obchodziła 200-setną rocznicę zburzenia Bastylii.

Czasownik nascer = rodzić jest źrodłem derywacji szeregu wyrazów pochodnych jak np. natura - wszystko co się rodzi, nation = naród - zbiór osób urodzonych w danym kraju,naturalismo = naturalizm - kierunek filozoficzny odrzucający byt nadprzyrodzony, natural = naturalny - a więc nie sztuczny lecz taki jaki się rodzi.