«Νεοελληνικός Διαφωτισμός» ή «Νεοελληνική Αναγέννηση»;

Ημερομηνία δημοσίευσης: Sep 12, 2009 6:59:0 PM

«Νεοελληνικος Διαφωτισμος» ή «Νεοελληνικη Αναγεννηση»;

Η περίοδος της Ύστερης Τουρκοκρατίας, η οποία συμπίπτει σε γενικές γραμμές με την μετακορυδαλική περίοδο της νεοελληνικής φιλοσοφίας, ονομάζεται συνήθως «Νεοελληνικός Διαφωτισμός»[1]. Άλλοι όμως προτιμούν την ονομασία «Νεοελληνική Αναγέννηση». Οι πρώτοι θεωρούν ότι στον Ελλαδικό χώρο κατά την περίοδο αυτή έφθασε με κάποια χρονική καθυστέρηση, όπως συνήθως φθάνουν και τα μετεωρολογικά κύματα κακοκαιρίας (και καλοκαιρίας), το πνευματικό κύμα του διαφωτισμού. Ως εκ τούτου, θα πρέπει να ονομάζεται παρομοίως μία τοπική έκφραση ενός πανευρωπαϊκού φαινομένου. Ως ένας κλάδος του κορμού του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού[2]. Οι δεύτεροι, διαβλέπουν ότι αυτό που συνέβη στον Ελλαδικό χώρο την εποχή εκείνη, παρά τις αναμφισβήτητες ευρωπαϊκές επιρροές, διαθέτει -σε σημαντικό βαθμό- ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, τα οποία δικαιολογούν την άποψη ότι δεν πρόκειται για μία νεοελληνική απόχρωση του ευρωπαϊκού διαφωτισμού, αλλά για μία ουσιαστική αναγέννηση της ελληνικής φιλοσοφίας και των επιστημών[3].

Ούτε οι πρώτοι αρνούνται την ύπαρξη ιδιαιτέρων χαρακτηριστικών σε αυτό που ονομάζουν «Νεοελληνικό Διαφωτισμό», ούτε οι δεύτεροι τις ευρωπαϊκές επιδράσεις του διαφωτισμού της ονομασία «Νεοελληνικής Αναγεννήσεως». Η διχογνωμία αναφέρεται στην αναλογία της προσμίξεως των δύο συστατικών. Εμείς θα προτιμήσουμε την δεύτερη ονομασία.

Ασφαλώς, αν ορίσουμε το σύνολο των εκκοσμικευμένων ιδεών και αξιών οι ο οποίες εμφανίζονται στην Δυτική Ευρώπη πριν από την εποχή της Γαλλικής Επαναστάσεως ως Διαφωτισμό, σε συνδυασμό με την σταδιακή διείσδυση των ιδεών αυτών και στον Ελλαδικό χώρο και τον αναπροσδιορισμό τον οποίο προεκάλεσαν στην πνευματική, κοινωνική και πολιτική ζωή της καθù ημάς Ανατολής, τότε φαίνεται να δικαιολογείται η χρήση του όρου «Νεοελληνικός Διαφωτισμός»[4]. Από την άλλη πλευρά, όμως, πρέπει να λάβουμε υπù όψιν ότι οι Έλληνες λόγιοι δεν αντιγράφουν απλώς τα δυτικοευρωπαϊκά πρότυπα. Αφού μελετούν και αφομοιώνουν τις νέες ιδέες, επιλέγουν τι θα κρατήσουν και τι θα απορρίψουν, τροποποιούν συμπληρώνουν, και ανασυνθέτουν τις θεωρίες αυτές ώστε να ταιριάζουν στο προϋπάρχον περιβάλλον του Ελληνισμού, δίχως να διασπούν την πολιτισμική συνέχεια, αλλά μάλλον να την εμπλουτίζουν και να την εκσυγχρονίζουν[5].

Θεωρήθηκε ότι οι φιλοσοφικές ιδέες των Ελλήνων Λογίων δεν χαρακτηρίζονται από πρωτοτυπία σε τέτοιο βαθμό ώστε να δικαιολογεί άλλη ονομασία αντί του Διαφωτισμού[6]. Ακριβώς, όμως, αυτό είναι ένα χαρακτηριστικό το οποίο διαφοροποιεί την αναγέννηση των επιστημών και της φιλοσοφίας στον Ελλαδικό χώρο από το κίνημα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Στην καθ' ημάς Ανατολή, η μελέτη των Αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων ποτέ δεν σταμάτησε, αν και σε μεγάλο βαθμό περιορίσθηκε από την τουρκική κατάκτηση. Γενικώς έμεινε στην τάση του νεοαριστοτελισμού[7], όταν στην Δύση η αφετηρία ήταν κυρίως ο νεοπλατωνισμός. Η στροφή η οποία συντελείται, κατά την εποχή που εξετάζουμε, συνίσταται στην αποδέσμευση από την μονοκρατορία της αριστοτελικής φιλοσοφικής σκέψεως και τον γόνιμο εμπλουτισμό της από τις αντιλήψεις των νέων στοχαστών του νεωτερικού πνεύματος[8].

Οι Έλληνες Λόγιοι έχουν πάντοτε προ οφθαλμών την αναγέννηση του έθνους. Την αναβίωση του Ελληνικού πολιτισμού μέσω της εκπαιδεύσεως και την απελευθέρωσή του από τον τουρκικό ζυγό. Είναι κατά κάποιον τρόπο στρατευμένοι σε αυτήν την υπόθεση. Τέτοιο χαρακτηριστικό δεν είχε ο Αγγλικός, ο Γαλλικός, ο Γερμανικό και γενικώς ο ευρωπαϊκός διαφωτισμός. Δεν είχε σημαντικά εθνικά προβλήματα. Ο προσανατολισμός του είναι κυρίως πνευματικός (ίδρυση πανεπιστημίων, μουσείων, ακαδημιών εκδόσεις επιστημονικών συγγραμμάτων κ.λπ.) και κοινωνικός (όπως εκφράσθηκε κατά την γαλλική επανάσταση)[9]. Στον Ελληνικό χώρο οι λόγιοι αισθάνονται ασφαλώς ότι πρέπει να πολεμήσουν την αγραμματοσύνη του απλού λαού ιδρύοντας πρωτοβάθμια σχολεία και υπάρχει σαφώς και η κοινωνική διάσταση του κινήματος, ερχόμενο σε αντίθεση με τους Κοτζαμπάσηδες, αλλά ο κύριος προσανατολισμός της νεοελληνικής αναγεννήσεως είναι εθνικός: η αποτίναξη της τουρκικής κατοχής· η ανάσταση του Γένους[10].

Έχει γραφεί ότι το πνευματικό κίνημα των Ελλήνων λογίων της Ύστερης Τουρκοκρατίας δεν υιοθετεί ενιαία φιλοσοφική στάση απέναντι στους αντιπάλους του[11]. Σε αυτό μπορεί να αντιταχθεί ότι αναγέννηση των επιστημών και της φιλοσοφίας στον Ελλαδικό χώρο έχει να παρουσιάσει το χαρακτηριστικό της σύνδεσής της με την Ορθόδοξη Χριστιανική παράδοση, η οποία έχει σε μεγάλο βαθμό διαφορετικά χαρακτηριστικά από την δυτική παπική και προτεσταντική παράδοση[12]. Αυτό το χαρακτηριστικό συνιστά μία ενιαία –σε γενικές γραμμές- και συνεκτική φιλοσοφική τοποθέτηση των Ελλήνων λογίων η οποία δικαιολογεί την μη πλήρη ταύτισή του με το πνευματικό κίνημα του Διαφωτισμού.

Η χρονική διάσταση είναι ένας ακόμη παράγοντας διαφοροποιήσεως του φαινομένου που παρουσιάσθηκε στον ελλαδικό χώρο, από τον Ευρωπαϊκό διαφωτισμό. Η πνευματική αναγέννηση τον χώρο αυτό αρχίζει να συντελείται αρκετά ενωρίτερα από την εκδήλωση του κινήματος ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, και πιο συγκεκριμένα, από τα μέσα περίπου του 17^ου αιώνα από τον Θεόφιλο Κορυδαλέα[13]. Αυτός έθεσε τα θεμέλια του νέου πνεύματος της ελληνικής σκέψης. Αυτός εισήγαγε την θεωρία της διπλής αλήθειας, διεκήρυξε την ανεξαρτησία της φιλοσοφίας από την θεολογία και γενικώς θεμελίωσε την νεοελληνική αναγέννηση της φιλοσοφίας και των επιστημών[14].

Ακόμη, θα πρέπει να τονισθεί, ότι η Ελλάδα (με την ευρύτερη έννοια του υπό των Ελλήνων κατοικημένου χώρου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας) δεν ήταν το περιθώριο της Ευρώπης, στην οποία ήταν αρκετό να ακούει παθητικά των αντίλαλο των ευρωπαϊκών εξελίξεων. Ήταν ένα κέντρο δημιουργικής αφομοιώσεως των ευρωπαϊκών ιδεών, συνθέσεως νέων και μεταλαμπαδεύσεως αυτών στον γύρω της ευρύτερο χώρο της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και τής εγγύς Ανατολής[15].

Για του λόγους, λοιπόν, τους οποίους προαναφέραμε, θεωρούμε ευστοχότερη την ονομασία «Νεοελληνική Αναγέννηση», για την περίοδο αυτή της Ιστορίας της Ελληνικής Φιλοσοφίας και των Επιστημών.

[1] Σ. Βιρβιδάκης κλπ., Ελληνική Φιλοσοφία και Επιστήμη από την Αρχαιότητα έως τον 20ό αι., τόμος Α΄, Πάτρα, Ε.Α.Π., 2000, σελ. 387.

[2] Κ. Θ. Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα 2007⁹, σελ.1.

[3] Γιάννης Καράς, «Νεοελληνικός Διαφωτισμός ή Νεοελληνική Αναγέννηση», στο Τα Νέα του ΚΕΝΕΦ, Αρ. τ. 5, Ιωάννινα 2000, σελ. 1-2.

[4] Πασχάλης Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 2000³, σελ.9.

[5] Γιάννης Καράς, ό.π., σελ. 2-3.

[6] Παναγιώτης Κονδύλης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, οι φιλοσοφικές ιδέες, εκδ. Θεμέλιο 1988, Εισαγωγικά.

[7] Γ. Χριστιανίδης, Δ. Διαλέτης, Γ. Παπαδόπουλος, Κ. Γιαβρόγλου: Ελληνική φιλοσοφία και Επιστήμη: Από την Αρχαιότητα έως τον 20^ο αιώνα, Β΄ Τόμος, εκδ. Ε.Α.Π., Πάτρα 2000, σελ. 390.

[8] Λίνος Μπενάκης, Μεταβυζαντινή Φιλοσοφία 17^ος-10^ος αιώνας, εκδ. Παρουσία, Αθήνα 2001, σελ. 5-6.

[9] Γιάννης Καράς, ό.π., σελ. 4.

[10] Στο ίδιο, σελ. 4.

[11] Παναγιώτης Κονδύλης, ό.π., Εισαγωγικά.

[12] Γιάννης Καράς, ό.π., σελ. 4-5.

[13] Στο ίδιο, σελ. 6.

[14] Στο ίδιο, σελ. 6-7.

[15] Στο ίδιο, σελ. 7-8.