Gramatyka w pigułce
"Lingua natural e musical
de parolas international
e un grammatica minimal.
Comprensibile facilemente
per personas intelligente.
Le medio de communication
adequate pro le solution
del confusion de Babylon."
Gramatyka nie zawiera żadnych sztucznych i arbitralnych rozwiązań. Jest ekstraktem, najmniejszym wspólnym mianownikiem gramatyk języków kontrolnych, z których wywodzi się Interlingua, uproszczonym zarazem przez odrzucenie niepotrzebnego balastu, jakim jest np. rozbudowana odmiana wyrazów. Jest więc językiem nie sztucznie utworzonym, lecz wyekstrahowanym.
Interlingua posługuje się alfabetem łacińskim i nie stosuje żadnych znaków diakrytycznych, co bardzo ułatwia pisanie tekstów (dla porównania, wielkim problemem Esperanta były zawsze znaki diakrytyczne). Akcent pada w ogromnej większości przypadków na samogłoskę przed ostatnią spółgłoską - facer, parlar, elegante, discurso, computator, Polonia, persona, ideal, libro, elephante.
Druga reguła akcentowania respektuje klasyczne korzenie językowe - istnieje kilka końcówek wyrazów, które powodują, że akcent przesuwa się na samogłoskę poprzedzającą przedostatnią spółgłoskę.
-le, -ne, -re: facile = łatwy, nomine = imię, tempore = czas
-ic, -ico, -ica: technic, technico = technik, technica = technika
-ide, -ido: timide = nieśmiały, acido = kwas
-ula, -ulo: regula = reguła, angulo = kąt
-ime: ultime = ostatni.
Zauważmy, że nie jest to żadna abstrakcja i wymysł twórców Interlinguy, lecz zakorzenione od tysiącleci zjawisko językowe. W języku polskim także poprawne jest wymawianie "technika", a nie "technika", "republika", a nie "republika", "muzyka", a nie "muzyka" czy "gramatyka", a nie "gramatyka", jak uważają osoby rozciągające polską regułę przedostatniej sylaby na wszelkie możliwe wyrazy.
Alfabet
(w nawiasach kwadratowych nazwa i w czerwonym kolorze wymowa pojedynczych liter)
a [a - a]
b [be - b]
c [ce - c lub k]
d [de - d]
e [e - e]
f [ef - f]
g [ge - g]
h [hasha - h]
i [i - i]
j [jota - ż]
k [ka - k]
l [el - l]
m [em - m]
n [en - n]
o [o - o]
p [pe - p]
q [ku - k]
r [er - r]
s [es - s]
t [te - t]
u [u - u]
v [ve - w]
w [duple ve - ł]
x [iks - ks]
y [i grec, ypsilon - i]
z [ zeta, zed - z]
Rodzajnik
Rodzajnikiem określonym jest le:
le casa (dom)
le casas (domy)
le libro (książka)
le libros (książki)
Przyimki a i de w połączeniu z rodzajnikiem określonym ulegają ściągnięciu.
a + le = al
de + le = del
Rodzajnikiem nieokreślonym jest un:
un casa
un libro
Rzeczownik
Rzeczownik nie ma odmiany przez rodzaje. Jedynie niektóre nazwy osób lub zwierząt mogą mieć końcówkę w naturalny sposób zależną od płci, -o lub -a.
amico (przyjaciel) - amica (przyjaciółka)
cavallo (koń) - cavalla (kobyła)
Liczba mnoga jest tworzona za pomocą s. Po końcowej spółgłosce podajemy -es. Wyraz kończący się na -c ma liczbę mnogą tworzoną za pomocą -ches.
un libro, duo libros; un catto, duo cattos
le construction, le constructiones; le vision, le visiones
le zinc, zinches
Końcówka liczby mnogiej -s nie wpływa na przesunięcie akcentu. Pozostaje on na swoim miejscu.
conversation - conversationes
Przymiotnik
Przymiotnik jest nieodmienny, bez względu na rodzaj czy liczbę rzeczownika.
bon matre - dobra matka
bon filio - dobry syn
bon casas - dobre domy
bon libros - dobre książki
Przymiotnik może się pojawiać przed lub po określanym rzeczowniku. Dominuje stawianie przymiotnika po rzeczowniku (jak w języku francuskim), ale krótkie i często używane przymiotniki są stawiane na ogół przed rzeczownikiem.
incredibile notitias
notitias incredibile
un bon homine
un homine excellente
Przymiotnik może czasem przyjąć końcówkę -s liczby mnogiej, jeśli sam rzeczownik jest nieobecny.
Io apprecia camisas azur; mi sposa prefere le verdes. Cenię błękitne koszule; moja żona woli zielone.
Stopniowanie przymiotników odbywa się w sposób regularny za pomocą plus i le plus (w przeciwną stronę za pomocą minus i le minus).
facile (łatwy) - plus facile (łatwiejszy) - le plus facile (najłatwiejszy)
grande (duży, wielki) - plus grande - le plus grande
bon (dobry) - plus bon - le plus bon
elegante - minus elegante - le minus elegante
Istnieją oczywiście nieregularne metody stopniowania niektórych przymiotników, często stosowane w tekstach.
bon (dobry) - melior (lepszy) - optime (najlepszy)
mal (zły) - pejor (gorszy) - pessime (najgorszy)
grande - major - maxime
Przysłówek
Przysłówki regularne są tworzone od przymiotników przez dodanie -mente albo, po końcowym -c, przez dodanie -amente.
grande, grandemente
felice, felicemente
physic, physicamente
Oczywiście istnieje wiele przysłówków pierwotnych, które nie są wywodzone z przymiotników.
troppo fatigate - zbyt zmęczony
sempre de mal humor - zawsze w złym humorze
Przysłówki są stopniowane analogicznie do przymiotników, w sposób regularny lub nieregularny.
facilemente - plus facilemente - le plus facilemente
ben (dobrze) - melio - le melio
Zaimki
Illo(s) dotyczy rzeczy lub zwierząt, których płeć nie jest znana.
Mi casa- Illo es belle. Mój dom- Jest piękny.
Il jest używane w konstrukcjach bezosobowych:
Il pluve. Pada.
Il ha un problema. Jest problem.
= Un problema existe.
On jest używane dla nieokreślonych osób:
On parla francese in Belgica. W Belgii mówi się po francusku.
= Francese es parlate in Belgica.
Istnieją dwie formy zaimka dzierżawczego. Forma krótsza jest używana przed rzeczownikiem bez rodzajnika.
mi casa, mi grande casa. Mój dom, mój duży dom.
W innych sytuacjach używa się dłuższej formy:
le mie casa. Mój dom.
Deo mie! Boże mój!
Tu casa es major que le mie. Twój dom jest większy niż mój.
Zaimek zwrotny się ma postać se (lavar se, brossar se), odmienianą przez osoby.
Io me lava. Ja się myję.
Tu te lava. Ty się myjesz.
Illa se lava. Ona się myje.
Nos nos lava. My się myjemy.
Vos vos lava. Wy się myjecie.
Illes se lava. Oni się myją.
Czasownik
Czasowniki kończą się na -ar (ogromna większość), -er (pewna ilość czasowników, w tym szereg często używanych) lub -ir (bardzo niewiele). Nie są one odmieniane przez czasy i osoby - po odjęciu końcowej litery -r uzyskujemy czas teraźniejszy dla wszystkich osób w obu liczbach. Podobnie jest w innych czasach.
Stanowi to wielkie ułatwienie w porównaniu z językami naturalnymi, w których koniugacja jest niekiedy koszmarnie skomplikowana (np. łacina, francuski lub niemiecki, o językach słowiańskich nie wspominając). Znając wyrazy i podane w tabeli zasady, znamy natychmiast całą koniugację.
Pewne nieliczne czasowniki mające końcówkę -er tworzą imiesłów czasu teraźniejszego za pomocą -iente.
reciper - recipiente
Bezokolicznik może być użyty jako rzeczownik, imiesłów jako przymiotnik:
le volar del aves - latanie ptaków
= le volo del aves
un influentia predominante - przemożny wpływ
le anno passate - ubiegły rok
Czasowniki esser (być), haber (mieć) e vader (iść) maja w czasie teraźniejszym powszechnie używane formy alternatywne:
es zamiast esse
ha zamiast habe
va zamiast vade
Czasownik esser ma jeszcze inne formy alternatywne, nieco mniej popularne:
es = esse (był)
son = esse (są)
era = esseva (był)
sera = essera (będzie)
serea = esserea (byłby)
Sia jest trybem rozkazującym i łączącym esser:
Sia felice! Bądź szczęśliwy.
Io non crede que ille sia folle. Nie wierzę, żeby ona miała być szalona.
Czasy przeszłe dokonane (tempores perfecte) tworzymy z czasownikiem haber i imiesłowem przeszłym:
io ha parlate - mówiłem
ille habeva vidite - widział (był)
Wzorem języków romańskich możemy także tworzyć czas przyszły natychmiastowy, używając do tego formę skróconą czasownika vader (chodzić, iść) i bezokolicznik.
Io va leger - będę czytał (zaraz, za chwilę, wkrótce)
Illas va ir al cinema - pójdą do kina
Tryb bierny tworzy się za pomocą czasownika esser i imiesłowu przeszłego:
Le joco es vidite per milles de personas. Gra jest oglądana przez tysiące ludzi.
Isto essera facite per me. To będzie zrobione przeze mnie.
Te dwa czasowniki mogą być mieszane w bardziej złożonych konstrukcjach:
Quando ille arrivara, su vestes ja habera essite lavate. Gdy on przybędzie, jego ubrania będą już uprane.
Jak wymawiać?
Wymowa w języku Interlingua jest bardzo podobna do włoskiej czy hiszpańskiej.
Szczególnie ważne zasady:
ca, co, cu jak ka, ko, ku.
catto (kato), carriera (kariera), musica (muzika), escorta (eskorta), cocina (kocina), cubo (kubo), cultivar (kultiwar)
ce, ci, cy jak ce, ci, ci.
glycerina (glicerina), macedone (macedone), cocina (kocina), cyclon (ciklon), cylindro (cilindro)
ch zwykle jak k; ewentualnie jak cz lub sz.
machina (makina), charta (karta), characteristic (karakteristik); charme (szarm), checo (czeko)
g gardłowe jak g, nawet przed e, i, y (portugese); ewentualnie jak ż przed e, i, y, zwłaszcza w przyrostku -age i wyrazach pochodnych od niego.
gaudio (gaudio), mangiar (manżar), viage (wiaże), viagiar (wiażar)
h z wydechem; opcjonalnie jako nieme.
haber (haber), habile (habile)
ph jak f.
photo (foto), physica (fizika)
qu jak ku; jak k w wyrazach que, qui.
quando (kłando), que (ke), qui (ki)
rh jak r.
rheuma (reuma), rhombo (rombo)
s, między samogłoskami jak z
supponer (suponer), casa (kaza), osar (ozar)
th jak t.
theatro (teatro), theologia (teologia)
ti jak ti, ewentualnie jak cj (national, scientia, spatio).
w jak ł lub w, zgodnie z oryginalnym brzemieniem wyrazu w języku pochodzenia (water-closet).
y jak i.