Karpas
Wie karpas eet zal mooie kinderen hebben (gemara ketoebot 61)
Egyptenaren waren niet mooi (Rashi).
De joodse vrouwen wilden er voor zorgen dat hun kinderen wel mooi zouden zijn en aten daarom karpas. ter herinnering daaraan doen wij het vanavond ook
(Agoedat Ezov)
Breken de middelste matza
De mens bestaat uit 1) boven - een ziel, 2) beneden - een lichaam en 3) het eten wat hij in zijn lichaam stopt om lichaam en ziel bij elkaar te houden.
De bovenste matza duidt op de ziel. Die moet heel blijven.
De onderste matza duidt op het lichaam. Dat moet ook heel blijven.
De middelste matza duidt op het eten. Dat doet men alleen om een gezond lichaam te hebben waarmee men hashem kan dienen. Eten om het lekker zit er niet in. Dat gedeelte breken we af.
(Belzer Rebbe 5760)
Dit jaar Her Volgens Jaar In Israel - Dit jaar Slaven Volgens Jaar Vrij
Waarom die twee onderscheidingen? Zijn ze niet ongeveer hetzelfde?
Men kan Hashem dienen אם כבנים אם כעבדים als zonen of als slaven. Er zijn slaven die alles tegen hun wil doen en er zijn slaven die inzien hoe bijzonder hun meester is en daarom met plezier alles voor hem doen.
Toch valt dat niet te vergelijken met hoe een zoon iets voor zijn vader doet. Dat komt altijd voor uit natuurlijke liefde.
Ook vandaag de dag kan men Hashem dienen vanuit liefde en dat aanvoelen als een vader-zoon relatie.
In de toekomst zal Hashem ons echter zo een grote liefde uitstralen dat onze relatie nog veel 'persoonlijker' zal zijn. Dan zullen we terugkijken naar wat we nu als vader zoon relatie beschouwen en het aanzien als slechts (trouwe) slaaf/meester relatie.
Vandaar: Volgend jaar zullen we in Israel zijn met Moshiach. Dan zullen we inzien dat we dit jaar nog slechts 'slaven' (van Hashem) waren en dat we dan vrije mensen - vrij van de jetser hara - zijn en Hem kunnen dienen op het nivo van 'zonen.
(Tosh Rebbe 5736)
לשנה הבאה בני חורין Volgend jaar vrij
We gaan echt niet een heel jaar wachten om vrij te komen!
Shana is verwant aan het woord shinoei - verandering.
Verander jezelf al is het maar een klein beetje en meteen ben je een vrij persoon.
(R' Dov Berish van Biala)
Mah mishtana - Avadim hajienoe
R' Heshel (?) schrijft: we weten dat het de nacht van de uittocht licht was alsof het midden op de dag was. De reden is omdat pharaoh ons - zijn slaven- aan HKBh als slaven heeft verkocht en slaven alleen overdag verkocht mogen worden volgens de halacha.
Nu begrijpen we de vraag mah nishtana. Waarom was het deze nacht anders dan alle andere nachten. We zijn gewend aan een donkere nacht en deze nacht was het licht!
Het antwoord is : We waren slaven in Egypte en toen heeft G-d ons met sterke hand weggehaald = de transactie.
מעשה
Volgens de interpretatie van de Abarbanel is bne brak niet de naam van de stad maar betekent het 'glimmend materiaal' en speelde het verhaal zich af ten huize van de nasi (leider) R' Elazar ben Azarja.
De vraag die daarop gesteld wordt is hoe het dan mogelijk is dat R' Eliezer leunde als leerling zijnde van R' Elazar. De gemara staat alleen toe dat men in het aanzijn van een leraar mag leunen als hij daartoe toestemming geeft.
Dat zou voor de andere aanwezige geleerden werken maar niet voor R' Elazar die van mening is dat ook als een nasi aan zijn eer voorbij wil laten gaan dat dat niet mogelijk is.
De "or malee" heeft op 13 jarige leeftijd hier een antwoord op gegeven.
Rabbi Elazar's leiderschap was van begin af aan ingesteld op een manier dat hij ook ruimte voor anderen zou overlaten. De afspraak was dat hij niet de enige spreker zou zijn maar dat hij om de twee weken zou afwisselen Raban Gamliel. Aangezien zijn positie dusdanig was dat hij aan zijn eigen eer voorbij kon laten gaan mochten ook zijn leerlingen in zijn aanwezigheid leunen waneer hij dat toestond.
(Rav Chajil)
Chacham
De wijze zoon noemt G-d in zijn vraag.
Hij vindt de G-ddelijke geboden iets geweldigs en wil ze graag allemaal begrijpen opdat hij ze allemaal zal kunnen vervullen.
Daarop antwoorden wij hem dat het de bedoeling is de smaak van de matza in de mind te blijven behouden. De platte matza wijst op de bitoel die nodig is om de Torah te ontvangen. Het menselijke verstand is maar heel bekrompen. Hoeveel je ook begrijpt blijft het in het niets vallen ten opzichte van HKBH.
(Magid Devarav Lejakov - Biala)
Het antwoord dat de Torah geeft aan de vraag van de wijze zoon is Awadiem hajinoe. Het verhaal van wat er zich toen heeft afgespeeld.
De chacham kent dat verhaal al jaren. Hij komt met de vraag of we deze keer niet op 'kleuterniveau' willen praten, maar een diepe, uitgebreide discussie kunnen hebben over de vele wetten en achtergronden van Pesach. Die zijn er zeker.
Maar dat doen we niet. Niet vanavond. Hij krijgt weer gewoon het verhaal te horen want dat is vanavond de mitzvah.
De Haggadah zegt niet dat men hem de wetten (tot en met) de Afikoman moet leren maar dat men hem net zoals de wet van de Afikoman moet antwoorden.
Een toetje na de afikoman zou lekker zijn maar mag vanavond niet.
Zo ook is het vanavond niet de tijd om de wetten uitvoerig te bestuderen maar om het verhaal te vertellen.
(Gehoord)
Wie is wijs?
R' Itzikel van Vorka vroeg zijn jonge zoon Mendel de bekende vraag wat het verschil is tussen de vraag van de wijze en de slechte zoon die zich allebei lijken uit te sluiten van de gemeente door 'jullie' te zeggen.
Mendel wist het juiste antwoord dat door 'Onze G-d' te zeggen de wijze liet zien dat hij het niet op die manier bedoeld had.
Waarop zijn vader vroeg waarom hij de vraag dan niet formuleerde op een manier dat er geen misverstanden kunnen ontstaan.
"Een echte wijze laat niet aan iedereen weten dat hij dat is zodra hij zijn mond open doet" antwoordde het jongetje.
הקהה את שיניו
De letter shien staat voor sheker (leugen). Daartegenover hebben we de eerste letter, alef, die voor emmet - waarheid staat.
Dat is allemaal mooi en waar, maar uiteindelijk zijn ALLE 22 letters van het alef bet heilig. Ook de shin.
Dat de slechte zoon er sheker van maakt betekent nog niet dat het ook voor veel mooie woorden kan staan.
Een van de 613 mitswot is het dwingen van een niet jood zijn schulden aan een jood tijdig te betalen. (Een mede jood mag men niet dwingen en moet men medelijden mee hebben).
De diepere reden achter deze mitswa is dat joods eigendom heilig is. De niet jood mag daar tijdelijk gebruik van maken zolang dat een afgesproken zaak is. Zodra de tijd van betalen is gekomen moet dat meteen uit het onheilige domein teruggebracht worden naar het heilige domein.
Hakhe et shinav.
Sla zijn 'shin' die hij voor sheker gebruikt los om het terug te brengen naar het goede domein.
(Otzar Hachaim )
Rasha
De rasja rekent zichzelf niet met de anderen mee. ... Zou hij daar geweest zijn, dan zou hij niet vertrokken zijn!
Er staat hier duidelijk dat de reden waarom hij niet mee gegaan zou zijn is omdat hij er niet bij wou horen.
Slechts een vijfde van het Joodse volk is uit Egypte vertrokken. De rest is tijdens de plaag van duisternis gestorven.
Die 20 procent waren echt niet allemaal lekkertjes. Tenslotte waren ze bij de 49ste poort van onreinheid aangekomen.
Deze mensen wilden er echter wel bij horen en met de betere mensen mee naar het ontvangen van de Torah op weg naar het heilige land.
Zorg er altijd voor dat je erbij hoort en kijk niet naar je zonden. Zo zal je uiteindelijk aankomen.
(Hagada Avodat halevi Tosh)
Rasha behandeling
Ook slechte zonen zijn vanavond uitgenodigd. Het maakt niet uit hoeveel iemand zondigt. We moeten ze altijd proberen terug te brengen door aardig tegen ze te zijn.
Iedereen zondigt wel eens. Wat maakt het uit dat de ander het wat meer doet dan jij?
Dat zeggen we zolang de persoon het bestaan van G-d erkent. Zodra hij echter dat ontkent 'kafar beikar' dan moet men hem heel streng aanpakken.
(Tosh)
Velen vragen wat er nu precies het verschil tussen de vraag van de chacham en rasha is. Ook al zijn daar veel verklaringen op, blijft de vraag waarom de Hagada het zodanig heeft opgesteld dat men zich kan vergissen of men met een wijze of slechte zoon te maken heeft.
De Hagada komt hier ouders een les geven hoe kinderen zijn.
Men moet altijd heel goed luisteren naar hoe kinderen praten/vragen stellen. Het verschil tussen een goed kind en een kind dat aan het afglijden is kan in de nuances liggen. Nu valt het bijna niet op te merken maar als het niet meteen wordt aangepakt kan het straks slecht aflopen.
(Strikov Hagadah)
Tam
De tam vraagt "Wat is dat?" En wij beantwoorden hem dat Hashem ons met sterke hand heeft weggevoerd.
Ijov wordt 'tam' genoemd. Eenvoudig en oprecht. De midrash vertelt dat zijn problemen begonnen toen het Joodse volk uit Egypte gered moest worden. De hemelse aanklager zag niet hoe het Joodse volk beter was dan de Egyptenaren . Iedereen diende toendertijd afgoden. Hashem wist dat hij gelijk had maar wou toch zijn geliefde volk redden. Om van de aanklager af te komen vestigde hij zijn aandacht op Ijov. Ijov ' Tam' begreep niet wat hem overkwam. "Wat is dit nu weer? vroeg hij zich af.
Het antwoord is omdat het joodse volk met sterke hand gered werd. Waarom met sterke hand? omdat ze het eigenlijk niet verdienden. Vandaar dat Ijov als afleiding moest dienen.
(Jalkoet shimoni)
מה זאת
De tam vraagt : Hoe werkt dit? Hoe kan ik leren?
Wij beantwoorden hem : "bechozek jad" - Met sterke hand. Het is hard werken meneer! Tegen je natuur ingaan, al het negatieve in je verwijderen. Dan zal je Torah kunnen leren.
(Otzar Hachaim )
Als het manna was gegeven maar niet de shabbat. Dajeenoe
Het manna viel niet op shabbat. Zo hadden we zelf kunnen begrijpen dat het een bijzondere dag was.
(Magied dewarav lejakov)
תם שאינו י"ש
Een tzadik wordt ook wel tam genoemd. Zoals Jakov. Hij voelt zichzelf heel eenvoudig.
Hij vraagt zich af: "Hoe ben ik, mens van vlees en bloed, op zo'n hoog niveau terechtgekomen?" Dat kan alleen maar zijn omdat Hashem - die alles kan- mij met sterke hand uit Egypte - het negatieve- weg heeft gehaald.
Nog hoger is de tzadiek die zich niet eens afvraagt waarom hij zo speciaal is. Hij voelt dat niet eens aan.
Voor zo iemand את פתח לו staan alle poorten open.
(R Jitschak van Amshinov)
Esav kreeg Se'ir
De slang wordt vervloekt dat hij zand zal eten. Wat voor vloek is dat? Zo heeft hij altijd zonder moeite te eten!
De vloek bestaat uit het feit dat hij ook nooit reden zal hebben Hashem om eten te vragen. Zelfstandig maar G-ddeloss leven.
De mens heeft constant dingen die hem ontbreken waardoor Hashem steeds met hem bezig is.
De Rambam schrijft in Moreh nevuchim dat hoe hoger iets is hoe meer persoonlijke aandacht het krijgt.
Esav krijgt het seïrgebergte waar hij makkelijk kan leven.
Jakov daalt af naar Egypte waar de moeilijkheden zijn.
Jakov is het die constant Gddelijke aandacht zal hebben.
(R' Mendel van Vorka)
שלא אחד בלבד
Niet slechts een keer - HKBH redt ons steeds weer.
Dit is een dankgebed voor het doen met ons wat niet had gehoeven.
Als een vrouw gekidnapt wordt dan is de halacha dat de man haar voor enorme bedragen moet vrijkopen. Wordt ze echter nogmaals gekidnapt, dan mag hij zelf besluiten of hij het losgeld wil betalen.
Het Joodse volk is al meerdere malen in ballingschap terechtgekomen en steeds weer worden we verlost.
(Magied Devarav Lejakov)
אנוס על פי הדיבור - לגור שם
Jakov is gedwongen naar Egypte afgedaalt.
Bij aankomst zegt hij tegen Pharaoh dat hij niet gekomen is om zichzelf thuis te voelen.
Egypte was op dat ogenblik op materieel nivo het mooiste en rijkste land in de omgeving. Op het spirituele vlak was het echter heel wat minder mooi. Het was alsof Jakov vanuit Jeroesjalajiem naar Las Vegas moest verhuizen. Natuurlijk was dat tegen zijn zin. Maar bij aankomst had hij kunnen zeggen "Nu dat ik er toch al ben... laat me genieten van al het moois om me heen".
Van Jakov leren we dat we ons nooit thuis mogen voelen op een lager niveau. Hetzelfde geldt ook op spiritueel vlak. Als iemand een zonde begaan heeft mag hij zich niet berusten in zijn nieuwe situatie en gaan kijken wat voor andere zonden hij kan begaan nu hij toch al zo laag is. Hij moet meteen proberen weer omhoog te komen.
(R' Yitschak van Amshinov)
Paru... meod meod
Het Joodse volk had enorm veel kinderen.
Vonden ze dat zelf wel prettig?
Wie moest daar allemaal voor betalen?
Dat was geen probleem. Ze waren ook rijk. Dat leiden we af van het woord meod.
Bechol meodecha in shema (met al je macht G-d dienen) betkent met je geld.
Meod meod betkent dus heel veel geld.
(Maharam Ibn Chaviv gebracht in Simchat Haregel)
ויגר שם
Daar waren ze in de vreemde
Er is een berekening dat we de voorspelde 400 jaar ballingschap vanaf de geboorte van Jitschak berekenen.
Hier staat echter dat het in den vreemde zijn pas in Egypte begon.
Hoe komen we dan op de 400?
Dat lezen we over een paar regels. Het volk vermeerderde zich enorm. 400 jaar was nodig als het volk op natuurlijke manier was gegroeid. Door het grotere aantal mensen was het mogelijk om het werk in de helft van de tijd te beëindigen (zoals de Prashat drachim uitlegt)
(Kiboets Chachamim - R' Abdallah Somech)
וימררו את חייהם Zij verbitterden hun leven
De zangtonen in de Torah op deze woorden zijn kadma ve'azla. Dat zijn omhooggaande vrolijke tonen.
Wat is er zo vrolijk aan een moeilijk leven?
Doordat het dubbel moeilijk was, zijn we twee keer zo snel bevrijd. Kadma betekent ook vervroegd en azla betekent gaan.
(Rebbe van Vorka)
ועברתי בארץ מצרים
Hashem trok met middernacht door egypte om de eerstgeborenen te doden.
Is hij niet overal aanwezig?
De Maharil Diskin en zo ook de chatam sofer op een plaats leggen uit dat aangezien egypte een groot land is het tijdstip van middernacht niet overal hetzelfde is. Er kunnen zo een 20 minuten verschil zitten tussen het eerste punt en het laatste. Hashem trok langzaam door het land en zodra het ergens middernacht werd sloeg hij toe.
Elders is de chatam sofer van mening Hashem die boven het begrip tijd en ruimte staat niet naar de egyptische klokken keek. Als Hij zich naar het begrip tijd verlaagt dan is dat de tijd zoals die in Jeroesjalajiem is. Daar is het 20 minuten eerder middernacht dan in Egypte. Vandaar dat Mshe het nodig vondt te waarschuwen dat de eerstgeborenen 'rond middernacht' zouden dood gaan. Hij was nite bezorgt dat ze hun eigen horloges niet goed hadden staan. Hij was bang dat ze niet zouden begrijpen dat het niet om egyptische tijd ging.
Luizen
Overal waren er luizen.
Er staat niet dat het joodse volk geen luizen had.
Sommige rishonim (Rambam, Ritva,Meiri) zijn van mening dat ze er inderdaad waren maar dat het wonder was dat ze er geen last van hadden.
De 'Jado Bakol' gaat er iets dieper op in.
We vinden vaak dat als er ergens een wonder gebeurt, dat een soort super booster is van een specifieke kracht die op de hele wereld invloed heeft. Zo zien we dat toen de kinderloze Sara zwanger werd, vele andere kinderloze vrouwen ook zwanger werden.
Bij de doortocht door de zee staat dat al het water op aarde zich op dat ogenblik splitste.
De luizen van de plaag waren geen kleine luisjes maar enorme gevaartes.
De jodse slaven hadden vast wel luizen. Ook die werden nu enorm groot. Toch hadden ze er geen last van.
דצ"ך עד"ש באח"ב
De midrash vertelt ons dat elke plaag een maand in beslag nam.
Elders vertelt de midrash dat de plagen een jaar hebben geduurd.
Zouden 10 plagen dan niet 10 maanden moeten zijn ipv een jaar?
R' Jehoeda komt ons dat verklaren dor de plagen in drie categorieën te verdelen.
Om onderscheid te maken tussen elke categorie was er een maand pauze. De extra maand na de derde en 6de plaag brengen ons naar een vol jaar ook met maar 10 plagen
(Neti'ot or)
Maror NA Matza
"Als de Maror ter herinnering aan de bittere slavernij is en de matza ter herinnering aan de verlossing, zouden we dan niet eerst maror moeten eten gevolgd door matza?" vroeg de Satmar Rebbe aan zijn gemeente die allemaal de oorlog hadden meegemaakt.
Op die manier zouden we de maror verkeerd bekijken. legde hij uit.
De bedoeling van het bittere is niet om ons pijn te doen, maar om ons te helpen. De zware slavernij in Egypte heeft de voorspelde tijd dat de ballingschap zou duren verkort van 400 naar 210 jaar.
Aangezien we toen aan de deur stonden van de 50ste poort van onreinheid waarvan geen terugkeer mogelijk is, moesten we wel meteen vertrekken. Vandaar dat de Egyptenaren ons hebben weggejaagd en dan wel met zo een haast dat er geen tijd was voor het deeg om te rijzen. Toen we dat zagen begrepen we dat de zware slavernij onze redding was geweest. Daarzonder zouden we verloren zijn gegaan.
Pas na de matza kunnen we inzien dat de maror ook ten goede was.
De gemara behandelt de namen van verschillende groenten die voor maror geschikt zijn. Een ervan is chasa. Het woord chas betekend medelijden. Daarvan zien we duidelijk dat de diepere bedoeling van het bittere G-ds medelijden met ons is.
Een andere groentesoort die genoemd wordt is Tamcha. Dat is een afkorting van תמיד מספרים כבוד א-ל. Men moet altijd onder alle omstandigheden - ook als ze er bitter uitzien - G-d blijven huldigen.
Maror
Maror heet chasa, wat medelijden betekent. HKBH heeft medelijden met ons gehad om ons vroeger weg te laten gaan omdat we anders vast zouden komen te zitten. Dat leggen we uit in met de woorden : "als we niet waren weg gehaald dan zouden we er nog geweest zijn. We bevonden ons in levensgevaar en moesten wel gered werden.
Maar ook: maror is een plant die zoet begint en later bitter wordt.
Doordat we de 400 jaar niet hebben afgemaakt moesten we later weer meerdere malen in ballingschap tot aan vandaag de dag. Die vroege verlossing die zo zoet leek is ons duur komen te staan.
(Be'er Avraham)