Conscriptio Exulum

Friesland kende voor de dienstplicht de schutterij om de steden te voorzien van militairen. Bij de Spaanse opstand was dit leger ontoereikend en wierf men ook buitenlanders. De Middeleeuwse Conscriptio Exulum (i.e. 'extra inschrijving') is een verzameling handschriften (manuscripten) uit Leeuwarden met jaartallen van 1580 tot en met 1590. Het betreft 645 mannen uit Friesland. De verzameling is in 1928 onderzocht door Dr. A.L. Heerma van Voss en van nauwkeurig commentaar voorzien. De lijst zou aangelegd zijn door Reinier van Solckema. De bron is te confronteren met de Personele Impositie 1578, waarin een aantal ballingen ook geregistreerd is, zoals bijv. pastoor Cornelius uit Slappeterp, of andere zoals de namenlijst van Lyckle Piers ingediend bij de graaf van Aremberg, bekend als de 'onnozellijst met geschriften'. Er is dus meer onderzoeksmateriaal voorhanden. Maar liefst 125 ballingen van de conscriptie-lijst zou in het jaar 1581 overleden zijn, voornamelijk in de provincie Groningen. Ook in andere jaren blijft het sterftecijfer significant hoog. De lijst heeft een behoorlijke spreiding van militaire functies. Het betreft vermoedelijk het conservatieve spaansgezinde leger van capitein-hopman Rienk van Camminga, die in april 1584 onder verdachte omstandigheden stierf. Capitein-generaal Wilhelm van Nassau zou op dat moment het Tiete Cammingahuis in Leeuwarden hebben ingenomen. Dat al geschiedde met instemming van de magistraat van Leeuwarden (burgemeesters: Aedie Lammerts, Albert Everts Boner, Hessel van Aysma en Rommert van Uilenburg). Hier volgt een overzicht van het gepubliceerde materiaal.

Veldslagen:

-1580, Groningen (42 obiit)

-1581, Noordhorn bij Groningen (126 obiit)

-1582, Steenwijk in Drenthe (41 obiit)

-1583, Leeuwarden (11 obiit)

-1584, Terborg bij Zutphen (22 obiit)

-1586, Boksum in Friesland (12 obiit)

Sterftepercentage uit dit leger: 40%

Encyclopedie: 

Conscriptie (Lat.: conscriptio = optekening). Inschrijving van alle jongemannen voor het vervullen van de dienstplicht; voor het eerst tijdens de Franse Revolutie. De conscriptie in België (1798) was de aanleiding tot de Boerenkrijg. Door afkoop en plaatsvervanging verwerd de conscriptie tot een systeem van klassedienstplicht.

Bibliografie:

- 1719, Dees Conscriptio Exulum Frisiae bij A.W. Clant, Heraldiek

- 1796, Historie van het Verbond en de Smeekschriften, Bijlagen

- 1853, De Vrije Fries, Het Fries Genootschap, Vol. 6, Z.C. Von Uffenbach, Aantekeningen

- 1886, Verkoop Frederik Muller van fraaije verzameling handschriften, Opregte Haarlemsche Courant

- 1888, Conscriptio Exulum Frisiae, Archief voor de Geschiedenis, Aartsbisdom Utrecht

- 1900, Over de verbanning van geestelijken uit Friesland, J. Hogeman, In het jaar 1580

- 1928, Het Fries Genootschap, Dr. A.L. Heerma van Voss, De Conscriptio Exulum

- 1948, Lineageboek van Solckema, Vereniging Heemschut, 1941-1954, Conscriptio Exculum

- 2007, Bewerking van de Conscriptio Exulum, M.H.H. Engels, Conscriptio Exculum

© 2020 F.N. Heinsius