Voorblad > Wederkerige handelingen
Definitie van een wederkerige handeling op microniveau
Een handeling waarbij twee actoren volgens het volgende stramien handelen: de ene doet iets dat gericht is op de andere en de andere doet gelijktijdig een wisselwerkende handeling gericht op de ene.
Op microniveau is wederkerig wat betrekking heeft op twee actoren die wederzijds iets doen.
Deze wederkerigheid is duaal.
Definitie van een wederkerige handeling op macroniveau
Een handeling waarbij meer dan twee actoren volgens het volgende stramien handelen: binnen de groepshandeling doet de ene iets dat gericht is op de andere en de andere doet gelijktijdig een wisselwerkende handeling gericht op de ene. Elke actor neemt op microniveau deel aan deze groepshandeling.
De volgende grammaticale personen (de individuen als collectief) kunnen wederkerig handelen: 1ste, 2de en 3de meervoud.
Wie of wat doen wederkerige handelingen?
Mensen en dieren. Mensen en dieren kunnen handelingen bewust stellen. Als een wederkerige handeling bewust gesteld wordt, dan kan dit een kijk geven op de verhouding tussen de actoren.
Stoffelijke en onstoffelijke zaken. Zij kunnen geen bewuste handelingen stellen.
In de woordenschat van de dialecten van Kinrooi en omgeving komt het Nederlandse wederkerig voornaamwoord elkaar niet voor.
Wederkerige handelingen worden in het Kinroois met de volgende woorden geformuleerd.
Het wederkering voornaamwoord ein /ɛi̯n/ (een /en/) volgt op een voorzetsel zonder daaraan in schrift gehecht te zijn.
Enkele kritische zinstructuren:
Meervoud
[ onderwerp: 1ste persoon + persoonsvorm van een persoonlijk werkwoord + voorzetsel + ein ]
[ persoonsvorm van een persoonlijk werkwoord + onderwerp: 1ste persoon + voorzetsel + ein ]
[ onderwerp: 2de persoon + persoonsvorm van een persoonlijk werkwoord + voorzetsel + ein ]
[ persoonsvorm van een persoonlijk werkwoord + onderwerp: 2de persoon + voorzetsel + ein ]
[ onderwerp: 3de persoon + persoonsvorm van een persoonlijk werkwoord + voorzetsel + ein ]
[ persoonsvorm van een persoonlijk werkwoord + onderwerp: 3de persoon + voorzetsel + ein ]
ónger ein kalle (onder een kallen. onder een praten. onder elkaar praten)
zitte, zote (zitten, zaten)
wae kallen ónger ein
kalle wae ónger ein
gae kaltj ónger ein
kaltj gae ónger ein
ziej kallen ónger ein <|> ... kallen ónger ein
kalle ziej ónger ein <|> kalle ... ónger ein
wae zoten ónger ein te kalle
zote wae ónger ein te kalle
gae zootj ónger ein te kalle
zootj gae ónger ein te kalle
ziej zoten ónger ein te kalle <|> ... zoten ónger ein te kalle
zote ziej ónger ein te kalle <|> zote ... ónger ein te kalle
In duratieve formuleringen
waore (waren)
wae waoren ónger ein aan et kalle
waore wae ónger ein aan et kalle
gae waortj ónger ein aan et kalle
waortj gae ónger ein aan et kalle
ziej waoren ónger ein aan et kalle <|> ... waoren ónger ein aan et kalle
waore ziej ónger ein aan et kalle <|> waore ... ónger ein aan et kalle
In een formulering in de gebiedende wijs
Kaltj ónger ein .
Lieske en Berta gaon mèt ein nao de mert.
(Liesje en Berta gaan met een naar de markt. Liesje en Berta gaan met elkaar naar de markt.)
Wae mótten ins ónger ein kalle.
(Wij moeten eens onder een kallen/praten. Wij moeten eens onder elkaar praten.)
Diej twieë beuk staon teengen ein.
(Die twee boeken staan tegen een. Die twee boeken staan tegen elkaar.)
Ge mótj toch mer good veur ein zeen.
(Ge moet toch maar goed voor een zijn. Ge moet toch maar goed voor elkaar zijn. ge = meervoud)
Det hebbe ziej ónger ein besproke. (Dat hebben zij onder een besproken. Dat hebben zij onder elkaar besproken.)
Diej twie onger ein/biej ein, det vringt zich.
(Die twee onder een/bij een, dat wringt zich. Die twee onder een/bij een, daar komt wrevel van.)
"Zjang en Pier hange good aan ein." (Jan en Pierre hangen goed aaneen. Jan en Pierre zijn goede vrienden.)
"Zjang, Pier en Zjef hange good aan ein." (Jan, Pierre en Jozef hangen goed aaneen.
Vaste combinaties
aan ein
achter ein
biej ein
boven ein
door ein
euver ein
in ein
langs ein
(uitspraak: mèd ein, nadruk op ein) mèt ein
nao ein
nao ein
naeven ein
(uitspraak: oed ein, nadruk op ein) oet ein
ónger ein
op ein
sónger ein
teengen ein
van ein
veur ein
aan een. aan elkaar
achter een. achter elkaar
bij een. bij elkaar
boven een. boven elkaar
door een. door elkaar
over een. over elkaar
in een. in elkaar
langs een. langs elkaar
met een = tezamen
na een. na elkaar
naar een. naar elkaar
neven een. neven elkaar. neven = naast. Duits neben
uit een. uit elkaar
onder een. onder elkaar
op een. op elkaar
zonder een. zonder elkaar
tegen een. tegen elkaar
van een. van elkaar
voor een. voor elkaar
ze zeen echt veur ein (ze zijn echt voor elkaar. ze steunen elkaar sterk)
ze veule niks veur ein (ze voelen niets voor lkaar)
ze trèkke op ein (ze trekken op een. ze lijken op elkaar)
ze zatte op ein te sjampe (ze zaten op elkaar te schampen)
wae könne op ein raekene (wij kunnen op elkaar rekenen)
ze konne neet sónger ein (ze kunnen niet zonder een/elkaar)
sónger ein zeen we niks (zonder elkaar zijn we niets)
ze zeen femieliej van ein (ze zijn familie van een/elkaar)
ze kalle neet mieë teengen ein (ze kallen niet meer tegen een. ze praten niet meer tegen elkaar)
ze kalle neet mieë mèt ein (ze kallen niet meer met een. ze praten niet meer met elkaar)
de wichter speule sjoeën mèt ein (de wichten spelen schoon met een. de kinderen spelen in harmonie met elkaar)
we mótte mèt ein wèrke (we moeten met een/elkaar werken)
diej twieë höbbe get met ein (die twee hebben iets met elkaar. die twee hebben een relatie. die twee hebben een probleem met elkaar)
we weite waat we aan ein hèbbe (we weten wat we aan elkaar hebben)
Verwarring mogelijk
Het wederkerig voornaamwoord ein (een) en het voorafgaand voorzetsel vormen een woordgroep die als twee druppels water lijkt op een tweeledig woord dat een bijwoord vormt, gevormd uit een voorzetsel met daaraan gehecht het woord ein (een).
Een voorbeeld met het voorzetsel op (op).
op ein.
Hier heeft ein betrekking op het meervoudig onderwerp dat een wederkerige handeling uitvoert. ein is hier een wederkerig voornaamwoord en het wordt in schrift niet gehecht aan het voorzetsel.
Te verwarren met:
opein.
Hier vormt ein samen met het voorzetsel op een bijwoord dat hoort bij het werkwoord dat de handeling weergeeft. Het Woordenboek van de Nederlandsche taal en vergelijkbare werken zijn ambigu over het toekennen van een duidelijke woordsoort aan ein/een in deze context.
opein zètte (opeen zetten)
Zie ook op het blad Bijwoorden met ein als tweede lid.
Een bijna in onbruik geraakte woordgroep die wederkerigheid te kennen geeft:
Kinroois: den eine den angere. Geassimileerd: deindanger
Nederlands: de een de ander
Komt in dezelfde vorm voor in andere talen:
Frans: l'un l'autre
Italiaans: l'un l'altro
Spaans: el uno el otro
Deze woordgroep heeft een vaste volgorde. Bijvoorbeeld "den eine zeet dit en den angere zeet det" of "den eine of den angere" zijn geen wederkerige formuleringen.
Theoretische reconstructie
De woordgroep den eine den angere lijkt mannelijk, alzo te gebruiken als de actoren mannelijk zijn.
Dat leidt me tot de theoretische reconstructie de ein de anger, een woordgroep om te gebruiken als de actoren vrouwelijk of onzijdig zijn.
Waaruit dan de bestaande assimilatie deindanger.
In het Kinroois en verwante dialecten zal men tegenwoordig enkel den eine den angere/andere en deindanger/deindander horen.
Ik gebruik de theoretische reconstructie niet omdat die tegenwoordig niet vast te stellen is in het dialect.
Men kan ook stellen dat de mannelijke vorm de neutrale vorm is.
Enkele kritische zinstructuren:
Meervoud
[ onderwerp: 1ste persoon + persoonsvorm van een persoonlijk werkwoord + den eine den angere ]
[ persoonsvorm van een persoonlijk werkwoord + onderwerp: 1ste persoon + den eine den angere ]
[ onderwerp: 2de persoon + persoonsvorm van een persoonlijk werkwoord + den eine den angere ]
[ persoonsvorm van een persoonlijk werkwoord + onderwerp: 2de persoon + den eine den angere ]
[ onderwerp: 3de persoon + persoonsvorm van een persoonlijk werkwoord + den eine den angere ]
[ persoonsvorm van een persoonlijk werkwoord + onderwerp: 3de persoon + den eine den angere ]
in de ouge kieke (in de ogen kijken)
wae + kieke + den eine den angere + in de ouge
kieke + wae + den eine den angere + in de ouge
gae + kiektj + den eine den angere + in de ouge
kiektj + gae + den eine den angere + in de ouge
ziej + kieke + den eine den angere + in de ouge <|> ... en ... + kieke + den eine den angere + in de ouge
kieke + ziej + den eine den angere + in de ouge <|> kieke + ... en ... + den eine den angere + in de ouge
In duratieve formuleringen
waore (waren)
wae waore den eine den angere in de ouge aan et kieke
waore wae den eine den angere in de ouge aan et kieke
gae waortj den eine den angere in de ouge aan et kieke
waortj gae den eine den angere in de ouge aan et kieke
ziej waore den eine den angere in de ouge aan et kieke <|> ... en ... waore den eine den angere in de ouge aan et kieke
waore ziej den eine den angere in de ouge aan et kieke <|> waore ... en ... den eine den angere in de ouge aan et kieke
In een formulering in de gebiedende wijs
Kiektj deindanger in de ouge.
"den eine den angere helpe" (de een de ander helpen, elkaar helpen)
"den eine den angere nuuedig höbbe" (de een de ander nodig hebben, elkaar nodig hebben)
"Diej twieë kónne deindanger neet misse." (Die twee kunnen de een de ander (= elkaar) niet missen.)
"Diej twieë kónne deindanger good lieje." (Die twee kunnen de een de ander (= elkaar) goed lijden. Die twee mogen elkaar.)
"Haodj deindanger good vast." (Houdt de een de ander goed vast. Houdt elkaar goed vast. Gebiedende wijs.)
"Diej doon ofwant ze den eine den angere in gein hónderdj jaor gezeen höbbe." (Die/Zij doen alsof ze de een de ander (= elkaar) in geen honderd jaar gezien hebben.)
"In tieje van noeëd mótte we deindanger helpe." (In tijden van nood moet we de een de ander (= elkaar) helpen.)
"Sónger dene ein den angere aan te kieke lepe ze weg!" (Zonder de een de ander (= elkaar) aan te kijken liepen ze weg.)
Ze völdje(n) den eine den angere(n) aan. (Ze vulden de een de ander (= elkaar) aan.)
Zjang en Pier kieke zich aan en fezele den eine den angere get in het oeër.
(Jan en Pierre kijken zich aan en fezelen de een de ander iets in het oor.)
Relatieve positie, als onderdeel van de status, heeft betrekking op het rangtelwoord van de grammaticale persoon meervoud.
In tegenstelling tot de vorige wederkerige formuleringen horen deze naamwoorden elk bij één grammaticale persoon in het meervoud.
1ste meervoud. ós, oos
2de meervoud. uch
3de meervoud. zich
Enkele kritische zinstructuren:
Meervoud
[ onderwerp: 1ste persoon + persoonsvorm van een persoonlijk werkwoord + ós, oos ]
[ persoonsvorm van een persoonlijk werkwoord + onderwerp: 1ste persoon + ós, oos ]
[ onderwerp: 2de persoon + persoonsvorm van een persoonlijk werkwoord + uch ]
[ persoonsvorm van een persoonlijk werkwoord + onderwerp: 2de persoon + uch ]
[ onderwerp: 3de persoon + persoonsvorm van een persoonlijk werkwoord + zich ]
[ persoonsvorm van een persoonlijk werkwoord + onderwerp: 3de persoon + zich ]
in de ouge kieke (in de ogen kijken)
wae + kieken + ós / oos + in de ouge
kieke + wae + ós / oos + in de ouge
gae + kiektj + uch + in de ouge
kiektj + gae + uch + in de ouge
ziej + kieke + zich + in de ouge <|> ... en ... + kieke + zich + in de ouge
kieke + ziej + zich + in de ouge <|> kieke + ... en ... + zich + in de ouge
In duratieve formuleringen
waore (waren)
wae waore ós / oos in de ouge aan et kieke
waore wae ós / oos in de ouge aan et kieke
gae waortj uch in de ouge aan et kieke
waortj gae uch in de ouge aan et kieke
ziej waore zich in de ouge aan et kieke <|> ... en ... waore zich in de ouge aan et kieke
waore ziej zich in de ouge aan et kieke <|> waore ... en ... zich in de ouge aan et kieke
In een formulering in de gebiedende wijs
Kiektj uch in de ouge.
Ze verstaon zich good.
(Ze verstaan zich goed. Ze komen goed overeen. Ze kunnen goed met elkaar overweg.)
Ze verstaon zich good óngerein.
(Ze verstaan zich goed ondereen. Ze komen goed overeen ondereen.)
Zjang en Pier kieke zich aan en fezele den eine den angere get in het oeër.
(Jan en Pierre kijken zich aan en fezelen de een de ander iets in het oor.)
Ze höbbe zich allang neet mieë gezieën.
(Ze hebben zich al lang niet meer gezien. Ze hebben elkaar al lang niet meer gezien.)
Wae kinne ós good.
(Wij kennen ons goed. Wij kennen elkaar goed.)
Academisch referentiewerk
Prof. Dr. Matthias Hüning, afdelingshoofd Nederlandse Taalkunde aan de Freie Universität Berlin, heeft in 2006 een uitvoerig artikel gepubliceerd in het tijdschrift Nederlandse Taalkunde onder de titel "Reciprociteit in het Nederlands: de geschiedenis van elkaar en mekaar." In dit werk wordt het gebruik van elkaar uitgebreid beschreven.
Men kan dit hoogdrempelig werk raadplegen via de volgende koppelingen.
https://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/static/mh/Huening_2006_reciprociteit.pdf
https://journal-archive.aup.nl/nederlandse-taalkunde/taalk_2006_nr3.pdf
Een aanrader.