Covid-19 do virus SARS-CoV-2 : Lẽ Trời hay Lẽ người?

editor_ Posted on March 23, 2020 Posted in Con Người & Sự Kiện, Nguyễn Văn Lục, Quan Điểm 0 Comments

Nguyễn Văn Lục

Cũng như mọi người, tôi mong mỏi nạn đại dịch thế giới này chóng kết thúc. Vấn đề của bản thân mỗi người là đã học được gì qua trận đại dịch này?

Từ một hạt cát trên một phi thuyền không gian đến Covid-19: Lẽ Trời hay Lẽ người?

Cách đây cũng đã lâu khoảng 30 năm có lẻ, tôi được đọc một bài làm của một học sinh vừa hết Trung học, tại tỉnh bang Quebec. Bài viết của cháu học sinh có nhan đề: Un grain de sable dans la navette spatiale. (Một hạt cát trong phi thuyền không gian).

Thôi thì cứ bỏ phần kỹ thuật chuyên môn của bài viết sang một bên vì tôi không rành. Xét đến ý chính của bài luận cho thấy chỉ cần một hạt cát nhỏ thôi — một hạt cát đến vô nghĩa — trong một phi thuyền không gian thì nó cũng đủ gây rắc rối và làm rối loạn toàn thể hệ thống tinh vi của phi thuyền gây ra thảm kịch.

Bài viết ấy đã ám ảnh tôi nhiều năm về cái mà tôi gọi lá cái vulnérabilité của con người trước thiên nhiên. Trước sức mạnh thiên nhiên, con người, ngay với nền văn minh và kỹ thuật ở thế kỷ thứ 21, vẫn không là gì cả. Từ điển dịch vulnérabilité từ này là “tính dễ bị tổn thương”. Nhưng tôi lại nghĩ nó là cái mong manh của con người trước thiên nhiên. Vì nghĩ thế, tôi có khuynh hướng sống làm hòa với thiên nhiên, thuận theo thiên nhiên và tôn trọng thiên như các dân tộc cổ xưa. Tôi cảm nhận được cái tinh thần của Nguyễn Bỉnh Khiêm: “Thu ăn măng trúc, Đông ăn giá. Xuân tắm hồ sen, hạ tắm ao.” Cho đến bây giờ thì cái tinh thần đó vẫn là điều mong ước không trọn ven

Cái mong manh kỹ thuật của phi thuyền chỉ liên quan đến một chương trình, một cơ quan. Thất bại này chỉ giúp họ chỉnh sửa cái tiếp theo.

Nhưng nếu nhân rộng về hệ thống kinh tế toàn cầu lấy lợi nhuận làm tiêu chuẩn, lợi dụng con người, khai thác tài nguyên thiên nhiên đến hủy diệt như ngày hôm nay. Chúng ta đang có thể chứng kiến một sự đổ vỡ, một sự tan rã từng mảnh của hệ thống kinh tế ấy. Cái mong manh của một hạt cát tạo ra những tác động dây chuyền thật đáng lo ngại.

Cái tác động dây chuyền không chỉ ảnh hưởng những nước lớn như nước Tàu, nước Mỹ mà còn trên toàn thế giới. Đó là điều mà không một ai cách đây hơn hai tháng tiên đoán được. Không phải hàng triệu người lo lắng hoảng hốt. Mà hằng tỷ người. Chi tiêu hàng trăm hàng ngàn tỉ để giữ nền kinh tế khỏi sụp đổ.

Cái mong manh của con người được thử thách, được đặt thành vấn đề chăng trong một thế giới cực kỳ văn minh và tiến bộ? Càng văn minh, tiến bộ với phương tiện di chuyển từ nước này sang nước kia đã giúp con virus bỗng chốc trở thành mối đe dọa toàn cầu. Tội phạm không chỉ mình con virus mà còn là nền văn minh kỹ thuật – ở đây là phương tiện di chuyển hàng không, đường thủy cũng như đường bộ — do những con người quản lý quốc gia chịu trách nhiệm. Phải chăng đây là một bài học lớn thiên nhiên cảnh thức cho con người? Hay là sự thách thức giữa thiên nhiên và con người?

Có chút niềm tin thì đặt vấn đề lẽ trời và lẽ người?

Thời xưa, gặp thiên tai là nỗi lo thường xuyên của con người. Chỗ nào cũng có thiên tai. Thái độ con người như thế nào? Chúng ta học được gì?

Thời nay ở Việt Nam có câu, “Mất mùa là tại thiên tai, Được mùa là tại thiên tài đảng ta” không phải là sư thật mà là để nói nên tính vô trách nhiệm của nhà đương cuộc tại đây.

Mặt khác, trong bối cảnh đau buồn ấy, Giáo Hoàng Phan Xi Cô đã rời Vatican đến hai địa điểm hành hương quan trọng ở Roma để cầu nguyện.

“Địa điểm thứ nhất là Đền thờ Đức Bà Cả, Salus Populi Romani. Người ta được dịp nhớ lại là năm 593, Giáo Hoàng Gregorio đã giơ cao bức ảnh trong một đám rước để ngăn chặn một bệnh dịch. Và vào năm 1837, một trận dịch khác cũng đã xảy ra, người ta cũng kêu đến Đức Mẹ như thế.

Địa điểm thứ hai là là tại nhà thờ San Marcello trên đường Corso, nơi đặt một cây Thánh giá đã từng được rước đi trong trận dịch năm 1522.”

Nguồn: Bài viết của Đặng Tự Do 15/3/2020. Viet Catholics News

Cử chỉ và thái độ của Giáo Hoàng có thể chỉ mang tính biểu tượng. Nhưng một lần nữa nó đặt lại toàn bộ tâm thức, thái độ con người trước thiên nhiên trong hoàn cảnh hiện nay. Có một điều gì đó chưa hoàn chỉnh. Có một bài học nào đó con người cần ngồi lại để học lại từ đầu.

Bài viết này dùng những sự kiện hiện đại như chất liệu để đặt một vấn đề cao cả và rộng lớn hơn. Làm thế nào và đến lúc này, con người có thể tôn trọng thiên nhiên trong lúc vẫn lạm dụng quá độ và gây ra sự biến đổi sinh thái đe dọa đến chính trật tự thiên nhiên hay không?

Nhìn lại ngày xưa, tổ tiên và ông cha đã để lại cho chúng ta nhiều bài học lắm. Ngay cả người thiểu số miền cao nguyên hay các dân tộc cổ xưa trên thế giới cũng vậy. Tất cả không trừ, họ đều có một thái độ đáng quan tâm: Đó là thái độ kính trọng thiên nhiên. Quả thực thế giới ngày nay đã thiếu sự tôn trọng thiên nhiên. Nhiều cảnh báo của những hiền giả nhiều khi như nước đổ lá khoai.

Sau này, rất nhiều các bài viết hữu ích của các nhà thám hiểm, nhà khoa học giúp chúng ta hiểu thêm về cái thiên nhiên huyền bí, cái cao cả vĩ đại mà con người hầu như bất lực. Chỉ xin trích dẫn một hai bài thôi.

Bên ngoài nhà sàn João ở cổng bộ lạc của thổ dân, kẻ thù của ngày xưa đã trở thành bạn. © © Luca Locatelli / Picturetank

Trong một số báo Géo 426, tháng 8, 2014, có vài bài viết như “Le paradis vert des Caboclos”(Thiên đàng xanh của vùng “ Caboclos”). Dân làng này thuộc giống người lai vùng Amazon, bên Ba Tây. Dân làng Xixuaú đã quyết định sống hòa hợp với thiên nhiên. Họ sống bên một bìa rừng, bên cạnh một dòng sông, uống nước sông, sống chung đụng với dân bản địa da đen caimans. Ý thức bảo vệ thiên nhiên, bảo vệ môi trường, sống chung với sắc dân khác đã giúp họ không phá rừng, không triệt hạ thú vật, chỉ xử dụng cho nhu cầu tối thiếu của đởi sống. Và nhất là đã chiến thắng được bệnh sốt rét do một quỹ của Ba Tây và một đại học Ý tài trợ.

Cá và sắn là thức ăn chính của người Caboclos (nông dân métis). © © Luca Locatelli / Picturetank

Đọc mà thấy đẹp làm sao cuộc đời dù ở chốn rừng sâu heo hút. Cái đẹp ấy không phải dễ mấy ai thấy hết được trong sự tham lam vô độ, trong sự chiếm hữu của cải tiền bạc, trong sự tranh dành quyền lực đến sắt máu.

Cũng trong số báo này, có đề cập đến các thuốc bằng lá cây mà nay đến 69 Quốc Gia đã bắt đầu để ý đến cách trị liệu cổ truyền. Chẳng hạn có bài viết “Pour les Ashaninka, la forêt est une immense armoire à pharmacie” (Với sắc dân Ashanikas ở Peru, rừng là một tủ thuốc vĩ đại. Géo. Ibid trang 53).

Người Ashanikas ở Peru và tủ thuốc vĩ đại phía sau. Nguồn: © Mike Goldwater

Và nhiều bài viết khác như “Le réveil des médecins ancestrals”, (Ibid, trang 45, Sự đánh thức của các thày thuốc cổ truyền). Và nhiều đề tài khác viết về dân Nga, dân Bolovie, dân Miến Điện, dân Indonessia, nhất là dân Tàu về các cách chữa bệnh theo lối cổ truyền của họ.

Một số Đông dược có Tây dược có tác dụng tốt cho việc máu tuần hoàn (theo thuyết Đông y). Nguồn: Jia Wei Lim, MBBS, Siow Xian Chee, BSc, Wen Jun Wong, Qiu Ling He, and Tang Ching Lau, “Traditional Chinese medicine: herb-drug interactions with aspirin”, Singapore Med J. 2018 May; 59(5): 230–239.

Và ít ra đi nữa, nó cũng cho ta một cái nhìn khoan dung, mở rộng để thấy rằng thế giới hiện nay còn nhiều điều bất cập lắm!

Nói chung, chúng ta cũng không thể đi ngược lại thời đại nên chúng cũng không thể nào thay thế cho thuốc tây, kết quả của rất nhiều thí nghiệm.

Đứng trước thế giới thiên nhiên vô cùng lớn, như các hành tinh hay đáy biển, hoặc thế giới vô cùng nhỏ như các vi trùng hoặc virus vẫn là những khám phá mang tính hấp dẫn và khuất phục.

James Cameron đã lặn sâu đến 11000 mét dưới biển sâu. Thế giới ấy đẹp một cách lạ lùng với mầu sắc không bút nào tả hết được. Hoặc quan sát thế giới các hành tinh.

Tôi thú nhận là tôi có những cảm giác như ngạc nhiên đến kinh sợ, nhưng nghịch lý lại gợi óc tò mò thícth thú và bị quyến rũ. Và càng được quan sát nhiều bao nhiêu, tôi càng cảm thấy sự bé nhỏ, sự vô nghĩa của cuộc sống nhân sinh trước vũ trụ. Cho nên khi xảy ra vụ Covid-19, tôi không lạ gì.

Tôi xin trích dẫn lại một số phát biểu của các nhà thám hiểm để thấy họ rất gần với những cảm nghiệm của tôi.

Brian Skerry phát biểu,

“Mỗi lần tôi lặn xuống biển, tôi không còn biết tôi đã thấy được gì. Và khi trồi lên mặt biển, tôi luôn luôn có cảm giác kinh ngạc về những sinh vật đã cho tôi cơ hội được tiếp cận thế giới của chúng.”

Brian Skerry

Hay Carsten Peter:

“Những nơi tôi thám hiểm hình như luôn luôn thuộc vào một hành tinh khác. Tôi cảm thấy sợ hãi, hoàn toàn bị khuất phục trước sức mạnh của sự sáng tạo.”

Carsten Peter

Năm 1971, cách mặt đất 400000 km, James Irwin, phi hành gia đã chào quốc kỳ Mỹ và sự thành công của chương trình Apollo 15, đây là lần thứ tư, nước Mỹ gửi người lên mặt trăng. David Scott, trưởng nhóm đã gọi vô tuyến điện về trái đất:

“Tôi mới hiểu rằng còn có một sự thật nền tảng về bản chất con người: Việc thám hiểm là một sự cần thiết.”

National Géographic, janvier, trang 2-16, 2013

Trong thế giới nhỏ nhoi của bản thân. Tôi đã từng thấy sự hóa thân của những con ve sầu. Chúng khởi đi của cuộc hành trình chỉ là một con sâu từ lòng đất leo lên cây sấu. Rồi trong một sự đột biến kỳ diệu tự mình chui ra khỏi cái vỏ của con sâu để biến thành con ve sầu có cánh. Kỳ diệu thay cuộc đời một con ve sầu và triệu triệu sinh vật trên trái đất này đều có đạt sự kỳ diệu như thế. Trong một kinh nghiệm khác ở bãi biển Boston, vào một buổi chiều chạng vạng, tôi nhìn thấy xa xa một đàn cá không hẹn mà tụ tập không biết bao nhiêu ngàn con. Cả một vùng biển đen ngòm với đàn cá quậy. Tôi còn đang bất ngờ thì trong khoẳng khắc, không biết do tín hiệu nào mà một đàn chim bay rập trời, cùng một cử chỉ, chúng lao xuống mặt biển và rồi cất cánh bay lên với một con cá ở mỏ..Sự việc xảy ra cũng rất chóng vánh. Chỉ trong khoảnh khắc một thời khắc. Đàn cá biến mất cũng như đàn chim đã bay xa trả lại cho vùng biển cái quang cảnh bình thường như thể biến cố hiếm hoi vừa qua như thể chưa bao giờ xảy ra!

Phần tôi ngỡ ngàng trước những hoạt cảnh mà như thể có một sự sắp đặt vô hình nào đó đã an bài, dàn trải một cách kỳ diệu như thế như một bản hòa âm phức hợp giữa đất trời, con người và sinh vật của muôn loài. Nói cho đến tận cùng, đó là vai trò của thiên nhiên, của Lẽ Trời sắp xếp cho muôn loài, muôn vật, muôn người từ hàng thiên niên kỷ; vật nào vật ấy theo một luật bù trừ; dù cực lớn, dù cực nhỏ đều theo một trật tự hơn bù kém, được cái này thì mất cái kia. Trong đó, chỉ có con người được đặc sủng có trí khôn hơn muôn loài.

Kinh nghiệm hiếm hoi như bắt được của trời giúp tôi hiểu rằng ngoài thế giới hữu hình hẳn còn có một thế giới siêu nghiệm mà mọi sự mọi vật ở đời này, dù nhỏ nhoi vô cùng bé nhỏ đến cực tiểu, đến thế giới vô cùng lớn, cực đại đều có những quy luật tiềm tàng tự hữu cần được khám phá và lý giải.

Và khi ta đã cảm nghiệm được điều đó rồi thì chẳng có gì là xa lạ nữa. Tôi viết lan man, loanh quanh như thế là có chủ đích rằng: có luật người thì cũng có luật trời. Mà luật người thì thường dẫm đạp lên luật trời. Trời làm một thì Người làm hai.

Biết được lẽ thường của Trời-Đất là biết sống. Là an bình, là tồn tại, là hạnh phúc miên viễn. Con người ở đời có thể thu tóm vào hai mệnh đề: Hòa với Người (Lẽ Người) và Hòa với thiên nhiên (Lẽ Trời). Liệu cả hai mệnh đề ấy, con người đã thực hiện được bao nhiêu?

Hòa với Người: Như trong cuốn phim của đạo diễn Fellini, người Ý, phim Strada (Con đường). Phải là cái duyên kỳ ngộ giữa nước Ý của thời Fellini và thời hiện nay với đại dịch. Trong cuốn sách Federico Fellini, His life and work, 2002, người ta kể rằng F. Fellini thường dùng xe mô tô đi từ Rome về vùng Turin để thăm bố mẹ. Trên đường đi ngoăn ngoèo giữa núi đồi vì thời đó chưa có xa lộ “Autostrada del sole” chưa được xây dựng. Ông tình cờ bắt gặp được Zampano và Gelsomina. Hai nhân vật sau này là nhân vật chính trong phim Strada. (Sách trang 144)

Câu chuyện thực tế ấy sau này trở thành: Reality is a fairy tale. Zampano thô bạo, tục tằn, man rợ, đánh Gelsomina mỗi khi hắn say rượu. Gelsomina chịu đựng, nhiều lần đã muốn bỏ đi. Dưới mắt Zampano thì Gelsomina chỉ là một vật thừa, vô dụng, không bằng con chó. Vậy mà chia tay, cả hai mới cảm thấy thiếu cái mà họ cho là thừa. Đây là một câu chuyện vừa bi kịch, vừa nói lên một câu chuyện tình đẹp vô giá. Chẳng những thế, nó để lại một bài học triết lý muôn thuở nằm trọn nghĩa về giá trị con người trong câu sau đây:

“Như một hòn sỏi này đây. Nó có một ý nghĩa và một ích lợi mà ta không biết được. Chỉ có tạo hóa biết. Và nếu hòn sỏi này không vô dụng thì mọi sự ở đời không có chi vô dụng.”

Fellini

( Trích lại câu trên trong số đặc biệt Tưởng nhớ Nguyễn Nam Châu do Trần Hoài Thư biên tập trong số 88 tháng 2-2020. Bài viết của Nguyễn Nam Châu nhan đề: Fellini và giá trị con người.)

Truyện phim này đã hơn nửa thế kỷ, tôi vẫn nghĩ nó là một bài học cho chúng ta ngày hôm nay.

Hòa với thiên nhiên. Đặc biệt, tôi có đọc được một bài viết liên quan trực tiếp đến bài viết này: Un tout petit monde.. Les microbes sont invisibles. Ils sont partout. Et ils nous gouvernent. (Một thế giới rất bé nhỏ. Những vi khuẩn không thể nhìn thấy được bằng mắt thường. Vậy mà chúng có khắp mọi nơi. Chúng thống trị chúng ta. De Nathan Wolfe, janvier 2013, trang 104)

Xin tóm lược. Những con vi khuẩn này nhiều vô cùng. Nhiều hơn cả các ngôi sao trên trời. Chúng có thể có ở 32 cây số trên tầng khí quyển. Chúng có khắp mọi nơi. Trong mỗi người chúng ta là nơi ẩn náu hàng tỷ tỷ các vi khuẩn ấy.

Mỗi lần chúng ta hít thở vào, mũi chúng ta hít vào hàng triệu những phân tử vô hình: nào bụi, nào nhị phấn, sinh bào tử (spores. Thành phần vi khuẩn ở dạng phôi sinh.) Những hạt vô hình đó bao gồm các vi khuẩn và virus… Và một vài phần tử đó có thể gây ra dị ứng hoặc suyễn ở vùng khoang mũi hoặc cổ họng. Chuyện ho, chuyện sổ mũi có thể được coi là chuyện bình thường do vi khuẩn gây ra. Nhưng con SARS-CoV-2 thì nó không ngần ngại kéo quân tấn công thẳng vào phổi gây ra bệnh COVID-19. Thế là có chuyện lớn rồi.

Nói chung thì việc hít thở không khí vào thường có lợi và vô hại. Nhất là các vi khuẩn giúp ích cho việc tiêu hóa và sản xuất ra các vitamine ở dạ dày. Chúng cần thiết và giúp cho hệ thống miễn nhiễm những tế bào ngăn mầm bệnh..Các ổ chứa vi khuẩn “đóng đô” ở vùng mũi, cổ họng, lưỡi, nhất là trong ruột già. Một chi tiết rất đáng nói trong bài này là khởi từ khi mới sinh ra, đứa trẻ sơ sinh đã được “tắm gội” bằng vi khuẩn trong đường âm đạo của người mẹ. Theo tác giả De Nathan Wolfe, xin trích nguyên văn:

“Notre premier contact avec ses microbes a lieu dans le canal vaginal maternel. La population bactérienne y change radicalement durant la grossesse. Ansi, Lactobacillus jonhsonii, hôte habituel de l’intestin, où il favorise la digestion du lait, devient plus abondant dans le vagin. En entrant en contact avec le bébé, il prépare peut- être celui-ci à bien assimiler le lait maternel.”

Ibid,. trang 107

Sự tiếp cận với các vi khuẩn bắt đầu bằng con âm đạo của người mẹ. Số lượng các vi khuẩn tăng lên một cách đáng kể trong thời gian mang thai. Vì vậy Lactobacillus jonhsonii là khách thường trú của ruột, nơi mà nó giúp cho việc tiêu hóa sữa, chất này đã tăng lên một cách đáng kể trong âm đạo. Và khi đứa trẻ ra chào đời qua âm đạo của người mẹ, chất này đã có thể giúp cho đứa trẻ hấp thụ tốt sữa của mẹ.

Đấy là lẽ Trời là như vậy. Nếu chẳng may đứa trẻ ra chào đời bằng dao kéo mở tử cung, thì phải chăng nó có thể sẽ thiếu các vi khuẩn bảo vệ sữa và cơ thể nó? Cũng vậy, đứa trẻ bú sữa mẹ thì trong sữa đó có vi khuẩn chống miễn nhiễm hẳn là tốt hơn sữa bột? Bú sữa mẹ là thuận theo Lẽ Trời.. Còn bú sữa Guigoz là thuận theo Lẽ Người mà đi ngược thiên nhiên. Hai bầu sữa vú trở thành vô dụng và tự hỏi trời sinh ra chúng dùng để làm gì?

Vậy mà các vi khuẩn chỉ được Antonie Van Leeuwwenhoek khám phá khoảng 350 năm nay. Vậy trước đó, con người đã mù tịt về vi khuẩn và đã biết bao nhiêu hệ luận bi kịch từ sự không hiểu biết này? Không hiểu biết lẽ trời. Còn những con virus nhỏ hơn, nhưng lại nhiều hơn gấp bội mà con người chỉ biết chúng trong khoảng 100 năm trở lại đây. Trọng lượng các con vi khuẩn trong thân thể một người vào khoảng 1,35 kg, tương đương với trọng lượng của não.

Trường hợp SARS-CoV-2 bắt đâu ở Vũ Hán

Phải hiểu được lẽ Trời thì hiểu được cách ứng xử của người (Lẽ người). Cách đây 60.000 năm khi những người Phi Châu đi ra khắp địa cầu thì lịch sử loài người đã phải hứng chịu biết bao những thách thức đối chọi với thiên nhiên? Nào lụt lội, động đất, bão tố, đói kém, khô hạn, núi lửa, các bệnh thời khí như dịch tả, sốt rét và trăm thứ bệnh tật khác.

Chẳng hạn người ta tìm thấy dấu chân khoảng trên 10 người trên những đất tro núi lửa ở phía Đông Phi Châu. Đặc biệt tro của núi lửa với dấu chân người ở vùng Engare Seo, ở Tanzanie, dưới chân một ngọn núi lửa còn đang hoạt động. Con người Phi Châu thời đó đã phải vất vả với thiên nhiên và chịu đựng những cái mà người Việt Nam gọi là “tai trời”, “ách đất” không tránh được.

Đã có hàng trăm triệu người mắc bệnh thời khí đã chết so với bây giờ 10.000 người chết vì Covid-19 thì nghĩa lý gì?

Có lẽ vì đã quên quá khứ ấy — lẽ Trời — nên Lẽ người đã có những bước đi nhầm lẫn và tai hại. Vì thế Covid-19 đã hoành hành một cách không khoan nhượng ở mức độ công phá của nó.

Dịch Ebola trước đây đã xảy ra ở nước Congo, 2014, 2017, 2018 được coi là mức độ giết người ghê sợ.

Bản đồ các khu vực sức khỏe bị ảnh hưởng của dịch Ebola tại Cộng hòa Dân chủ Congo (DRC). Nguồn CDC Mỹ

Nhưng phần đáng kể là nó được phát giác sớm và theo dõi tất cả những người đã giao tiếp với bệnh nhân. Hiện nay vẫn chưa có thuốc chống virus gây ra Ebola. Cơ quan Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) đã phê chuẩn vaccine Ebola rVSV-ZEBOV (tên thương mại là Er Erbobo) vào ngày 19 tháng 12 năm 2019. Vaccine rVSV-ZEBOV là một vaccine 1 liều được xem là an toàn và chỉ có tác dụng phòng ngừa đối các loài ebolavirus ở nước Zaire. Đây lần đâu tiên FDA chấp thuận vaccine ngừa cho Ebola (Zaire ).

Covid-19 trở thành đại dịch vì những lý do sau đây:

1. Chính quyền Hoa lục (nghĩa là ông Tập Cận Bình) không công bố có dịch từ đầu.
2. Chính quyền Hoa lục bịt miệng bs Lý Văn Lượng cũng như nhà chức trách Hoa Kỳ đã bịt miệng bác sĩ Helen Chu ở tiể bang Washington khi bà Chu và ông Luọng lên tiếng báo động về bệnh viêm phổi giống như SARS.
3. Chính quyền Hoa lục để cho rất nhiều người dân Vũ Hán di chuyển ra khỏi thành phố trước khi giới nghiêm.
4. Chính quyền Hoa lục vẫn có hàng ngàn chuyến bay rời Vũ Hán đi khắp nơi trên thế giới. Nền văn minh kỹ thuật thế ky 21với khả năng chuyên chở hàng triệu người đã góp phần làm dịch bệnh trở tahnh đại dịch. Trời làm một, Người làm hai.
5. Khi chính quyền Hoa lục công bố chính thức có dịch ở Vũ Hán thì không lâu sau Đại Hàn rồi Ý đã là những tâm điểm bị dich bệnh tấn công. Canada ở cách Hoa lục ½ vòng trái đất cũng đa có tên dưới 1500 nhiễm bệnh, tuyệt đa số do người đã viếng tahwm Hoa Lục hay Trung Đông trở về, và họ lây nhiễm cho người khác trong cộng đồng.

Đây là những lỗi lầm tại con Người không phải tại ông Trời.