Dù không dặn dò thì chỉ cầm cuốn sách nặng chịch cũng thấy được tâm huyết đổ vào đấy. Tôi vốn không ưa thich thơ, nhưng nhiều bài thơ đọc cũng muốn rơi vài giọt nước mắt.

Trần Hoài Thư.

Trong nỗ lực phổ biến hoá di sản văn học miền Nam, qua trung gian nhà văn Trần Hoài Thư, người viết có ý muốn giới thiệu một phần các tác phẩm của gần 200 nhà văn miền Nam thuộc đủ mọi khuynh hướng, đủ các thế hệ, già cũng như trẻ và đặc biệt các nhà văn mặc áo lính trước năm 1975.

Việc thu thập tài liệu trên là một thách đố cho bất cứ ai bởi vì chính sách truy diệt Văn hóa Mỹ-Ngụy hơn 40 năm trước.

Trong một bài viết: Sống lại dĩ vãng, Phạm Văn Nhàn có trích dẫn một câu chuyện khá cảm động, nhà thơ Viêm Tịnh ở Huế tình cờ tìm thấy nửa trang báo cũ của Khởi Hành, trong đó có đăng 3 bài thơ của ông, ông viết:

“Mũ nhẹ nên coi đời cũng nhẹ

Chiến tranh, thì cũng tựa phù vân.”

Trung tâm học liệu Đại học Huế

Khánh thành vào tháng 6/2004, diện tích trung tâm học liệu ĐH Huế là 6.100m². Cơ sở vật chất hiện đại, 500 máy tính. Tổng số sách hiện có tại đây là 14.449 tên/50.769 bản; trong đó 3286 tên/3610 bản sách tiếng nước ngoài; 568 tên báo, tạp chí (85 tên báo, tạp chí nước ngoài). Nguồn: thuvien.uit.edu.vn

(Hồ Minh Dũng, “Đêm Giáng sinh”)

Và một Nguyễn Bắc Sơn quen thuộc trong bài Căn bệnh thời chiến:

“Dù chỉ một ngày ngưng bắn đó con

cũng đem chiếc áo lành ra mặc

cũng ăn một bữa cơm cho no

cũng ngủ một giấc trên giường, trên chiếu

khổ đau lúc này mẹ gói trong mơ.”

“Mày gửi một chân ngoài trận mạc

Mang về cho mẹ một bàn chân

Mẹ già khóc đến mù hai mắt

Đời tàn theo lứa tuổi thanh xuân.”

Chưa bao giờ tôi thấy một tập thơ in một cách ‘rất tiểu công nghệ’, phải xỏ chỉ, xuyên kim tùng mũi một như thế; nhìn sách là biết công khó của nhà/người xuất bản.

Sau này được biết ông gom tiền mua một vài máy in, máy cắt, v.v. đặt ở ngay tầng hầm dưới nhà. Ông mày mò nhờ bạn bè trong nước kiếm tài liệu, cùng với chị Yến, vợ ông, tìm thêm tài liệu tại thư viện đại học Cornell.

Tìm được tài liệu, về nhà lóc cóc đánh máy, in ấn một mình.

Vậy mà ông đã in được bốn tuyển tập, dày hơn 2000 trang với gần 200 nhà văn đủ loại. Gửi cho bạn bè bằng bưu điện đi khắp nơi thì tiền bưu điện đắt gấp đôi tiền giấy mực. Ông vẫn tiếp tục gửi, tiếp tục làm việc như người lên đồng. Chưa hề thấy lần nào ông ngửa tay xin tiền bạn bè. Ai gởi thì ông nhận. Chỉ thế thôi.

Và đây, xin ghi lại một cảm tưởng của một người đã có chuyện được in lại:

(Trích Âu Thị Phục An, tác giả Thăm viếng, tập I).

Ở đây, phải được phép để nói về hoàn cảnh của ông, mà tôi chợt nghĩ và so sánh đến câu chuyện Con chó vàng của nhà văn Nguyên Hồng thời tiền chiến. Vợ ông, chị Yến đau nặng, mất khả năng tự lập. Mình ông hầu vợ, cơm bưng nước rót, rửa ráy tắm giặt – một tay ông. Còn chút thì giờ rảnh rang thì ông lại chui xuống hầm dưới nhà, loay hoay in ấn.

Và trong những ngày tháng sắp tới, những sưu tầm của ông sẽ được DCVOnline.net phổ biến rộng rãi khắp nơi, nhất là để đến với bạn đọc trong nước.

Phần riêng, tôi mong ông tiếp tục làm việc mà thời gian của ông cũng được đong đếm từng ngày vì đau ốm bệnh tật. Nếu bạn đọc còn thiết tha đến văn học miền Nam, muốn có tác phẩm bằng giấy in, xin liên lạc với ông ở địa chỉ, tranhoaithu@verizon.net

Di sản văn học miền Nam (p2)

Posted on July 17, 2016 by editor — 1 Comment

Nguyễn Văn Lục

“Sau 34 năm thất lạc, giờ mới nhận lại được đứa con tinh thần tên ‘Thăm viếng’. Thật sự cũng cảm thấy mừng mừng tủi tủi, lại chạnh lòng thương nhớ những đứa con khác mà mình đã chôn vội chôn vàng xuống lòng đất sau 30-4-1975.”

Chính vì nghĩ như thế mà chúng ta cần nhắc lại một nền văn học đã bị xóa sổ chẳng khác gì một mảnh đất đã bị cào bằng để xây đô thị mới bất kể những di tích cũ, đền đài cũ.

Cuộc di cư và bứng gốc văn học

(Tiếp theo p1)

Đến bến bờ tự do: Đồng bào di cư từ miền Bắc rời tàu USS Bayfield ở cảng Saigon, 1954

Việc của tôi ở đây là phác họa một cách vắn tắt 20 năm văn học miền Nam mà chỉ với 20 năm đó, nó đã hoàn thành một nhiệm vụ văn học mà không gì có thể so sánh được. Khi tôi nói 20 năm thay vì 21 thì không có mục đích nói cho tròn số mà vì muốn nhấn mạnh đến ngày chính thức thành lập nền Đệ nhất Cộng hòa miền Nam Việt Nam.

Chính vì nghĩ như thế mà chúng ta cần nhắc lại một nền văn học đã bị xóa sổ chẳng khác gì một mảnh đất đã bị cào bằng để xây đô thị mới bất kể những di tích cũ, đền đài cũ.

Trong cuộc di cư 1954, yếu tố chính là đi tìm tự do, một yếu tố chính trị, không muốn sống chung với người cộng sản.

Nhưng một kết quả không ai ngờ tới là cuộc di cư ấy còn là một cuộc di cư chữ nghĩa, một dòng chảy văn học từ Bắc vào Nam, hòa nhập vào dòng văn học địa phương.

Sức mạnh văn học của miền Nam so với miền Bắc mạnh một phần vì yếu tố này, đa dạng vì nó, tinh hoa cũng nhờ nó.

Biết bao nhiêu tinh hoa đất Bắc, như một hiện tượng xuất não, tự bứng rễ, đã có mặt ở miền đất hứa miền Nam.

Tuy nhiên, tôi có một khẳng định là những người làm văn học từ miền Bắc vào miền Nam, đã một cách nào đó, trên cuộc hành trình đi tìm tự do đã bỏ rơi, tự nguyện cắt rời, hay một chối từ trong môi trường mới, hai trào lưu văn học mà chính họ có bổn phận là kẻ kế thừa. Đó là dòng văn học thời tiền chiến và dòng văn học của Tự Lực Văn Đoàn từ những năm 1930. Sự phân biệt này thật ra không thể dựa trên thời gian mà dựa trên nhóm. Vì thế, trong Tự Lực Văn Đoàn cũng có một số nhà thơ tiền chiến cộng tác như Lưu Trọng Lư, Xuân Diệu.

Sự đứt đoạn với tiền chiến khi vào Nam kể như dứt khoát.

Nhiều giới trẻ như sinh viên ít biến đến các nhà văn tiền chiến, vì không có người giới thiệu. Trừ trường hợp Vũ Trọng Phụng, vì ly do thương mại, sách của ông được in lại.

Tự Lực Văn Đoàn may mắn hơn, vì có Nhất Linh, từ Đà Lạt xuống núi cho tái bản các sách vở cuả Tự Lực Văn Đoàn. Cái may mắn thứ hai là Tự Lực Văn Đoàn được đưa vào giảng dạy trong chương trình học của các lớp đệ nhị trung học.

Vì thế, ít ai còn biết đến Nguyên Hồng, mấy người am hiểu Nam Cao, càng xa lạ với Trần Tiêu (em ruột Khái Hưng với tiểu thuyết Con Trâu, Chồng Con). Tờ Tân Văn, số 10, 2008, có cho trích đăng một truyện ngắn của Trần Tiêu, nhan đề Thứ nhì chuột rúc.

Người ta biết lõm bõm về Vũ Trọng Phụng với Số Đỏ, Giông Tố, Làm Đĩ, Cạm bẫy người vì tính cách châm biếm của nó và tính cách thương mại nữa.

Theo Bùi Xuân Bào, hiểu một cách sâu xa hơn, Vũ Trọng Phụng phô bày một sự phá sản của chủ nghĩa cá nhân (La faillite de l’individualisme) châm biếm cay độc như Tắt Đèn của Ngô Tất Tố, Bước Đường Cùng của Nguyễn Công Hoan, Sống Chết Mặc Bay của Phạm Duy Tốn.

Nhưng xem ra trái cựa, miền Nam lại tỏ ra nồng ấm với thi ca của Hàn Mạc Tử, Xuân Diệu, Lưu Trọng Lư, Huy Cận Thế Lữ, Chế Lan Viên. Một lý do là thơ dễ cảm lòng người và một số bài thơ của các tác giả trên đẫ được phổ nhạc.

Đến dòng văn học Tự Lực Văn Đoàn thì do sự có mặt của Nhất Linh ở miền Nam, giúp vực dậy trong nhất thời của một thời đã qua. Tuy nhiên, dù nó được đưa vào giảng dậy trong chương trình trung học, nó đã mau chóng bị rơi vào quên lãng theo như một nhận xét của Võ Phiến:

Ở một chỗ khác, Võ Phiến nhận xét thêm:

(Trích Văn Học miền Nam, truyện 2, 1243-1244)

Thực tế là ngoài những người như Duy Lam, Nguyễn Thị Vinh, Nhật Tiến, một chút Doãn Quốc Sĩ còn nhắc nhở người đọc đến Tự Lực Văn Đoàn.

Phần lớn các nhà văn ở miền Nam còn lại như nhóm Sáng Tạo, những người viết trên Bách Khoa, Hiện Đại, Văn Học, Thái Độ, Trình Bầy, Hành Trình, Đất Nước, Khởi Hành thì ít có nhà văn nào chịu ảnh hưởng của Tự Lực Văn Đoàn về cách viết cũng như đề tài, mẫu nhân vật truyện, v.v.

“Tuy nhiên, hầu hết những gì viết về ông đều chỉ chú trọng đến cái thành tích văn học tiền chiến của ông mà thôi: Nhất Linh sáng chói là cái ông Nhất Linh của Đoạn Tuyệt, của Tự Lực Văn Đoàn, của Phong Hóa, Ngày Nay… Như thế sau đóm là một thời tàn dư, không mấy quan trọng.”

“Ây vậy mà trong khi lắm người khác khen nhau là là cùng tiến vượt bực tới hàng ngũ tiền phong thì Nhất Linh lại bị chê là là không còn hợp thời, là đã thuộc về hôm qua, họa hoằn mới nghe được tiếng ‘chấp nhận’ độ lượng của giới hôm nay.”

Tác phẩm giá trị là ở mức độ thời gian dài hay ngắn của nó. Không phải ngẫu nhiên mà học giả Maurice M. Huard và Nguyễn Trần Huân đã giới thiệu Vũ Trọng Phụng trong Introduction à la littérature Vietnamienne (G-P Maisonneuve et Larose, Paris, 1969), Bùi Xuân Bào, trong luận án tiến sĩ Quốc gia tại Paris, Le roman Vietnamien contemporain dành riêng viết về VTP, từ trang 199-216; sách do Tủ sach Nhân Văn Xã Hôi in. Thêm vào đó, tác phẩm Số Đỏ đã được Peter Zinoman và Nguyễn Nguyệt Cầm dịch ra tiếng Anh dưới nhan đề Dumb Luck. Ông cũng còn viết một cuốn chuyên khảo về Vũ Trọng Phụng nhan đề Vietnamese Colonial Republican: The Political Vision of Vũ Trọng Phụng., University of California Press, November 2013

Điều đó càng cho thấy sự đánh phá tập thể của Thế Lữ, Nhất Linh, Hoàng Đạo, Tú Mỡ của nhóm TLVĐ trên tờ Phong Hóa và Ngày Nay là quá bất công và mang tính bè phái.

Vậy mà trong tập Kỷ Yếu Triển lãm và Hội thảo về báo Phong Hóa Ngày Nay và Tự Lực Văn Đoàn, in ấn rất trang nhã, đẹp, tốn tiền, tờ Người Việt và người phụ trách là Phạm Phú Minh đã thiếu khách quan, không hề nhắc tới việc TLVĐ và tờ Phong Hóa và Ngày Nay đã diễu cợt, đánh phá tất cả các nhà văn ngoài nhóm, các tờ báo khác, không trừ một tờ nào.

Xin trích dẫn một lời phê bình của Nguyễn Hưng Quốc, người đọc cũng phải bắt ngượng:

(Trích trong phần đề tựa bìa lưng của tập Kỷ Yếu Triển lãm và Hội thảo về báo Phong Hóa Ngày Nay và Tự Lực Văn Đoàn).

Đây quả thật xứng đáng là một tác phẩm trong việc “bôi nhọ vẽ hề”, Chữ mà Vũ Trong Phụng thường dùng

Đến Nguyễn Tuân là một nhà văn đứng riêng ra một cõi, không giống bất cư một ai, một đấng tài hoa, nếu bỏ đi những gì ông viết thời kháng chiến như Sông Đà chẳng hạn.

Tôi đã đọc lại Vang Bóng một thời, và đọc lại Chữ người tủ tù Trong đó có cảnh người tử tù, ông Huấn Cao, cho chữ.

Nhưng chỉ riêng Nam Cao thì bút lực của ông đã không thể có mấy ai sánh cùng. Vì đó là sự tuyệt vời của văn học nghệ thuật.

Một dáng đứng vượt thời gian và những biến thiên của những thăng trầm cũng như biến động xã hội. Mà lúc nào nó cũng như thể những đòi hỏi cấp bách và muôn thủa của con người. Các truyện dài của ông có, Truyện người hàng xóm, Sống Mòn. Nhưng đắt giá nhất vẫn là những truyện ngắn của ông như Cái chết của con mực, Lão Hạc, Đôi Mắt.

Và tuyệt bút là truyện Chí Phèo. Chí Phèo thể hiện nhân cách của nhà văn. Chí Phèo làm nổi bật tính cách bi kịch của thân phận Người. Nó là một lời tố cáo vì Con người đã bị từ chối không được làm người.

“Tự Lực Văn Đoàn không phải là nhóm lớn nhất, hay quan trọng nhất trong ‘nền văn học hiện đại’ hay trong giai đoạn 1930-1945 mà trong suốt cả lịch sử kéo dài hơn một ngàn năm của văn học Việt Nam nói chung.”

Tiếp đến là một số không nhỏ các nhà văn trẻ, thay thế lớp lớn hơn; phần đông họ ở trong quân ngũ, một tay cầm súng, tay kia cầm bút. Trong số 263 nhà thơ mà Trần Hoài Thư trích đăng trong: Thơ Miền Nam trong thời chiến, hơn quá nửa là quân nhân.

Tôi có thể nói như thế này: giai đoạn này Tuổi trẻ như một giai cấp. Họ lớn lên trong chiến tranh. Trưởng thành trong chiến tranh, làm văn thơ sau mỗi trận địa. Và thơ văn của họ hầu hết là mô tả: nỗi buồn chiến tranh.

Tiêu biểu là các nhà văn trong lứa tuổi của Trần Hoài Thư.

Trong phần giới thiệu thơ văn của họ, chúng ta sẽ có dịp chứng nghiệm điều đó. Và đây cũng là dòng cảm thức trổi bật nhất, hiện thực nhất về cuộc chiến này.

Họ là những nhà văn một cách nào đó phải nhập cuộc và là nhân chứng cho cuộc chiến tranh này mà trong số họ có nhiều người không còn có cái may mắn trở về.

Thơ của họ, văn của họ là hòa với mồ hôi, tiếng súng và đôi khi cả máu của họ nữa.

Ngôn ngữ họ xử dụng là thư ngôn ngữ đôi khi sống sượng, chửi thề và xưng hô mày tao với nhau. Nhiều khi thái độ là buông thả, nhậu nhẹt.

Điều thứ hai, một số đông phụ nữ. Dù cũng trưởng thành trong chiến tranh, nhưng thái độ họ khác hẳn, họ trở thành những nhà văn có tên tuổi như thể họ thế chỗ cho nhà văn đàn ông. Không kể những người đã đi trước, ở giai đoạn 1955, như Nguyễn Thị Vinh, Linh Bảo, bà Tùng Long.

Tên tuổi những nhà văn thế hệ 64-75 là Nhã Ca, Túy Hồng, Nguyễn Thị Hoàng, Trùng Dương, v.v.

Đặc điểm là họ chỉ viết về chính mình. Về mình đây có thể hiểu là viết về những khát vọng của chính thân xác họ. Viết thế là cách dùng chữ nhẹ nhất.

Nhã Ca viết Bóng tối thời con gái. Tuổi dậy thì. Tuyển tập Sống một ngày. Người tình ngoài mặt trận. Tuyển tập 10 truyện trong Khi bước xuống như Kể trong buồn bã, Cơn sốt tỉnh nhỏ, Con chung con riêng, Dấu chân nàng. Truyện dài Xuân thì.

Hình như, theo phân tâm học, càng không đẹp, càng viết khỏe, càng bị ám ảnh dục tính, một thứ dục tính đã được cao thượng hóa.

Hình như họ giống nhau và thi đua viết như thế.

Túy Hồng nào kém. Trong Thở dài có Vòng tay anh, Ngày xuân, Đêm xuân, Nhìn xuống rồi tiếp đến Vết thương dậy thì, Tóc mai ngìn xưa.

Rồi đến Nguyễn thị Thụy Vũ với Mèo đêm. Lao vào lửa Lửa đây không phải là lủa chiến tranh đâu. Lửa đây gồm truyện: Chiếc giường, Lao vào lửa, Đêm nổi lửa. Truyện dài: Thú Hoang.

Nguyễn Thị Hoàng với truyện dài: Vòng tay học trò, Tưởi Saigon. Tập truyện ngắn Cho những mùa xuân phai, v.v. Và các truyện dài: Tiếng chuông gọi người tình trở về, Vào nơi gió cát, Tiếng hát lên trời.

Trùng Dương với Mưa không ướt đất, Vừa đi vừa ngước nhìn.

Nói chung, họ viết đậm đặc phái tính như một cuộc trình diễn giới tính, hay phô bày những ẩn ức, những ham muốn, những chờ đợi ẩm ướt bất kể ngoài kia tiếng bom đạn vọng về thành phố.

Khiếp quá. Chỉ cần đọc nhan đề chuyện thôi đã thấy ẩm ướt rồi. Đây là chuyện năm xưa.

• Dịch thuật

Phải chăng sự bế tắc sáng tác của một số nhà văn đưa đến hiện tượng tràn lan sách dịch? Đúng một phần. Nhu cầu người đọc ngày càng đa dạng hơn nên sách dịch cung ứng đúng lúc.

Sách dịch đủ loại, nhất là sách truyện (Xin xem thêm “20 năm văn học dịch Miền Nam” cùng tác giả).

Thị phần sách dịch chiếm đến 75% số sách đọc là nhiều lắm.

Đó là một hiện tượng chỉ thấy xảy ra vào những năm cuối 1960-1975.

Ba yếu tính văn học làm nên văn học miền Nam

• Sự chối bỏ văn học trước 1954

Một trong những yếu tố mạnh của dòng văn học miền Nam sau 1954, theo tôi, là sự chối bỏ những gì đi trước nó, đôi khi sự khước từ đi quá mức một cách phũ phàng-mặc dầu cái ‘Văn Nghệ hôm nay’ vẫn chưa định hình và rõ mặt.

Khước từ, chối bỏ coi như bước đi của văn học.

Khước từ trong văn chương đã đành, nhất là trong lĩnh vực thi ca, hội họa và âm nhạc.

Nó đưa đến kết quả là tính đa dạng trong văn học miền Nam không mang tính đồng phục. Nó lớn mạnh không phải vì nó họp thành trường phái giống nhau mà lớn mạnh ở chỗ khác nhau.

Sáng Tạo chết yểu cũng một phần muốn tập họp phe nhóm. Thay vì có chung một chí hướng thì nó thực sự lại tạo thành một ghetto văn học.

Áo thụng vái nhau. Mai Thảo soi gương chỉ thấy Mai Thảo, cùng lắm thấy Thanh Tâm Tuyền.

Như trong trường hợp TLVĐ trước đây, không ngồi cùng chung chiếu với TLVĐ là bị chế diễu, vùi dập như trong trường hợp Vũ Trọng Phụng.

Sáng Tạo sau này bước vào vết xe đổ mà TLVĐ đã để lại.

Và người phản đối mạnh mẽ nhất về tinh thần bè phái của Sáng Tạo là Nguyên Sa. Trong một bài viếtt phê bình có một không hai của Nguyên Sa: Một bông hồng cho Văn Nghệ. (Nguyên Sa, Một bông hồng cho văn nghệ, NXB Trình Bày, Sài Gòn, 1967. Bản điện tử do talawas thực hiện).

Ông chỉ trích gián tiếp nhóm Sáng Tạo với nhận định là

Ông còn chỉ trích Sáng Tạo là một thứ nền Văn Nghệ trú ẩn, ám chỉ Mai Thảo ngồi trong tháp ngà.

Trên đây là mấy nét sinh động của dòng văn học miền Nam thể hiện qua những nhà văn sẽ được giới thiệu trên DCVOnline.net

• Tinh Thần tự do sáng tác

Điểm mạnh thứ hai của văn học miền Nam không chối cãi được là tinh thần tự do sáng tác trong Văn Học miền Nam, trong sự phô diễn tư tưởng, trong sự đối đầu giữa các nhà cầm bút như một cõi riêng.

Mỗi nhà văn là một thế giới. Mai Thảo. Võ Phiến. Dương Nghiễm Mậu. Bình Nguyên Lộc. Sơn Nam, Duyên Anh, Thanh Tâm Tuyền. Nguyên Sa. (Chỉ nội thi ca thôi đã bao nhiêu dòng khác biệt. Trần Văn Nam gọi là Thơ vắt dòng).

“Chúng ta là một thế hệ không có đàn anh – một thứ Nihilisme. ‘đao to búa lớn trước ta không có ai’.”