Phần 21

Đâu là chỗ đứng của văn hoá Việt Nam (I)

Bờm là... thằng Bờm (I)

Chẳng cần biết có phải là người Indiens hay không. Trên cõi đời này, ăn vẫn là lẽ sống còn của con người. Primum vivere. Sống trước đã. Người viết có gặp một thuyền nhân trên một chuyến vượt biển đến Indonesia. Nghe kể lại những nỗi kinh hoàng của hơn 70 thuyền nhân trên chiếc tàu nhỏ. Không còn một giọt nước. Số người trên chiếc tầu nhỏ cứ chết dần. Người vừa mới chết được thuyền nhân khác dùng dao để rạch xem có hút được tý máu nào từ người vừa mới chết không? Không, nguời mới chết đã chết khô nên không còn có giọt máu nào nữa. Một quả chanh lúc ban đầu được trả giá bằng những viên kim cương. Rồi tham lam tranh dành nhau quá, quả chanh đã rơi tõm xuống biển. Chỉ còn hơn 30 người đã sống sót để đến được bờ biển Nam Dương.

Đói thì bất kể ăn gì cũng được. Miễn là để sống còn.

Trận đói năm Ất Dậu, người ta đã gặp gì ăn nấy. Thịt chuột cống, lá, vỏ cây, ngay cả thịt người.

Theo Tảo Hoài trong bài “nạn dân đói” báo Thanh Nghị số 104: Không còn gà, vịt, lợn chó nữa. Tất cả đều bị chủ ăn thịt hết. Một sự im lặng rùng rợn bao phủ làng xóm.

Theo tạp chí Trung Bắc, số chủ nhật, 169.

Vào đầu năm 1945, những hàng rào dâm bụt trụi hết lá, củ chuối ở miền châu thổ bị đào bới hết nên đã có người buôn củ chuối từ miền Trung du mang về bán với giá 150 đồng một tạ.

Phần Phủ Thống sứ Tây đã phải ra thông cáo như sau: “cấm chuyên chở hoặc bán chuột sống hay chuột chết, chuột chưa nấu chín hoặc đã nấu thành món ăn.” Hết thịt chuột thì đến thịt người. Theo sở cảnh sát Hải phòng cho biết rằng có một lần cảnh binh bắt được hai tên đương giết một đứa trẻ trong nghĩa trang An-Dương ở ngoại ô Hải phòng. Vì sợ làm hoang mang dân chúng nên chính quyền không dám đem vụ đó ra xử công khai.

Nói chi đến cái đói của người tù cải tạo sau 1975.

Hiện nay, không có dân tộc nào trên thế giới ăn như dân Việt Nam. Họ ăn đủ thứ, ăn bất cứ cái gì, ăn bất cứ ở đâu, bất kể ngày đêm. Ăn tất cả những con vật nào biết đi, biết bò, biết bơi, biết bay. Ăn tất cứ con vật nào có lông hay không lông, có da hay không da, có vẩy hay không có vẩy, bốn chân hay hai chân cũng ăn tuốt. Ăn bất kể con vật nào là giống cái hay giống đực, đi bằng bốn chân hay hai chân.

Trên trời không còn chim bay. Dưới nước cá không còn lội. Trong rừng không còn dê, nai, gấu, sư tử, voi, không còn rắn độc hay không độc.

Con người Việt Nam ăn cả gỗ đá, cả đất, ăn khoáng sản, ăn ciment, ăn dầu khí.

Con mèo, con chó trong nhà mạng sống như chỉ mành treo chuông. Các loài động vật hai chân, có vú bị đem bán, đem thuê, làm đĩ.

Nghĩ tới mà khủng khiếp. Đó là thời kỳ mạt cho giống người. Khốn thay phải làm người mà là người Việt Nam, cái mà Hà Sĩ Phu gọi văn vẻ là khủng hoảng nhân cách.

Mặc dầu vậy, xã hội con người nào cũng biến việc ăn uống thành một thứ văn hóa ẩm thực trong cách nấu nướng, trong cách sinh hoạt, trong cách ăn cách uống. Có dân tộc ăn bốc, ăn đũa, ăn có thìa muỗng. Rồi không thiếu những hội hè, đình đám, giỗ tết, lễ hội linh đình. Đôi khi, người ta biến ăn uống thành thứ “đạo ăn”.

Có rất nhiều lễ Hội. Và có Lễ Hội là có ăn uống, nhất là ở miền bắc như các Lễ hội Lim, Hội Phù Giày, lễ hội chùa Bút Tháp, lễ Hội chùa Thầy, lễ hội chùa Keo, Thái Bình, lễ hội chùa Tây Phương, lễ hội Phủ Giày, lễ hội Đền Độ, Bắc Ninh. Nơi đây là quê hương của Nam Cao bố đẻ ra Thị Nở, Chí Phèo. Chắc mai đây, người ta sẽ tìm ra chỗ dấu vết “cái đêm hôm ấy” đêm gì, cái đêm, cái nơi mà Thị Nở vô tình đã nằm ngủ tênh hênh ra đấy để cho Chí Phèo của Nam Cao... (không phải Chí Phèo Bolsa).

Mỗi địa phương lại có những đặc sản của mình như Cốm Nguyên Ninh, bánh đậu xanh Hải Dương, Cốm Vòng, nhãn Hưng Yên, nhãn Cót, chả nướng Ghềnh, món Rươi Hà Nội, chả cá Lã Vọng... Ở Huế người ta không nghĩ ra món gì đành nói tới cơm Hến, cơm Âm phủ.

Trong Nam, ông Trần Trọng Trí viết “6 độc chiêu, đặc sản Nam Bộ” (Tắc kè xào lăn, Chuột xào xả ớt, Cháo đậu xanh nấu với rắn hổ đất, Dơi quạ hấp chao, Ba khía ngâm muối, Cá bống kho tiêu – DCV).

Sơn Nam viết:

Thực chất biến dạng của các món ăn Nam Bộ và kết luận bằng câu nói của Lâm Ngữ Đường: “ Tình yêu đất nước là sự thương nhớ, thèm thuồng món ăn mà cha mẹ cho mình ăn lúc mình nhỏ tuổi”.

Phần vua chúa thì dĩ nhiên việc ăn uống cầu kỳ và phức tạp lắm. Nồi niêu, đũa bát, tăm xỉa răng phải vót riêng. Cái tăm có đầu to như cái đũa, một đầu vót nhọn. Nguyễn Đắc Xuân, có họ hàng bà con hầu hạ trong cung nên được nghe kể lại cách ăn uống trong nội. Khó tin gì vào anh này, vì thành tích là vua khoác lác và nói phịa.

Chẳng hạn, các vua triều Nguyễn dùng khoảng 35 món mỗi bữa. Món ăn đựng trong các vịm, bọc giấy, có đề tên món ăn dán bên ngoài. Vua ăn được gọi là “ngự thiện”. Thường vua xơi một mình. Người hầu cho vua ăn được gọi là “chầu thiện” Nhiều món cũng thường, rất địa phương như dưa món, ruốc sả, rau muống chấm nước tương. Ăn không hết thì vua ban thưởng cho các quan, các cung tần vua đặc biệt sủng ái. Món ăn cho vào quả sơn và cho lính rước đến nhà quan lại được nhận.

Địa phương nào có món ăn đặc sản cũng dân cúng vào trong triều. Chẳng hạn muốn ăn cá Anh Vũ ở Việt Trì. dân làng mang cá về, phải tách mang cá ra, rồi nhét bông tẩm rượu vào mang cá, sau đó lấy bèo sắp nước lên mình cá để cá vẫn được tươi. Sau đó cá được bỏ vào bẹ chuối túm lại. Phần cá, “ nhấm nháp” rượu đến say lừ nằm yên không quẫy, không cựa quậy nằm trên lưng ngựa chạy thấu tới Kinh đô. Vào tới Kinh, cá được dâng lên vẫn còn tươi.

Quả là công phu và cầu kỳ.

Nói về ăn, tôi vẫn thích thú khi đọc nhà văn Phạm Duy Tốn viết trong truyện “Sống chết mặc bay” để thấy cái mặt trái của bọn chức việc ăn trên đầu trên cổ dân nghèo, tàn bạo đến dã man, ty tiện tranh dành đến thô bỉ mà quên rằng miếng ăn là miếng nhục.

Ăn thì phải bài tiết ra. Ăn nhiều thì ỉa nhiều. Có thể đây là phần kết thức để nói về cái mà người viết gọi là có một nền “Văn hóa cầu tiêu”.

Văn hóa cầu tiêu

Những kỷ niệm đến trở thành nỗi kinh hoàng, nỗi ghê tởm sau này mỗi khi nhớ lại là những cầu xí đổ thùng ở Hà nội. Nghĩ đến mà ghê tởm biến thành những cơn ác mộng ban đêm. Mùi hôi thối nghẹt mũi. Nhưng cũng cố mà quen được. Nhưng có cái không thể nào quen được. Một đàn nhặng sà xuống, bay lên, lượn tứ tung, tiếng bay vù vù. Quấy rầy không ít. Phải mau mau ra khỏi chốn này. Hầm cầu tiêu được làm quay ra mặt đường phố để tiện cho phu đổ thùng mỗi sáng. Ngồi trong cầu tiêu hôi hám, nhìn xuống là hố phân lúc nhúc những con bọ. Hằng trăm, hằng nghìn con, lổn ngổn bò lên như một đoàn quân xông tới, leo lên bệ cầu tiêu. Đó là nỗi khiếp sợ ám ảnh suốt đời một đứa bé. Sợ quá. Hãi quá.

Vậy mà có một lần, một lần duy nhất trong đời, nhìn thấy một người, một linh mục gốc người Gia Nã Đại đã có lần một trong đám trẻ ấy đánh rơi một cái bút máy xuống hố phân. Nó khóc. Ông đã chẳng mắng, từ tốn cởi áo chùng, chỉ còn chiếc quần đùi. Mình đầy lông lá như loài vượn. Ông rạp mình với cánh tay dài, mò trong thùng phân để kiếm ra được chiếc bút. Ông kiếm ra được. Điểm một nụ cười ngây ngô khờ khạo. Những người như ông kiếm ra được một cũng không phải dễ. Các Hiền triết Hy Lạp thời xưa, đốt đuốc đi tìm người.

Phải chăng thay vì rước đuốc Thế vận. Hãy đốt cho thật nhiều đuốc lên để tìm cho ra một cán bộ Cộng Sản là người tử tế? Chỉ cần vài người trong bọn chóp bu là người tử tế đủ cứu nước Việt Nam ra khỏi vũng lầy mất nhân cách làm người hiện nay.

Sự việc ông linh mục Canada mò thùng phân ấy để tùy mỗi người suy nghĩ.

Thưở bé, ở Hà Nội, tôi nhìn thấy từng đoàn người, sáng sớm tinh mơ, khi mặt hồ còn mù sương, chút giá lạnh sương đêm. Họ xêp hàng một, như một đội binh, lũ lượt những người gánh phân phần lớn là đàn bà, nhịp nhàng, kĩu kịt, im lặng gánh những gánh phân ra ngoài thành phố. Trên mặt gánh đề những tàu lá dong để phân đừng sóng ra ngoài... Hay những xe bò chở phân lóc cóc ra khỏi thành phố cất đi những xú uế. Hình ảnh tương phản là những gánh phân đó ra khỏi thành phố đến các khu trồng rau trở thành phân bón theo một chu trình sinh hóa khép kín: ăn, ỉa, ăn lại. Thiên nhiên không có gì mất đi. Cũng không có gì là thừa. Trở ra là xú uế. Trở vào là cái hương hoa, cái tinh khiết, cái tươi mát của rau trái hoa quả tươi cung cấp cho thành phố.

Cái văn hóa cầu tiêu đó là một ám ảnh không vui của một xã hội nghèo đói, chậm tiến và nhẫn nhục.

Sau này, đọc Tô Hoài, hình như trong Cát bụi chân ai. Ông đi “thực tế” ở thôn quê. Sáng sáng “tranh thủ dậy sớm” để đi gắp phân cho đúng kế hoạch. Phải dậy sớm, dạy đúng tầm kẻo người khác gắp hết phân. Sớm quá không được vì chưa có người ra đồng, trễ quá cũng không xong vì người khác gấp trước... Những người buôn bán phân còn lấy tay quệt vào thúng phân đưa lên mũi ngửi để phân biệt phân tốt hay phân xấu. Phân xấu là phân của nhà nghèo thường chỉ có bã, ít mùi. Phân nhà giầu thì “ phẩm chất tốt”, mùi nhiều, sền sệt.

Khủng khiếp thay. Và khốn nạn thay kiếp con người.

Và cho đến nay, tôi bảo đảm là nhiều nơi ở miền bắc cũng chưa ra khỏi nền văn hóa cầu tiêu ấy.

Cuộc di cư khỏi miền Bắc là một giải thoát. Ít ra là đối với người viết bài này. Kể từ đó, hết cảnh ngồi cầu xí đổ thùng. Hết ruồi nhặng. Hết hôi thối gớm ghiếc. Nhất là hết phải nhìn những đàn dòi lúc nhúc. Hết rồi. hết thật rồi.

Nhà cầu ở miền Nam, ngay từ những năm 1954, đã có nước dội sạch sẽ. Dù sống ở một hẻm con phố nghèo, chật chội đường Bùi Viện.

Ôi hạnh phúc thay vì đã thoát ra khỏi cái nền văn hóa cầu tiêu. Hôi thối và nhục nhằn, dơ bẩn và tối tăm.

Ra Huế nhiều lần. Người viết có đi thăm các lăng tẩm trống rỗng. Chỉ có xác nhà vô hồn, vô nghĩa của các vua triều Nguyễn bởi vì người ta ăn cắp sạch sành sanh. Không thấy dấu vết một cái nhà xí, một chỗ để phóng uế. Hóa ra, ngay trong chỗ sang trọng nhất của vua quan nhà Nguyễn. Vua cũng không có một cái nhà cầu, một chỗ để tắm.

Hóa ra người ta chỉ nghĩ đến cái ăn, cái mặc. Ăn cho ngon, mặc cho đẹp nhưng ỉa vào đâu?

Sau này, có lần đọc truyện ngắn của ông Vương Văn Quang. Truyện Chuyện Xóm Tôi. Ông ném tôi vào một thế giới nhơ nhớp, khốn nạn của giống người. Tôi giận ông lắm. Ông viết nhơ nhớp chịu không nổi. Chỉ có cứt là cứt. Như một thứ Nguyễn Huy Thiệp. Ông lại làm cho tôi khó chịu một lần nữa. Những khu chung cư ở Hà Nội. Đông đúc. Chật chội. Dòm ngó. Dơ bẩn. Nhỏ nhen. Ì xèo chửi bới. Bần tiện. Trộm vặt. Thù vặt. Xỏ lá. Chửi đổng. Đểu cáng. Ích kỷ. Địa ngục. Kiếp người. Khốn nạn. Lưu đầy.

Nhân vật truyện của Vương Văn Quang, ông Tư Râu, ỉa bậy, tối tối gói vào giấy, quẳng vào khoảng sân chính, công viên giữa chung cư. Có người bắt gặp. Tư Râu thù vặt lần sau, lấy cứt chét vào lỗ chìa khóa nhà người đàn bà ấy. Hãy nghe ông thì thào:

Tớ lấy phân tớ, nhét vào lỗ khóa cửa nhà hai đứa chúng nó. Thể nào tra chìa mở cửa xong, đút chìa khóa vào đâu đó, rồi cứ thấy mùi cứt thoang thoảng trong nhà mà không biết ở đâu... Ha... ha... ha... Ông Tư Râu cười rung rinh chòm râu và mái tóc đã ngả muối tiêu.

(Ngưng trích).

Làm sao con người có thể sống trong một xã hội phi văn hóa đến như thế?

Nay thì các cầu tiêu dùng cho khách du lịch đã sang trọng hơn nhiều. Nhưng hãy nghe một khách du lịch viết lại một chuyến đi:

“ Nhà vệ sinh phải sắp hàng, nhìn ra phía trước có vẻ lộn xộn thì ra khách phải bỏ lại giầy dép ở bậc tam cấp và chỉ dùng dép riêng ở nhà vệ sinh. Một anh Tây ba lô lẹ tay buộc giầy trên quai chiếc ba lô trước khi mang dép vào nhà vệ sinh... Tôi cũng hơi lo ngại nhưng không kịp phản ứng vừa sợ mất giầy, vừa sợ phải mang đôi dép ướt nhèm nhẹp của nhà vệ sinh.

Hết trích.

Thật là quái gở.

Nhưng còn quái gở hơn thế nữa. Các lễ hội vừa kể trên, chỉ có tính cách trang trí tuyên truyền, trống rỗng nội dung. Có lễ hội như lễ hội đền Độ, có khoảng 40 chục ngàn người lũ lượt về tham dự. Nhưng chỉ có dăm nhà vệ sinh cho con số 40 ngàn người.

Tôi có đi thăm văn miếu để sống lại và mường tượng ra các tiến sĩ, nhân tài của đất nước với các bia đặt trên lưng các con rùa. Khi về, đi ngang qua một bức tường bao quanh văn miếu. Tôi vội đi thật nhanh, vì mùi xú uế, khai nồng nặc giữa nắng sau buổi trưa.

Tôi thấy thất vọng quá, ngao ngán không biết phải nói làm sao.

Cứ thử tưởng tượng xem sự dơ dáy thối tha như thế nào?

Hà Nội tôi thế đấy. Đất nước tôi như thế đấy.

Tôi đang sống ở ngoại quốc. Xa Việt Nam lắm. Tôi không ngửi thấy mùi gì cả. Một phi trường ở Mỹ có khi có một triệu lượt hành khách lên xuống trong một năm. Một triệu lần đi cầu xí... Xin cho biết phải cần bao nhiêu cầu tiêu? Tôi chỉ biết, chưa ở đâu phải xếp hàng để vào Restroom. Quý vị có khi phải chờ xếp hàng để mua một miếng bánh mì. Nhưng xếp hàng đi Restroom thì không.

Tôi đến một nhà hàng Ý ở trung tâm một thành phố thấy có hai ngã restroom., một cho bên đàn ông và một bên đàn bà. Nhưng đặc biệt có một cửa ở giữa có hình vẽ cả đàn ông đàn bà. Tôi hỏi một người bồi trong nhà hàng. Anh ta hỏi ngược lại tôi. Mày có phải Gay không?

Ở một lối đi trong một Mall rộng lớn, tôi nhìn thấy bảng chỉ dẫn đến cầu tiêu công cộng như sau: Kualampur, Malaysia 9081 miles bên cạnh hướng chỉ vào Restroom. Không ghi miles. Bảng chỉ dẫn hướng khác ghi: Hồng Kông, China 7539 miles. Tokyo 5783 miles. Moscow, Russia 6173, Los Angeles, Ca 356 miles. Quý vị thử đoán xem, tôi đang đứng ở đâu trên nước Mỹ?

Chỉ có một điều, Restroom ở Mỹ sạch sẽ thơm tho hơn Văn Miếu và các nhà hàng ở Hà Nội? Bao giờ thì Hà Nội vượt ra khỏi nền Văn hoá cầu tiêu?

Bờm là... thằng Bờm (I)

Nguyễn Văn Lục

Về văn học cổ truyền: Xin hãy để Bờm vẫn là ... thằng Bờm

Tôi đã có dịp so sánh và nhận xét hai tập san Sử Địa của hai miền Nam Bắc vào trước 1975. Bài viết sau đây, xin được nhấn mạnh và nhận xét về các câu truyện huyền thoại, truyện cổ tích của dân tộc VN đã bị các nhà phê bình văn học, các nhà viết sử miền Bắc bôi bác như thế nào.

Hẳn nhiên, bây giờ họ đã đã không nghĩ và viết như thế nữa. Hẳn nhiên, nhiều người cũng không còn muốn nhìn nhận những điều “tồi tệ” mà họ là tác nhân, đã xẩy ra cách đây hơn nửa thế kỷ. Có thể họ đã có cái nhìn khác và không khỏi hối tiếc cho cái thời đen tối của một thòi kỳ văn học đã qua.

Tưởng rằng thời kỳ đen tối ấy sẽ qua đi và không bao giờ trở lại.

Nhưng cho đến bây giờ, cả nước dù có 634 cơ quan báo chí, có 68 đài phát thanh với tổng số 15000 nhà văn, nhà báo.

Nó vẫn chỉ có một tiếng nói duy nhất, một thông tin đồng dạng, đại diện cho 15000 nhà báo. Nói ngoa ngôn, nhưng thực tiễn thì người ta chỉ cần một tờ báo, một bộ biên tập là đủ.

Cho 83 triệu dân.

Và chủ nhân ông là hai người: Ông Đỗ Quý Doãn, đại diện chính quyền và ông Trương Tấn Sang, đại diện đảng.

Hiện nay, đảng và chính quyền đã đề ra một nguyên tắc bất di bất dịch cho tất cả báo chí: “Báo chí, xuất bản nước ta đặt dưới sự lãnh đạo của Đảng, quản lý của nhà nước và hoạt động trong khuôn khổ pháp luật.

Nguyên tắc này như một cái rọ hay như một cái thòng lọng lúc nào cũng sẵn sàng thắt cổ báo chí.

Nguyên tắc này áp dụng năm 2008 cũng là những nguyên tắc được áp dụng hơn nửa thế kỷ trước.

Chỉ cần nêu ra trường hợp mới đây như tin ông Võ Văn Kiệt từ trần đã 24 giờ, nhưng các báo VN đã im lặng. Ngoài nước, chỉ cần sau 5 phút. Mọi người đều biết tin. Trong nước không ai biết.

Chỉ trường hợp báo mạng duy nhất là tờ Vietnamnet đưa tin:

Được tin buồn nguyên thủ tướng Võ Văn Kiệt đã từ trần hồi 6 giờ 40 sáng ngày 11/06/2008, Vietnamnet xin trân trọng giới thiệu bài viết.

Nhưng chỉ mấy giờ sau, lời loan tin đã trở thành: Vietnamnet xin trân trọng giới thiệu bài viết. Bỏ hẳn đoạn loan tin ông Kiệt từ trần.

Tình trạng thông tin báo chí của VN là như thế. Nó sẽ tiếp tục như thế mãi khi chính quyền cộng sản còn tồn tại.

Như chỉ thị mới đây của ban bí thư trung ương đảng cộng sảnvn, mang chữ ký của ông Trương Tấn Sang quy định rõ: Tổng biên tập và cơ quan chủ quản của mỗi tờ báo phải chịu hoàn toàn trách nhiệm về những bài báo liên quan tới các đề tài “nhạy cảm”. Đề tài nào là nhạy cảm? Và khi gọi là nhạy cảm thì phải viết như thế nào? Phải tự mình kiểm duyệt, tự mình phải cắt bỏ.

Nghĩa là biết làm báo sạch. Thứ báo mà các người làm báo chỉ là chuyên viên chùi đồ đồng hay những đứa trẻ đánh giày có bổn phận đánh bóng đôi giày chế độ. Đất nước hiện nay đang trên đà tụt dốc suy thoái, lạm phát mà lý do chính là tình trạng tham nhũng thất thoát hàng vạn tỷ đồng mà vẫn không thể kiếm ra được một thủ phạm tham nhũng. Cuộc sống vẫn tiếp tục một cách bình thường như không có chuyện gì xẩy ra cả.

Đó là bi kịch của Việt Nam hiện nay. Thản nhiên sống, sống bình thường như thể không có chuyện gì xẩy ra cả.

Thế cho nên hiện nay, cung cách làm văn học, cung cách phê bình, cung cách thông tin, cung cách viết bài theo chỉ thị đã một thời ngự trị tại miền Bắc trước đây như thế nào, nay nó trở lại nguyên hình.

Thật khổ cho người làm báo VN quá. Bởi vì không có tự do báo chí, không có tự do con người. Nên không có tất cả.

Nhớ lại thời ấy, những Trần Đức Thảo, Nguyễn Đổng Chi, Đào Duy Anh đã phải cúi mình làm tôi tớ cho bọn người không có văn hóa mà trình độ có thể vừa ra khỏi tiểu học, ép mình viết ra những điều đáng lẽ họ không nên viết.

Vậy mà họ đã phải viết. Trần Thanh Mại yêu cầu gọi Thằng Bờm là em Bờm, Trần Đức Thảo cũng không làm khác được, cũng một điều em Bờm. Nào ai dám gọi khác? Bây giờ, không cần bom đạn hủy diệt của Mỹ, đất nước VN đã bị một bọn người tham lam kéo giật lùi hàng nửa thế kỷ của tiến bộ và phát triển so với bất cứ láng giềng nào của mình. Góc tối văn học với bao nhiêu che khuất phiền lụy đến giờ phút này cũng chưa mở ra hết. Một số nhà văn trước khi chết đã dám viết ra.

Nhưng vẫn chưa đủ. Góc sáng thì chưa thấy đâu. Đốm sáng thì có, vụt lên rồi tắt cứ như người chạy đua yếu sức. Cứ cung mực này, văn học trong nước khó có cơ hội vươn lên cùng người khác.

Không có tự do thì không có sáng tác văn học, cứ tiếp tục chìm đắm trong mê sảng về những hào quang không có thật và bằng lòng tự mãn với những cảm quan thư lại kiểu Hội Nhà Văn, thiếu chất sáng tạo với một thứ ngôn ngữ văn học đã được sàng lọc, được chưng cất kỹ càng.

Nghĩ mà giật mình. Càng nghĩ càng ngao ngán. Đất nước nay do một tập đoàn những người lãnh đạo như một bầy kên kên sâu xé xẻ thịt.

Vậy mà xem ra, giai cấp lãnh đạo vẫn chưa chịu mở mắt ra mà nhận ra những sai lầm nghiêm trọng của họ.

Thời nay, nhất là trong giai đoạn hiện nay. Kinh tế đã phát triển, xã hội đã thay đổi. Tình trạng mất tự do trong giới nhà văn, nhà báo xem ra không có mấy thay đổi và không có dấu hiệu cải tiến gì.

Cũng may là hiện nay còn có hệ thống báo điện tử nhờ đó, một số nhà văn, nhà báo trong nước có chỗ xả “xu páp”.

Bài viết này hóa ra vẫn cần thiết như một nhắc nhở. Cần thiết như một cảnh báo.

1. Tham vọng dùng chủ nghĩa Mác Xít để giải lý lịch sử, văn học

Đây là tham vọng có thật, xẩy ra thật. Rất máy móc và rất thô kệch trì độn, ít lắm từ 1955 đến 1975. Là hễ nói đến văn học hay chính trị là phải chèn cho bằng được hai chữ Mác Xít vào. Mác nói thế này, Mác bảo thế kia. Mác như một thứ bảo kê kiến thức. Nói theo Mác là đúng. Nói khác là có “vấn đề”. Rồi dùng mũi nhọn chủ nghĩa Mác đề cắt nghĩa lịch sử. Cắt nghĩa thế nào, ngay cả vo tròn bóp méo cốt làm sao cho đúng khuôn thước của Mác. Đó là một hiện tượng Mác học rất thịnh hành sau 1954. Nhưng đó chỉ là thứ Mác để sơn phết bên ngoài, bên trong rỗng tuếch. Chẳng hạn trong suốt gần 50 số báo Tập San Sử địa miền Bắc, tôi không thấy một bài nghiên cứu tìm hiểu, phê bình nghiêm chỉnh nào về học thuyết Mác về phương diện lý thuyết, về lịch sử hay về lý thuyết kinh tế của Mác.

Nhưng chỉ thấy người ta trưng dẫn Mác để giải thích truyện này truyện kia một cách tùy tiện.

Lại phải mất bao nhiêu năm tháng chữa căn bệnh Mác học này? Chế độ miền Bắc cộng sản là chế độ quanh năm ngày tháng lo sửa sai. Nhưng hết sửa sai, rồi lại sai, tiếp tục sai, tiếp tục sửa sai, sửa mãi và cứ thế tiếp tục sai mãi? Sửa sai lả một cách bào chữa, che dấu tội phạm mà không có kẻ phạm tội, không cần pháp luật hay công lý. Tôi lần đọc lại Nghị quyết của Hội Đồng chính phủ về kết quả sửa sai cải cách ruộng đất và chỉnh đốn tổ chức như sau:

“Hội đồng chính phủ trong phiên họp tháng 6, 1958 đã nghe Ủy Ban cải cách ruộng đất Trung ương báo cáo về việc căn bản hoàn thành công tác sửa chữa sai lầm trong cải cách ruộng đất và chỉnh đốn tổ chức.

Hội đồng chính phủ đã nhận định rằng:

Hiện nay công tác sửa sai đã căn bản hoàn thành và có kết quả tốt, căn bản đạt yêu cầu. Kết quả tốt của công tác sửa sai có tác dụng xác định và củng cố thắng lợi của cải cách ruộng đất. Những xích mích tạm thởi trong nội bộ nhân dân đã được giải quyết một cách thỏa đáng. Tình hình nông thôn đến nay căn bản đã được ổn định”.

Đọc đoạn văn trên cho thấy chính sách cải cách ruộng đất có sai lầm. Sai lầm thế nào không ai biết và cũng không có một ai trách nhiệm về sai lầm ấy.

Đó là chính sách Huề cả làng.

Tham vọng Mác xít hóa về văn học diễn ra như sau:

● Về lịch sử: Người cộng sản có tham vọng “làm cho mọi người thấy rõ được cái dĩ vãng vẻ vang của dân tộc, giúp cho nhân dân thấy rõ tổ quốc của mình là vĩ đại, dân tộc mình là anh hùng”. Vì thế, họ đã biên soạn: Sơ thảo lịch sử Việt Nam, trọn bộ. Lịch sử 80 năm chống Pháp, Phan Bội Châu và Phan Chu Trinh, Tìm hiểu lịch sử phát triển xã hội Việt Nam, Tài liệu tham khảo về Cách mạng cận đại Việt Nam, 12 quyển, Cách mạng Tây Sơn. Kể như họ đã viết lại lịch dưới ánh sáng chủ nghĩa Mác. Chẳng hạn các cuộc nổi dậy thời phong kiến hay thời thực dân đều gài đặt giới nông dân là nguyên nhân khởi phát và chủ động như các bài viết: Phong trào nông dân hay phong trào dân tộc, Lịch sử Thủ đô và lịch sử dân tộc. Trong bài Lịch sử Thủ đô kết thúc cuối cùng của bài viết là:

Ngày 19/08/1945, giữa nhà Hát Lớn Hà Nội, trung tâm của thủ đô yêu quý, dựng lên lá cờ đỏ sao vàng năm cánh ghi ngày độc lập đầu tiên của đất nước sau ngót 100 năm bị thực dân Pháp đô hộ... Thủ đô tưng bừng trong rừng cờ đỏ sao vàng thì giặc Pháp gây sự ngày 19/12/1946.

Lịch sử đã bị bóp méo. (Trích thư của Ban nghiên cứu Văn Sử điạ Việt Nam ở Hà Nội, ngày 25 tháng 7 năm 1958, Tập san Sử địa số 48 - tháng 8, 1958).

● Về Văn học cổ: Có Sơ thảo lịch sử văn học Việt Nam, quyển 1 và 2. Tục ngữ và dân ca Việt Nam, quyển 1 và 2, Lược khảo về thần thoại Việt Nam, Truyện cổ Việt Nam, Văn học trào phúng Việt Nam, Truyện tiếu lâm Việt Nam, Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam, Nguyễn Trãi Quốc âm thi tập, Khảo luận về truyện Thạch Sanh. Cạnh đó còn không biết bao nhiêu bài viết tham luận chung quanh các giá trị văn chưong cũ như các bài của Trần Thanh Mại: Bài giảng ca dao cổ kéo theo các cuộc tranh luận chung quanh truyện Thằng Bờm, truyện Trê Cóc, truyện Thạch Sanh, truyện Tấm Cám, truyện Chử Đổng Tử, truyện Lục súc tranh công, truyện Trạng Quỳnh, v.v...

Bên cạnh đó còn có những bài viết liên quan đến Truyện Kiều của Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, Đoàn Thị Điểm, Trần Tế Xương, v.v... Chẳng hạn bài: Đoàn Thị Điểm với chinh phụ ngâm hay là tác phẩm văn học chống chiến tranh của Văn Tân (Tập san Sử Điạ số 19). Ngoài ra Họ còn lên án những tác giả có tư tưởng hữu khuynh như Trương Tửu, Phan Khôi, Trần Trọng Kim, Trần Đức Thảo, v.v...

Tất cả các loạt bài phê bình trên đều dựa trên quan điểm Mác Xít như Văn Tân viết:

“Ở đây cũng như ở nhiều chỗ khác, bao giờ chúng tôi cũng coi công tác vận dụng quan điểm, phương pháp chủ nghĩa Mác vào việc nghiên cứu và biên soạn lịch sử văn học là một công tác khó khăn và phiền phức... Những luận điểm phản động, xuyên tạc chủ nghĩa Mác-Lê Nin cuả Trương Tửu trong Mấy vấn đề Văn học sử Việt Nam chỉ mới là những luận điệu phản động lộ liễu nhất ở phần ấy.Tư tưởng phản động của Trương Tửu cũng biểu hiện trắng trợn hơn ở phần thứ hai quyển Mấy vấn đề ăn học sử Việt Nam. (trích Văn Tân, Tập san sử điạ, tháng 9-1958)

Việc phê bình các nhân vật lịch sử hay các sự kiện lịch sử, người cộng sản có thói quen sai lầm là tách rời sự kiện lịch sử, nhân vật lịch sử và cả người viết sử ra khỏi hoàn cảnh lịch sử. Thậm chí còn đưa ra những tiêu chuẩn quá cao về sự hy sinh, về lòng yêu nước của nhân vật lịch sử. Chẳng hạn phê phán Phan Thanh Giản đầu hàng Pháp, họ cho Phan Thanh Giản là một người yếu hèn, biểu tượng của giai cấp phong kiến, vua quan triều đình. Mà không xét đến điều kiện lịch sử khách quan của thời kỳ đó. Thời đại nào thì đẻ ra nhân vật lịch sử thời đó. Một thời đại lịch sử do những điều kiện khách quan chi phối chỉ có thể đẻ ra những nhân vật lịch sử nhất định, biểu tượng cho thời kỳ đó. Như Lỗ Tấn viết:

“Sinh ra ở thời này mà muốn viết tác phẩm cho thời sau, con người như thế chỉ tạo ra cho mình một ảo ảnh không thể thực hiện được trong thế giới hiện tại.”

Cho nên, không thể đem tiêu chí, con mắt của người bây giờ để suy đoán truyện đời trước một cách áp đặt được. Nhận xét về sự thắng bại của Quang Trung, họ dễ dàng suy diễn rằng do các phong trào nông dân nổi dạy đã góp phần trực tiếp vào cuộc chiến thắng Đống Đa của người anh hùng áo vải.

Cứ như thế mà họ viết lịch sử. Cứ như thế mà lịch sử bị bóp méo, xuyên tạc. Cứ như thế mà dùng văn hóa như một công cụ cho một chính quyền, cho một thể chính trị. Tình trạng văn học như thế chẳng khác gì một canh bạc văn học, chơi xong rồi dẹp bỏ, bày canh khác. Canh bạc ấy vẫn đang tiếp diễn và còn tiếp diễn.

2. Tham vọng giải thích Huyền thoại, truyện cổ tích dưới lăng kính chủ nghĩa Mác

● Bài viết cuả Nguyễn Đổng Chi: Nguyễn Đổng Chi, một người viết rất có thẩm quyền về lãnh vực truyện cổ tích và huyền thoại. Nhưng qua bài: Ý nghĩa truyện Chử Đổng Tử cách viết của cụ đã khác. Thiếu khách quan vì viết về hùa. Xin tóm tắt câu truyện Chử Đổng Tử. Truyện này được trích dẫn trong sách Lĩnh Nam trích quái với đề mục Đầm một đêm, (nhất dạ trạch) do Trần Thế Pháp sưu tập, ông sống vào khoảng cuối đời Trần). Cũng như đa số các truyện truyền kỳ khác, truyện này truyền lại từ thời cổ, không tránh khỏi bị nhiều lớp bụi thời gian phủ lấp, che mờ thực tại nội dung của truyện lúc ban đầu. Nó được truyền thừa kể lại, thêm bớt, gia giảm tùy thuộc người kể truyện. Chỉ biết rằng câu truyện xoay quanh công chúa Tiên Dung, con gái vua Hùng Vương thứ ba. Ở làng Chử Xá, có người tên Chử Đổng Tử, con Chử Cù Vân. Nhà bị một trận cháy mất sạch, hai cha con phải chung nhau một cái khố. Khi cha chết muốn nhường lại cái khố cho con. Chử Đổng Tử không chịu không nỡ để cha chết truồng, dùng chiếc khố độc nhất đó liệm cha để mà chôn. Ngày ngày đi bắt cá, ngâm mình nửa người dưới nước để bán cá hoặc xin ăn. Kịp khi công chúa Tiên Dung đi qua. Chử Đồng Tử sợ hãi chui vào bụi rậm, lấy cát mà phủ lên người. Công Chúa Tiên Dung lại muốn tắm nên sai người quây màn ngay chỗ bụi lau có Chử Đồng Tử. Khi công chúa dội nước, cát trôi đi để lộ thân hình trần truồng của Chử Đồng Tử. Công Chúa ngạc nhiên, hỏi cớ sự, hồi lâu mới rõ và bảo: Tôi vốn có ý định không lấy chồng, nay bỗng nhiên gặp anh như thế này, chắc có trời xui khiến, bèn cho áo quần và tính làm vợ chồng. Vua Hùng nghe tin nổi giận nói với mọi người rằng: con gái ta không kể danh tiết, hạ giá với kẻ nghèo hèn, còn mặt mũi nào trông thấy ta nữa. Từ nay mặc kệ nó muốn đi đâu thì đi, không cho về cung. Tiên Dung không dám về cung bèn cùng chồng về mở chợ buôn bán sinh nhai.

Câu truyện kể là đẹp, lãng mạn và không thiếu tính cách nhân bản. Đọc truyện này nhắc nhớ tới truyện Trương Chi. Nó bày ra nghịch cảnh, trớ trêu, khúc mắc mà thực tế trên đời vị tất đã là có thật.

Dù khúc mắc, nhưng nó lại đơn thuần, tự nhiên và rất người. Nhưng dưới mắt của Nguyễn Đổng Chi thì đây là: sự xung đột giữa tình yêu và quan hệ giai cấp, của hai giai cấp cực đoan. Lý giải đi xa hơn thế nữa: Tình yêu đã thắng quan hệ giai cấp. Thật là một cuộc nổi loạn, một hành động “cách mạng”... Biên giới của giai cấp đã phân định rõ không thể nào vi phạm đuợc. Và cụ Nguyễn Đổng Chi kết luận:

Truyện Chử Đổng Tử là một công trình sáng tác có giá trị của nhân dân lao động. Nó được tô điểm sửa chữa lần cuối cùng trong giai đoạn xã hội phong kiến. Nó có một giá trị nhân đạo sâu sắc: thù ghét lễ giáo đạo đức của giai cấp thống trị xâm phạm đến quyền sống của con người.

Và cụ khẳng định: Ý nghĩa của truyện Chử Đổng Tử là tình yêu đã thắng quan hệ giai cấp. Tháng 10/1956.

Một vài nhận xét.

● Nhận xét thứ nhất: Đây không phải là một sáng tác của một cá nhân nào. Cho dẫu do một cá nhân đi nữa thì truyện đã thay đổi từng thời kỳ, đã được cải biên tùy thuộc vào người kể hơn là người sáng tác ra câu truyện. Cho nên gọi là một công trình sáng tác tác tập thể cũng không hẳn là sai.

Cụ Nguyễn Đổng Chi căn cứ vào nội dung câu truyện giả thiết rằng người sáng tác phải thuộc thành phần nông dân, không thể thuộc giai cấp quý tộc, quyền quý đuợc: Nó là của nhân dân lao động vì một lẽ rất dễ hiểu là suốt truyện nó phản kháng chế độ xã hội đã kìm hãm con người. Đó chỉ là một suy luận giả định, không đủ thuyết phục. Việc sáng tác vì vậy có thể do giới quan quyền, giới quý tộc đã sáng tác. Bằng chứng là Lĩnh Nam trích quái là do một người có tên tuổi, thuộc giới có ăn học, có chức phận là Trần Thế Pháp sưu tập.

● Nhận xét thứ hai là cụ Nguyễn Đổng Chi đã dùng những chữ của thời đại bây giờ như cách mạng, xung đột giữa quan hệ giai cấp, nhân dân lao động, văn học của quần chúng, giai cấp đối lập để giải thích nội dung truyện. Những thuật ngữ này chỉ có thể hiểu được trong bối cảnh của cuộc cách mạng tháng 10 ở Liên Xô mà thôi. Đưa nó ra khỏi bối cảnh xã hội ấy, nó không có nghĩa gì nữa. Ý thức về giai cấp và về giai cấp đấu tranh chỉ có thể hiểu được trong một xã hội phát triển về kinh tế, về kỹ nghệ từ thế kỷ 19 và không thể áp đặt xa hơn nữa.

● Nhận xét thứ ba là cần căn cứ vào chính nội dung, căn cứ vào lời nói của công chúa Tiên Dung để hiểu câu truyện như thế nào? Việc găp gỡ Chử Đổng Tử trong một hoàn cảnh éo le được công chúa chấp nhận dễ dàng chỉ vì: Nay bỗng nhiên gặp anh thế này, chắc có Trời xui khiến. Anh hãy dậy tắm rửa đi. Chử Đổng Tử sợ, từ chối thì công chúa nói: Đây là do Trời tác hợp sao anh lại từ chối? Và rồi hôn lễ cừ hành ngay trên sông. Đã do Trời xui khiến thì còn e ngại gì đến phân biệt giàu nghèo, truyện danh tiết, truyện tiếng tăm, truyện lễ nghi phép tắc rườm rà hay lời thị phi của người đời. Câu truyện tưởng chừng như khó gỡ, khó giải quyết, nhưng nay đã vịn vào lý do Trời định thì mọi chuyện được hoá giải.

Và đó chính là tâm thức người xưa cũng như lối hành xử, tin vào Trời của họ. Khi bị vua cha vây hãm, công chúa cũng chỉ có một lối hành xử duy nhất là tin vào Trời. Công chúa nói: Tất cả mọi việc đều do Trời chứ không phải ta. Ta đâu dám cự lại phụ vương. Sống và chết đều nhờ Trời. Ta có bị phụ vương giết cũng không oán hận.

Chủ nghĩa Mác Xít xuất hiện chưa đầy một thế kỷ, đem chủ nghĩa ấy nhằm giải thích truyện đời xưa là một cưỡng đạt thô bạo khó chấp nhận được.

Truyện thằng Bờm

Không hiểu sao, câu truyện thằng Bờm trở thành câu truyện tranh luận sôi nổi, ngay cả triết gia Trần Đức Thảo cũng nhập cuộc.

Bài phê bình câu truyệnThằng Bờm do Trần Thanh Mại khai pháo trong một bài viết: Giảng văn về ca dao cổ của nông dân tranh đấu, trong đó Trần Thanh Mại phân tích ba bài: Con mèo mà trèo cây cau, Thằng Bờm và Mười cái trứng. Riêng bài Thằng Bờm gây được một dư luận khá sôi nổi.

Nhưng trước hết xin đăng lại toàn bộ bài thơ Thằng Bờm cho tiện theo dõi.

“Dưới hình thái thần thoại, nó đã phản ánh được khá chân thực và sâu sắc nhiều nét sinh hoạt cốt yếu của xã hội phong kiến, nó lại đã nói lên được những ý nghĩ tâm lý, nguyện vọng thâm thiết của nhân dân lao động chống quý tộc bóc lột và áp bức”

Nhận xét về truyện Trê Cóc được viết:

“Trê Cóc là một truyện ngụ ngôn đầu tiên nói đến cảnh chia rẽ ở nông thôn Việt Nam do cường hào, địa chủ, quan lại gây nên. Bọn cường hào địa chủ, quan lại ung dung sống trên sự chia rẽ ấy. Trê Cóc đã vạch cho người ta thấy những sự thật hãi hùng ấy của xã hội Việt Nam dưới thời phong kiến và cả Pháp thuộc nữa”

Nhận xét chung

Huyền thoại, truyện cổ tích, truyện dân gian là nét đặc trưng của bất cứ nền Văn hóa cổ nào.

Nền văn minh Hy Lạp cũng như nền văn minh Ai Cập được coi là cao nhất trong số các nền văn minh của thế giới. Nhưng văn minh Hy Lạp lại được coi là cái nôi của Huyền thoại. Từ Hy Lạp chạy sang Ai Cập trong đó bao gồm Mesopotamy cổ đại với các nền văn minh sáng chói nhất với các đế quốc Assyrie và Babylonne chạy sang pre-Columbian hay vùng rừng rậm nguyên sơ Amazon.

Ở đâu cũng có mặt của huyền thoại trong nếp sống cổ xưa.

Có thể nói, huyền thoại là là nếp sống, nếp nghĩ, nếp sinh hoạt của con người thời cổ.

Huyền thoại là hơi thở của đời sống con người cổ xưa.

Những huyền thoại đó đã được tích lũy, cải biên, kể lại, truyền đạt hết thế thế hệ này sang thế hệ kia từ vài trăm năm trước niên lịch. Những câu truyện huyền thoại cũng như các câu truyện cổ tích lâu đời nhất được ghi nhận từ 900 năm đến 800 năm trước thiên niên kỷ.

Và hằng ngàn năm như thế, con người ta không phải chỉ nghe kể về những huyền thoại mà sống huyền thoại. Huyền thoại là chính họ, là đời sống và ý nghĩa đời sống của họ, trong đó quá khứ hiện tại trộn vào nhau là một. Tất cả những câu truyện huyền thoại hoặc truyện dân gian đó nhằm giải thích cắt nghĩa về sự sáng tạo ra thế giới này, về các thần thánh ngự trị, về linh hồn hoặc về những biểu hiện thiên nhiên trong trời đất như nắng, mưa gió bão hay nguồn gốc vật tổ và nhất là cái chết và thế giới bên kia.

Như đối với các dân tộc người thiểu số ở Việt Nam. Hầu hết các câu truyện huyền thoại của người Tây nguyên bàng bạc trong đời sống của họ với đủ các loại thần của họ. Những con người Tây nguyên ấy là nhân chứng về quá khứ của con người.

Họ chỉ cho chúng ta biết ngày xưa chúng ta là như thế nào. Từ đêm tối của thời Thái cổ, trải qua hàng ngàn năm, các di vật và di ngôn của tiên tổ thông qua qua các câu truyện huyền thoại đã để lại một gia tài văn hóa của người Việt.

● Di vật thứ nhất, nhờ các khai quật của khoa cổ sử đã lôi ra ánh sáng những di tích vật chất và mở đầu cho các thời kỳ trung thạch Hòa Bình, Bắc Sơn, Sa Huỳnh, rồi kỹ nghệ đồ Đồng Cổ Loa, Đông Sơn. Đất đã ấp ủ, gìn giữ các di tích đó trong nhiều thế kỷ và nay hé lộ trao lại cho chúng ta.

● Di vật thứ hai là từ thuở nào, thuở ngàn xưa, không định được ngày tháng, hay nguồn gốc, các câu truyện huyền thoại hay truyện cổ tích đã được truyền tụng lại trong dân gian như di ngôn văn hóa của các bậc tiên tổ để lại. Như huyền sử đời Hồng Bàng. Các dân tộc như người Mường có Lang Đa Cần, người Thái có Tào Ngân, người Mán có Phù Huy. (Xem thêm Tuyết xưa của Trần Ngọc Ninh). Các huyền thoại đó đều muốn nói tới nguồn gốc thủy tổ tộc Việt? Nào đẻ 100 trứng hay từ một trái bầu đẻ ra 100 con người như trong huyền thoại Tây nguyên.

Chúng ta ngày này có nên mất công sưu tầm sử liệu, đào xới, khảo cổ để đi tìm sự thật về nguồn gốc không? Sự thật 100 trứng sẽ cho biết được điều gi? Về mặt huyền thoại, tôi khẳng định là không. Bởi vì người ta sống huyền thoại mà không nhất thiết phải tra hỏi về huyền thoại. Huyền thoại có giá trị tượng trưng, giá trị biểu hiện nằm trong cơ cấu quá khứ - hiện tại - con người vượt ra khỏi nhãn giới lý giải. Cho nên, tôi không thấy là cần thiết phải đi tìm cho bằng được xem truyên Tấm Cám sinh ra ở làng nào, năm nào. Trong Tập san Sử địa, số 39 tháng Tư, 1958, ý kiến đóng góp cho rằng Tấm Cám sinh ra ở làng Thuận Quang, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc ninh, chính là quê hương của Tấm Cám, ngay cạnh đường số 5. Rồi cách ga Phú Thuỵ chừng 300 thước, còn một ngôi chùa là chùa Bà, thờ Bà Tấm, bà Cám. Dân địa phương còn chỉ cho thấy giếng Bống, nơi Tấm nuôi Bống, nào là ngàn dâu, nơi Tấm hái dâu và gặp vua. Giả thuyết của ông Phong Châu nêu ra còn rất nhiều nghi vấn và hoang đường.

Tìm hiểu làm gì cho hoài công.

Cách duy nhất là chỉ cần biết nội dung câu truyện Tấm Cám mà không cần thiết truy tìm nguồn gốc, một điều không cần làm và không nên làm.

Rất nhiều người đã nghi ngờ, đã tìm cách lý giải huyền thoại theo cách luận lý, khoa học bây giờ và đã không ngần ngại cắt bỏ, gọt rũa lại huyền thoại.

Họ đã thất bại.

Xenophon và Platon đã làm như thế.

Bên Á Châu thì Khổng Tử chỉ chú trọng san định lại Kinh Thi, Kinh thư.

Cho nên, cần khẳng định là càng không thể sửa, san định hoặc gán ghép vô bằng các quan điểm chính trị như Mác Xít để lý giải huyền thoại và truyện cổ tích.

Đó là bóp méo và giết chết thần thoại phá hủy “cơ cấu ý nghĩa” của huyền thoại.

Như Jacques Dournes viết:

“Nếu phải hiểu để mà có thể yêu, thì lại phải yêu để mà có thể hiểu. Yêu và kính trọng nữa. Phải yêu cuộc sống gian khổ và bình dị, phải yêu thiên nhiên tinh khôi và say mê vẻ đẹp của nó, phải yêu cái không khí đầm ấm của căn nhà sàn và hơi nóng tỏa ra từ bếp lửa của nó, phải yêu khu rừng ngo và đêm đầy trăng”… Mà đấy là cả một bài thơ và một cuộc sống, nằm ngoài thời gian, nó không chỉ chăm chăm vào quá khứ… Đêm bên bếp lửa đã tàn. Ai nấy đều im lặng. Câu chuyện của cụ Già làng đã hòa tan vào cái lặng thinh sâu thẳm của đêm .. Trong bếp lửa ủ, ngọn lửa không còn bốc lên, đến lượt khói cũng tan dần và lẫn vào các đồ vật trong căn nhà. Chẳng mấy chốc, bình minh đã dát bạc bầu trời còn mờ tái và khiến các đỉnh núi long lanh ngũ sắc

Một buổi sáng mới đang bắt đầu.”