1 Unión dinástica. 

   Isabel e Fernando, ambos da familia ou dinastía Trastámara (xa que eran primos segundos) contraeron matrimonio en 1469, cando aínda non accederan aos seus respectivos tronos. Fernando herdou a Coroa de Aragón de forma natural, ao morrer seu pai (o rei Juan II); pero Isabel era irmá do rei de Castilla Enrique IV, e este deixou o trono á súa filla Juana, polo que á morte deste Isabel declaroulle a guerra á que era a súa propia sobriña, á que chamou interesadamente “a Beltranexa”, dando así a entender que era filla ilexítima. Esta guerra civil pola sucesión rematou coa derrota do bando de Juana na batalla de Toro (1476), quen, no Tratado de Alcaçovas, aceptou a súa renuncia ao trono, quedando recluída nun convento. Así, en 1479, dez anos despois de terse casado, é cando ambos ocupan xa os seus respectivos tronos.

   Esta unión matrimonial non significou a unión das dúas Coroas, senón que foi unicamente unha unión dinástica baseada nun vínculo persoal; non se fusionaron os territorios e cada unha das Coroas conservou a súa personalidade, con leis e instituciones propias e diferenciadas, moneda e  mantiveronse tamén as fronteiras e as aduanas entre elas.

   Para gobernar os seus reinos acordaron repartirse competencias e administrar conxuntamente os territorios (correxentes, co lema: tanto monta o rei como a raíña) , así como establecer un único escudo (as frechas de Sabela e o xugo de Fernando) (Concordia de Segovia, 1475). Pero na súa titulación como Reis Católicos (título otorgado polo Papa Alejandro VI, trala conquista de Granada en 1492) decidiron manter os seus títulos tradicionais coa enumeración de todas as súas posesións, aínda que na Corte Real e no exterior foise impoñendo paulatinamente o título de reis de España.

2. Reorganización político-administrativa. 

Os Reis Católicos buscaron reforzar o poder da monarquía e limitar o da nobreza, o clero e os concellos. Para iso, crearon un exército permanente, que reduciu a súa dependencia da nobreza, e reforzaron a administración introducindo algunhas modificacións entre as que destacan:

• Reforzamento dos Consellos. Os consellos eran órganos especializados en áreas e territorios. O Consello Real (Consello de Castilla) converteuse no principal órgano asesor e de goberno dos reis. Estaba formado por nobres e letrados organizados en comités específicos (política exterior, xustiza, facenda...) Ademais, crearon o Consello das Ordes Militares (1489) e o Consello de Aragón (organo consultivo territorial en 1494), o Consello da Inquisición (1483). Este último  Consello de caracter relixioso debía reprimir as manifestacións de herexía e accións consideradas "desviacións morais" como a homosexualidade ou a bigamia. Este organismo, baixo dependencia do Estado, cumpría fins políticos, pois estaba facultado para intervir nas coroas de Castela e Aragón. 

• Extensión dos vicerreis naqueles territorios que, como a Coroa de Aragón e Navarra, tiñan organismos e leis específicas. Para Galicia crearon o cargo de Gobernador con poderes similares aos do vicerrei.

• Reforma da xustiza: creación de novas Chancelerías (Valladolid e Granada) e Audiencias (Galicia e Sevilla), tribunais permanentes que exercían a súa xurisdición sobre un territorio delimitado. As decisións destes tribunais podían ser apeladas ao Consello de Castilla.

• Imposición dos corrixidores nas cidades de reguengo de Castela. Actuaban como representantes dos reis e estaban encargados da orde pública, de impartir xustiza e de supervisar a vida municipal.

• Incrementaron a burocracia.

• Tamén se creou a Santa Irmandade (1476), un corpo armado que se ocupaba do mantemento da orde pública.

• As Cortes (diferenciadas para Castela, Aragón, Cataluña, Valencia e Navarra) mantiveron as súas funcións básicas como a aprobación de leis a proposta dos reis e a recadación de impostos.

3. A imposición da uniformidade relixiosa. 

 A sociedade presentaba un gran pluralismo relixioso no que cristiáns, xuedeus e musumáns convivían con dificultade. O instrumento para imponer a ortodoxia católica foi o Tribunal da Santa Inquisición, que os reis Católicos converteron nun instrumento de unidade relixiosa, ao encargarlle a persecución dos sospeitosos de herexía e moi especialmente dos xudeus e musulmáns conversos.

Unha das primeiras decisión reais en defensa da unidade relixiosa foi a expulsión dos xudeus (1492) que non aceptaron converterse ao catolicismo.

A conquista de Granada tamén se expuxo como unha guerra contra os infieis. Por iso, aínda que inicialmente se lles garantiu aos musulmáns o mantemento dos seus costumes, propiedades, leis e relixión, estas condicións non chegaron a respectarse.

4. Política exterior dous RRCC: alianzas matrimoniais e expansionismo.

As alianzas matrimoniais

   A unión de Aragón e Castela cambiou a orientación tradicional da política exterior castelá, baseada na amizade con Francia. A monarquía española herdou a política mediterránea de Aragón, retomando as disputas con Francia polo dominio de Italia. A peza clave do asedio diplomático e militar de Francia foi unha alianza estable co Imperio e o Ducado de Borgoña, completada por un acordo cordial con Inglaterra.

   Estas alianzas foron seladas con pactos de matrimonio. Así, o príncipe Juan, primoxénito dos reis españois, e a súa irmá Juana casaron, respectivamente, con Margarita e Filipe, fillos de Maximiliano de Austria. A alianza con Inglaterra concretouse no matrimonio da princesa Catalina con Artur, herdeiro da coroa e, á súa morte, co seu irmán o rei Henrique VIII.

   Os reis católicos promoveron un achegamento a Portugal casando a filla maior dos reis, Isabel, con Afonso, herdeiro do trono portugués, e, cando este morreu, co seu irmán.

O expansionismo

Granada. Este territorio foi o último bastión de dominio musulmán en España, tiña 30.000 km2 e non foi facilmente conquistado pola súa natureza montañosa.  A guerra durou case 11 anos e primeiro ocupouse a zona occidental de Ronda e Málaga, despois a oriental (Almería) para rematar no ano 1492 coa conquista da cidade de Granada. Para os RRCC, suprimir este reino significaba poñer en práctica a súa ideoloxía política dun reino unha relixión, e era unha oportunidade para asociar ambas coroas nunha empresa común.

Conquista de Navarra. En 1511 Fernando uniuse á Liga Santa en apoio do papado contra Francia. En 1512 planeou atacar Francia polos Pirineos e pediu permiso para pasar a Navarra (aliada de Francia). Navarra negouse, incumprindo o Tratado de Granada de 1492, e isto provocaría unha rápida intervención do exército ao mando do duque de Alba. O papa Xulio II excomulgou aos aliados de Francia e nomeou a Fernando rei de Navarra. O Reino incorporouse a Castela cunha fórmula federal, semellante á da Coroa de Aragón, como Reino independente cos seus privilexios e leis. Por primeira vez controlouse toda a fronteira con Francia.

Italia.  Carlos VIII de Francia reconsiderou os dereitos da casa de Anjou sobre o reino de Nápoles. Polo Tratado de Barcelona (1493) devolveu o Rosellón e a Cerdaña a Aragón, como garantía da neutralidade aragonesa fronte aos proxectos expansionistas franceses en Italia. As tropas francesas chegaron a Nápoles, pero foron expulsadas por Fernando de Aragón co pretexto de que o reino era un feudo do Papa. Luís XII, sucesor de Carlos VIII, acordou con Fernando unha partición de Nápoles (Tratado de Granada, 1500). Pero as friccións derivadas da presenza hispano-francesa deron lugar a unha nova guerra na que as brillantes campañas de Gonzalo Fernández de Córdoba (o "Gran Capitán") proporcionaron a Aragón a posesión completa do reino.

Norte de África e Canarias. A confluencia de intereses estratéxicos e económicos e a pervivencia do ideal dunha cruzada contra os infieis levaron á ocupación dunha serie de bastións no norte de África. En 1497 Melilla fora conquistada, por iniciativa do duque de Medina-Sidonia. Pero foi nos anos inmediatamente posteriores á morte de Isabel (1504) cando a expansión do norte de África rexistrou a súa máxima actividade. En anos sucesivos perdéronse a maior parte das cidades do norte de África, xa que a monarquía española prestou unha atención secundaria a esta zona xeográfica, de excepcional interese estratéxico e obxecto de especial preocupación no testamento da raíña Isabel.

En canto ás illas Canarias, comezaron a formar parte da nobreza castelá, pero tras unha revolta en Lanzarote, fíxose un acordo entre a familia Pereza-Herrera e a Coroa polo que os primeiros recibirían o título de condes de Gomera e 5 millóns de maravedíes a cambio do dereito de conquista pola Coroa.

América. O descubrimento de América foi o acontecemento máis trascendental do reinado. Con el iniciouse a expansión castelá no Novo Mundo, que daría dimensións universais á monarquía española. Nas súas catro viaxes, Colón descubriu as pequenas e grandes Antillas e explorou parte da costa continental. As novas terras foron adxudicadas polo Papa aos soberanos españois como zona de influencia exclusiva, cuxos límites negociaron con Portugal e quedaron reflectidos no Tratado de Tordesillas. 

ADENDA

Unha sociedade aristocrática
O sometemento político da nobreza por parte dos Reis Católicos non debe interpretarse como unha vontade de artellar unha política contraria á aristocracia. Antes ben, durante o seu reinado intensificouse en Castela o poder económico e social deste estamento. Entre as causas destacan: a ampliación patrimonial derivada dos repartimentos de terras en Granada; a consolidación dos morgados favorecida polas Leis de Toro (1505); a legalización das usurpacións anteriores a 1464 nas Cortes de Toledo (1480), malia a obriga de devolver as rendas reais; e, finalmente, a confirmación dos privilexios da Mesta, que reforzou os intereses gandeiros da nobreza.

Os labregos casteláns acadaron certas melloras xurídicas: en 1481, os solarengos obtiveron a facultade de mudar libremente de residencia. En Cataluña, a Sentenza Arbitral de Guadalupe (1486) puxo fin ao histórico conflito da remença, aínda que supuxo unha concesión parcial aos privilexiados: mediante indemnización, os señores renunciaban aos abusos e ao dereito de remença.

A asimilación das minorías
A política relixiosa dos Reis Católicos caracterizouse pola severa asimilación ou supresión das minorías. En 1478 lograron do Papa a instauración do Tribunal da Inquisición, que axiña dirixiu as súas pescudas contra os xudaizantes en Sevilla. A dureza das súas prácticas desencadeou unha auténtica diáspora de conversos: máis de catro mil abandonaron Sevilla, e con eles todos os de Cataluña. O punto culminante chegou en 1492, cando se impuxo aos xudeus un dilema fatal: conversión ao cristianismo ou exilio en apenas catro meses. A maior parte escolleu a expatriación, dando lugar ás comunidades sefardís, espalladas polo Mediterráneo e fieis gardiás da súa lingua e cultura.

A conquista de Granada abriu un novo escenario de coexistencia cultural e relixiosa. Non obstante, o cardeal Cisneros, en contra do pactado na Capitulación, procurou a conversión forzada dos mudéxares. Este afán coercitivo deu lugar a conversións de dubidosa autenticidade e á primeira revolta das Alpujarras (1499). Tras a súa derrota, a Pragmática Real de 1502 impuxo de novo a alternativa: bautismo ou expulsión. Idéntica sorte correrían os mudéxares da Coroa de Aragón en 1525. Se ben a maioría escolleu o bautismo, esta adhesión forzada resultou insuficiente para integrar unha poboación que, co paso dos anos, sería foco de novos conflitos.

Canarias. En Canarias o sistema de 'capitulacións' con descubridores e conquistadores foi o sistema habitual.

A herdanza de Carlos I. Entre 1515-19, Carlos de Habsburgo recibiu como herdanzas dos seus pais (Xoana a Tola e Filipe o Fermoso) e avós (Reis Católicos e reis da Casa de Austria e de Borgoña) numerosos territorios espallados por Europa (Coroa de Castela, Coroa de Aragón, condados e ducados de Austria e Flandres…) e por América. Ademais, en 1519 foi elixido emperador do Sacro Imperio Xermánico. Carlos ampliará e defenderá estes territorios facendo  fronte fundamentalmente a Francia, polo control da península italiana e Navarra, ou fronte ao turcos, polo dominio do Mediterráneo e as súas posesións en Europa central (asedio de Viena).   

ADMINISTRACIÓN DO IMPERIO 

Carlos I e Filipe II impulsaron certa centralización do poder, fortalecendo a administración e creando institucións gobernamentais baixo o control directo da monarquía. Porén, os foros e privilexios dos distintos reinos que formaban a monarquía hispánica dificultaron acadar esa centralización total que os monarcas desexaban para unha mellor xestión do Estado. 

• En cuestións POLÍTICAS, o rei gobernaba coa axuda os secretarios e o asesoramento dos diferentes consellos. Cada territorio contaba cun vicerrei ou un gobernador, que gobernaba en representación do monarca.  

• Para as cuestións ECONÓMICAS, o rei debía contar coa aprobación das Cortes de cada territorio para establecer novos impostos.  

• En cuestións LEGAIS E ADMINISTRATIVAS, a xustiza era exercida en nome do rei a través das chancelerías e audiencias. Unha rede de correxedores, escribáns e notorios encargábanse de representar a administración do rei en calquera territorio do imperio.  

   Este enorme conxunto de territorios sufriría diferentes modificacións ao longo do tempo, pero subsistiu no seu núcleo principal ata 1700, cando faleceu sen descendencia o derradeiro dos Austrias españois, Carlos II. 

Os cambios en tempos de Filipe II. Entre 1555-56, Carlos I abdicou deixando ao seu fillo Filipe II a maior parte dos seus reinos e cedendo ao seu irman, Fernando I (tío de Felipe),  o título imperial e os territorios austriacos. Durante o reinado de Felipe a herdanza recibida non só se consolidou, senón que tamén aumentou e sufriu transformacións, nun contexto de numerosas guerras para preservar a hexemonía en Europa. Entre os feitos máis salientables cómpre citar tanto os problemas externos coma os internos.  

PROBLEMAS EXTERNOS. 

• OS PROBLEMAS CON FRANCIA. Derrotou aos franceses na batalla de San Quintín (1557), o que abriu un período de paz formalizado no Tratado de Cateau-Cambrésis (1559). Como parte do acordo, concretouse o seu matrimonio con Isabel de Valois. Isto trouxo estabilidade á península italiana e consolidou a hexemonía española. 

• O ENFRONTAMENTO CO IMPERIO TURCO. A constitución da Santa Liga, que agrupaba os esforzos de España, Venecia e o Papa Pío V fronte ao Imperio otomán, representou un dos momentos culminantes da política mediterránea de Filipe II. Esta alianza logrou o seu maior éxito na batalla naval de Lepanto, en 1571, unha vitoria de gran relevancia simbólica e estratéxica para a cristiandade. 

   Non obstante, antes da formación da Santa Liga, o monarca tivo que afrontar a sublevación dos moriscos granadinos na chamada Guerra das Alpuxarras (1568-1570), unha revolta que presentaba aos antigos musulmáns como quinta columna do poder otomán no propio corazón da Monarquía Católica. Como consecuencia do conflito, arredor de setenta mil moriscos foron expulsados do Reino de Granada, consolidándose así unha política de exclusión socio-relixiosa que caracterizou o reinado de Filipe II. 

   Xa en tempos de Carlos I, os turcos intentaran ocupar Viena (1529), un feito que evidenciou a gravidade da ameaza otomá sobre Europa Central e condicionou de maneira significativa a orientación da política exterior da Monarquía Hispánica ao longo do século XVI. 

   A pesar da vitoria de Lepanto, a derrota otomá non resultou definitiva. Malia perderen dous terzos da súa frota, o Imperio turco recuperou rapidamente o seu poderío naval e mantivo a súa influencia no Mediterráneo. En 1574, os turcos lograron reconquistar Tunes, que España perdeu de maneira definitiva ese mesmo ano. As crecientes dificultades financeiras de Filipe II —acentuadas pola bancarrota de 1575— e a necesidade de atender con urxencia o conflito nos Países Baixos favoreceron unha política de distensión con Istambul, que culminou coa sinatura dunha tregua hispano-turca en 1581. 

• REBELIÓN EN FLANDRES. No século XVI a doutrina protestante espallouse por boa parte dos Países Baixos. A intolerancia católica do rei Filipe II provocou revoltas e motíns contra a súa autoridade. A pesar da acción represiva exercida polo duque de Alba, a rebelión non cedeu. En 1579 as provincias do norte, encabezadas por Holanda, non renunciaron ao protestantismo e lograron sacudirse o dominio español formando as Provincias Unidas baixo o liderado de Guillerme de Orange (Unión de Utrecht) e consolidaron a súa posición grazas ao apoio inglés. Pola contra, nas provincias do sur, o protestantismo foi erradicado manténdose na obediencia católica e baixo a soberanía de Filipe II (Unión de Arras). 

• INCORPORACIÓN DE PORTUGAL. En 1580 morreu sen descendentes directos o rei de Portugal e Filipe II reclamou o trono por ser fillo dunha princesa portuguesa (Isabel de Portugal). Empregando a diplomacia e o exército, conseguiu que en 1581 as Cortes portuguesas o recoñecesen como rei, xurando este manter as súas liberdades e institucións propias. A integración de Portugal significou, ademais da unidade peninsular, a incorporación do seu enorme imperio con posesións en África, Asia e América; naqueles momentos podíase dicir que nos dominios de Filipe II non se poñía o sol. 

• GUERRA CONTRA INGLATERRA. Nun primeiro momento, as relacións entre a Monarquía e Inglaterra foran boas, como amosa a política matrimonial que levou a Catalina de Aragón e ao propio Filipe ao trono inglés (rey consorte). Porén, na segunda metade do século XVI esas relacións deterioráronse profundamente. As causas foron:  

• Relixiosas polo cisma anglicano,  

• Políticas polo apoio inglés aos rebeldes protestantes dos Países Baixos e pola execución da raíña católica María Estuardo,  

• Económicas polos ataques ás colonias e ás frotas americanas 

• E tamén xeoestratéxicas xa que desde 1580 os ingleses mantiñan contactos cos turcos co fin de coordinar unha estratexia común contra a monarquía hispánica. 

   Todo isto decidiu a Filipe II a preparar a invasión e conquista de Inglaterra onde Isabel I. Para acadar tal obxectivo formou en 1588 a Grande Armada (chamada tamén  Armada Invencible) que partiu de Lisboa con destino aos Países Baixos onde debía embarcar os terzos para logo atacar Inglaterra.  A expedición da Armada Invencible, considerada inevitable e favorecida pola execución de María Estuardo en 1587, desenvolveuse no contexto dos enfrontamentos coas forzas inglesas no Canal da Mancha, mais acabou en fracaso. As causas da derrota hispánica foron múltiples: por unha banda, a operación estivo mal preparada e peor executada, con evidentes erros de planificación e coordinación; por outra, os ingleses posuían un mellor coñecemento do escenario do enfrontamento, o que lles permitiu aproveitar as condicións do mar e do vento con maior eficacia. A superioridade técnica tamén resultou determinante, xa que os barcos ingleses, máis lixeiros e manobrables, contaban cunha artillaría máis moderna e efectiva que a española. Ademais destes factores humanos e materiais, as condicións meteorolóxicas adversas desempeñaron un papel decisivo, contribuíndo a desorganizar a frota e dificultar o seu regreso. O groso da Armada viuse obrigado a bordear Escocia nunha longa e perigosa volta á península, e aínda que os navíos de guerra sufriron poucos danos, as maiores perdas concentráronse na frota mercante encargada do transporte de material e soldados 

   Pero esta derrota non supuxo o fin do poderío naval español e en 1590 a súa forza mariña era superior á de 1588. O fracaso residiu en que non foi unha acción decisiva, xa que garantiu a supervivencia de Inglaterra e a continuidade da súa axuda aos hugonotes franceses e aos rebeldes holandeses. A Invencible fora concibida para mudar radicalmente o escenario internacional, pois a conquista de Inglaterra deixaría Francia sometida ao poder español e eliminaría calquera posibilidade de supervivencia da República dos Países Baixos. Como represalia, os ingleses enviaron en 1589 unha flota capitaneada por Drake que atacou A Coruña, Lisboa e as Azores, mantendo a confrontación constante ata a morte de Filipe II. Aquela batalla inaugurou unha longa guerra de dezaseis anos na que cada verán as costas inglesas sufriron saqueos en Cornualles e Gales, incursións polo mar de Irlanda e apoio militar aos rebeldes irlandeses. A paz non se alcanzaría ata os Tratados de Londres e Madrid xa baixo Filipe III.  

PROBLEMAS INTERNOS. 

SUBLEVACIÓNS INTERNAS.  

• REVOLTA DAS ALPUJARRAS (1568-1571). Estivo protagonizada polos mouriscos do Reino de Granada. As causas foron: a presión fiscal, discriminación e medidas de asimilación relixiosa e cultural. Xunto con isto, as consecuencias son a deportación e dispersión dos mouriscos a outros puntos de Castela. 

CONFLICTOS TERRITORIAIS NA PENÍNSULA. 

• TENSIÓNS CON ARAGÓN (1591). Destaca o caso de Antonio Pérez, secretario fuxido a Aragón. O conflito puxo de manifesto a oposición da Coroa de Aragón ao centralismo. Filipe II interviu de maneira militar, limitando os foros e a autonomía aragonesa.  

PROBLEMAS ECONÓMICOS E SOCIAIS. O forte gasto militar e bélico provocou quebras na banca de maneira sucesiva (1557,1575,1596). O aumento dos impostos e a presión sobre Castela aumentou xa que soportaba o peso fiscal de todo o Imperio. A esta situación non axudou a crise agrícola e os andazos de peste.  

ADENDA 

O CASO ANTONIO PÉREZ 

Tras pasar por varias universidades, integrouse activamente na vida política da Corte, aliñándose cos partidarios do príncipe de Éboli, enfrontado ao Duque de Alba. Aos 28 anos conseguiu facerse co cargo de secretario de Estado. Isto converteuno nun personaxe todopoderoso e acreedor dos máis poderosos inimigos. 

A escura morte de Juan de Escobedo, secretario de Don Juan de Austria, en marzo de 1578, desencadearía un proceso que se faría célebre. Acusados deste crime, Pérez e a princesa de Éboli foron condenados a prisión pero, mentres ela quedaba encerrada de por vida, el seguiría exercendo durante cinco anos o seu cargo. 

En 1585 abríronse contra Pérez dous procesos, por suborno e traizón. En xullo de 1590, pouco antes de cumprirse a pena capital á que fora condenado, conseguiu fuxir do cárcere. Con iso abríase un dos episodios máis emblemáticos, difundidos e discutidos, pero nunca totalmente aclarados, do reinado. 

Invocando a súa condición de aragonés orixinario, acolleuse aos foros deste Reino, solicitando protección fronte a unha persecución presuntamente inxusta. A Corte reaccionou acusándoo de crime de lesa maxestade, pero a autoridade xudicial aragonesa non concedeu a extradición solicitada por un tribunal castelán. 

A argucia de Filipe II de acusalo de herexía, o que o poñía nas mans da Inquisición, tampouco foi efectiva e só serviu —en maio de 1591— para acender o motín entre a poboación de Zaragoza. 

   Convertida a cuestión xudicial nun asunto de Estado, o rei non dubidou en lanzar as súas tropas sobre a capital aragonesa. Lanuza, xustiza maior do Reino, foi executado como medida exemplarizante, nunha acción que foi tradicionalmente interpretada —sen o rigor necesario— como o dramático fin dunha loita das liberdades aragonesas fronte a unha monarquía tiránica. 

   Pérez, refuxiado en Francia, beneficiouse da tensión existente entre os dous países ata morrer en París en miserables condicións. Nos seus primeiros anos de exilio publicou unha serie de folletos antifilipinos e incluso anticasteláns. 

 Durante o século XVII, gobernarán tres reis da Casa de Austria: Felipe III, Felipe IV e Carlos II. A diferenza do século XVI, caracterizado por unha expansión territorial e económica, o século XVII estará marcado por unha recesión económica  que xa comezara cara ao final do reinado de Felipe II. A Coroa de Castela será a máis prexudicada por esta crise, ao ser a que maior carga soporta dentro da Monarquía Hispánica. 

   A diferenza do control directo e absoluto que exerceron Carlos I e Felipe II, os últimos monarcas da Casa de Austria —coñecidos como Austrias menores— gobernaron apoiándose na figura do valido, un home de confianza que asumía boa parte das tarefas de goberno en nome do rei.  Esta fórmula política desenvolveuse nun contexto de crise económica que, no século XVII, levou a España a perder o seu papel hexemónico en beneficio de Francia. 

•   A crise demográfica. As malas colleitas, as vagas de epidemia de peste, a emigración a América e as guerras provocaron que a poboación dos territorios da Monarquía hispánica sufrisen estancamento ou regresión, con frecuentes crises de mortalidade catastrófica, sendo a Coroa de Castela a máis afectada pola caída de poboación. Un feito especialmente grave foi a expulsión dos mouriscos decretada por Felipe III en 1609, que provocou a saída de arredor de 350.000 persoas. O impacto foi particularmente forte na Coroa de Aragón, onde a súa presenza era máis numerosa.

•   O deterioro da economía. Ademais da crise agraria asociada ás malas colleitas, todos os sectores artesanais e comerciais se viron afectados, caendo a produción interna e provocando a ruína dos centros artesanais de Castela. As causas foron múltiples: a excesiva alza de prezos provocada pola chegada do ouro e prata americana, a falta de competitividade, a invasión do mercado interno polos produtos estranxeiros, o incremento dos impostos e as alteracións monetarias. O comercio exterior tamén se resentiu. Os comerciantes estranxeiros coparon os envíos a América a través de intermediarios casteláns e se fixeron coas remesas de metais preciosos (a fins do s. XVII unicamente o 5% dos produtos enviados ás colonias americanas  procedían da Península).

O descenso de ingresos e os inxentes gastos das múltiples guerras, obrigou á Coroa a recorrer á desvalorización da moeda. A imposibilidade de devolver os préstamos adquiridos provocou numerosas bancarrotas (1607-27-47-52-62-66)

A sociedade española do século XVII caracterizouse pola  polarización social e o triunfo dunha mentalidade aristocrática e clerical. A crise económica provocou a concentración da riqueza nas mans da alta nobreza, en detrimento das terras do reguengo, e acaparou de forma vitalicia e hereditaria os cargos municipais. A débil clase burguesa arruinouse, abandonou os negocios e os traballos artesanais e buscou ennobrecerse; estendeuse a pobreza e aumentou o nº de pobres e vagabundos que vivían da caridade das igrexas.

Reforma de Olivares e crise política: En 1621 comezou o reinado de Filipe IV, que nomeou como valido* a Gaspar de Guzmán, condeduque de Olivares.

O conde-duque quería modificar a estrutura política da Monarquía hispánica eliminando os privilexios forais dos seus reinos e impoñendo en todos as leis de Castela, máis favorables para o poder real. O proxecto da Unión de Armas* de 1625  establecía un reparto da carga militar e fiscal entre todos os reinos (ata entón só recaía sobre Castela) e a creación dun exército permanente de 140.000 homes, repartidos entre os distintos reinos de acordo coa súa poboación e riqueza. Esta política impositiva e uniformizadora xerou protestas e alteracións nos diferentes reinos, destacando os de Cataluña e Portugal.

A revolta de Cataluña. En 1639 entraron en Cataluña as tropas reais para combater ás tropas francesas que invadiran o Rosellón. O aloxamento das tropas castelás ocasionou tumultos que culminaron coa sublevación dos segadores e a morte do vicerrei en Barcelona (Corpus de sangue, 7-6-1640). A Generalitat catalá, liderada por Pau Claris, asumiu o goberno. En 1641, a Generalitat solicitou axuda a Francia e proclamou a Luís XIII conde de Barcelona. O conflito alongouse, pero o temor ao dominio francés e as promesas de Filipe IV de respectar os seus privilexios minaron a resistencia dos cataláns. En 1652 entran en Barcelona as tropas do Rei quen ratificou os privilexios de Cataluña.

A independencia de Portugal. O descontento portugués foi en aumento ante a política de castelanización de Olivares, a obrigada participación de soldados portugueses no conflito de Cataluña e a perda de parte do seu imperio colonial ante os ataques dos holandeses. Aproveitando a escaseza de tropas castelás, unha conspiración nobiliaria conseguiu facerse co poder e proclamar ao duque de Braganza rei de Portugal en 1640. Os varios intentos de reconquistar Portugal fracasaron e España recoñeceu definitivamente a independencia en 1668.

Á parte de Cataluña e Portugal, o descontento aumentou en todos os reinos debido ao custo e as demandas da guerra. Na década de 1640, a Monarquía hispánica enfrontou unha crise xeral provocada pola acumulación de problemas políticos, derrotas militares e unha crise demográfica. En Andalucía, Aragón e Navarra, nobres locais tentaron formar reinos independentes. Tamén houbo levantamentos en Nápoles e Sicilia, impulsados por malas colleitas, a fame e a imposición de novos impostos, pero todos foron sufocados, restablecéndose o control da Monarquía hispana. 

  A economía galega, nos século XVI e XVII, continuou a ser basicamente agraria e rural. A paz interior e as repercusións iniciais da expansión imperial tiveron en Galicia algúns efectos demográficos e económicos beneficiosos. Durante o século XVI a poboación medrou. Segundo o reconto de 1591, habitaban o país 630.000 persoas. E aínda que houbo fases de perda de poboación, a introdución de novos cultivos na segunda metade do século XVII e xeneralización doutras melloras na agricultura durante a primeira metade do XVIII fixeron que a poboación pasara a duplicarse (1.299.312 en 1752)

   Máis do 80% da poboación vivía no campo e do campo, e estivo fortemente ligada ás posibilidades produtivas da terra. Ata 1560-80 mantívose o sistema tradicional de produción feudal baseado no cultivo de cereais (trigo e centeo) e no barbeito, que permitiu o crecemento da poboación. A partir desas datas, o desequilibrio entre poboación e recursos favoreceu a aparición das crises de subsistencia, con malas colleitas, fames e pestes, que provocaron a diminución da poboación, sendo especialmente grave o ciclo negativo de 1633-36. Estas dificultades estimularon a transformación do sistema de cultivo. Desde a costa e cara ao interior, foise estendendo o cultivo do millo, produto procedente de América que alterou o sistema de rotacións, diminuíndo o barbeito. Estes cambios permitiron un forte crecemento da produción e da poboación; esta situación contrastaba co panorama negativo do século XVII no resto de Europa.

   A pesca litoral complementaba a dieta alimenticia das poboacións costeiras e a de altura potenciaba a economía grazas ás campañas da pesca do bacallau en Terranova, que permitía a súa venda nos mercados de Castela. Importante tamén foi a salgadura de peixe, especialmente da sardiña, en numerosas instalación distribuídas ao longo de toda a costa galega.

   En canto a sociedade galega da época seguía a presentar características feudais, era estamental e esencialmente rural. As cidades eran moi pequenas, destacando Santiago de Compostela, polas súas función relixiosas, A Coruña, sede das institucións de goberno, e Pontevedra, en declive e relacionada coa pesca e salgadura da sardiña. As actividades artesanais e comerciais eran escasas, predominando a autarquía comarcal. Cómpre destacar a produción doméstica de tecidos de liño.

   Desde finais do século XV, a alta nobreza galega residía na Corte e varios dos seus membros desempeñaron elevados cargos na administración (vicerreis, embaixadores) e vinculáronse coas familias nobiliarias castelás. Membros destacados desta nobreza foron Fernando de Andrade, conde de Vilalba (participante na conquista de Nápoles); Fernando de Castro, conde de Lemos (autor de El búho gallego en defensa de Galicia); Gaspar de Zuñiga, conde de Monterrei (que foi vicerrei de México e Perú); Pedro Fernández de Castro, conde de Lemos (vicerrei de Nápoles e presidente dos Consellos de Indias e Italia), e Diego Sarmiento, conde de Gondomar (embaixador en varios reinos europeos).

O absentismo da alta nobreza permitiu o auxe da fidalguía, un grupo que se converteu no dominante en Galicia no século XVII. A súa posición apoiábase no control das rendas agrarias a través do cobro dos foros que gravaban as terras que traballaban os campesiños (foreiros).

Tras o descubrimento de América en 1492 comeza unha longa fase de exploración e conquista. Os españois participan na conquista organizados en expedicións cuxos capitáns obtiveron permiso do rei ou dalgún gobernador para descubrir e conquistar determinadas terras e colocalas baixo a soberanía da Coroa de Castela, estes acordos reciben o nome de capitulacións. A participación realízase a varios niveis, dende a simple achega persoal cunha arma, ata cubrir todos os gastos da expedición (armas, cabalos, víveres, transporte). A achega de medios, a clase social á que pertencía e o desempeño persoal na conquista serán os factores decisivos á hora de recibir a recompensa ou os dereitos de guerra. 

Entre os conquistadores máis importantes temos na conquista de México a Hernán Cortés que entre 1518 e 1524 derrotou aos aztecas, mentres Francisco Pizarro e Almagro fixéronse  co Imperio inca. Na conquista deste vasto territorio os españoles contaron a miúdo, ademáis da súa superioridade tecnolóxica, o seu favor cos conflitos entre os distintos pobos indíxenas ou as rivalidades internas. Ao mesmo tempo os españois transmitían enfermedades como a variola ou a gripe que causaron unha gran mortalidade. 

Para xestionar os asuntos de América creouse o Consello de Indias, que asesoraba ao rei e ditaba novas leis.  Respecto á organización territorial, fundáronse dous vicerreinados:  o de Nova España (Caribe, México e Centroamérica)  e o de Perú (no sur do continente). Cada vicerreinado, cun vicerrei á fronte, tiña varias provincias rexidas por gobernadores. Para o goberno das cidades creáronse os cabidos e os tribunais de xustiza, que se denominaron Audiencias. Tamén se estableceu unha sede do Tribunal da Inquisición. 

En canto á explotación das riquezas, os intereses da Coroa e dos colonizadores eran diferentes, porque cada un tiña os seus propios obxectivos. Os conquistadores e os fidalgos chegados de Castela aspiraban a obter terras e riquezas de forma rápida. A coroa quería lograr a evanxelización dos indíxenas e recadar mediante un imposto, o quinto real, o 20% das riquezas xeradas polo comercio nas minas de ouro e prata. 

O sistema creado para beneficiar a ambas partes foi a encomenda, para explotacións agrícolas e gandeiras,  e a mita para as minas de metais preciosos. No caso da encomenda implicaba que a Coroa outorgaba un grupo de indíxenas aos colonos españois, quen, a cambio de brindarlles protección e ensino relixiosa, podían esixirlles traballo sen remuneración ou o pago de certos tributo. A mita era un sistema similar, que impoñía aos indíxenas a obrigación de traballar durante varios meses ao ano nas minas da súa rexión, a cambio dun salario reducido 

A explotacion dos indíxenas nas minas e nas facendas foi abusiva durante as primeiras décadas do século XVI: as súas xornadas de traballo, esgotadoras e interminables causábanlles con frecuencia enfermidades e mesmo a morte. Esta situación explica que a Coroa promulgase as chamadas leis de indias:

• As leis de Burgos 27 de xaneiro do ano 1512 na cidade de Burgos  foron unha das primeiras leis (elaboradas por teólogos e xuristas) que se ditaminaron na Monarquía Hispana para a súa aplicación en América e desta forma poder organizar o que sería a conquista​. O obxectivo e que se cumpla «a xustiza dos naturais, indios ou indíxenas«. A súa implementación debeuse aos problemas político- xurídico que se expuxeron con respecto á conquista e a colonización que sufriron os indios. ​Estas leis recollen os siguientes principios: 

1. Os indíxenas teñen absoluta liberdade con respecto ás súas vidas.​

2. Os Reis Católicos son o maior expoñente católico que teñen os indios polo seu compromiso evanxelizador​

3. Existía a posibilidade de obrigar aos indios para traballar coas premisas de que o traballo fose tolerable e que o salario fose acorde ás horas traballadas. O mesmo tiña que ser xusto, pero existía a posibilidade de pagar en especies e non en diñeiro.​

4. Xustificábase a guerra aos indios se os mesmos negábanse a ser cristianizados e para o mesmo fin creouse unha institución chamada O Requirimento. A conquista só se xustificaba se os indios negábanse a ser evanxelizados.​

​

   A aplicación da lei debía comezar pola illa Española e seguiría polas illas de Porto Rico e Xamaica. Ademáis estableceuse unha regulación do réxime de traballo ( xornal, alimentación, vivenda, hixiene e de coidado dos indios) tamén se lles ordenou o ensino da catequese  e condenouse a Bigamia.​

• As Leis Novas (1542). Nelas prohibíase a escravización dos indíxenas e dábaselles a condición de súbditos da Coroa. No caso de non se cumprir estas leis, o encomendeiro podía perder a encomenda

O incumprimento das distintas leis causaron numerosos reclamos e protestas entre os indios que se vían asoballados polo imperialismo cultural reinante ao cal estaban sometidos.​ Frai Antonio de Montesinos e  Frai Bartolomé de las Casas denunciaron  as inxustizas e abusos cometidos contra os indíxenas polos colonizadores españois.

Para suplir a diminución e falta de man de obra indíxena, trouxéronse numerosos escravos de África a través de licenzas ou asentos. Xeralmente adquiridos a traficantes portugueses estímase que, ao redor do ano 1700, había aproximadamente 200,000 escravos en territorios baixo control español.

A chegada de ouro e prata, produciu importantes cambios na economía española e europea: permitiu financiar a política exterior e as guerras da monarquía católica, e contribuíu, a aumentar a inflación, na chamada revolución dos prezos e -xunto con outros factores- a que a produción artesanal española perdese competitividade fronte ás europeas. Outros estudos afirman que a subida de prezos tamén contribuiron outros factores como o incremento da demanda e da poboación e a escaseza da produción. 

En España, a nobreza e o rei empregaron boa parte do tesouro americano en gastos de prestixio, perdendo a oportunidade de facelo nunha economía produtiva. 

*75     080224

PREGUNTA 6 O cambio dinástico e a guerra de Sucesión [v2]

Nesta pregunta o alumnado debería coñecer as causas, a cronoloxía e a configuración xeral dos bandos enfrontados na Guerra de Sucesión tanto a nivel internacional como dentro do territorio peninsular da monarquía hispánica (dimensión interna e externa do conflito). Tamén debería explicar as causas e as consecuencias políticas, territoriais e económicas da sinatura do Tratado de Utrecht.

O contido do texto que será obxecto da pregunta 1 son as causas e consecuencias da guerra

En 1700, Carlos II de Habsburgo morreu sen descendencia deixando como herdeiro da Coroa de España a Filipe de Borbón, neto de Luís XIV de Francia e emparentado por liña materna coa dinastía dos Habsburgo, producíndose así o cambio dinástico que non foi aceptado por todos os países europeos e orixinou un conflito bélico que tivo lugar entre 1701 e 1714.

• Causas da Guerra. O novo rei Filipe V foi aceptado e recoñecido como rei polas Cortes de Castela, Aragón, Cataluña, Sicilia, Nápoles e Milán, pero os Habsburgo de Austria non aceptaron que a Coroa de España pasase aos Borbóns e defendían o seu propio candidato, o arquiduque Carlos de Austria, fillo do emperador Leopoldo I. Ademais, a posibilidade da unión das Coroas de Francia e España e o papel prepotente e de control que desempeñaba Luís XIV, atemorizou os reinos europeos, que se uniron e iniciaron a guerra.

• Bandos en conflito. En 1701, formouse unha alianza antiborbónica entre Austria, Inglaterra e Holanda, á que logo se uniron Prusia, Portugal, Savoia e a maioría dos príncipes alemáns e italianos. Uns trataban de evitar a hexemonía borbónica e defender a candidatura ao trono de España do arquiduque Carlos de Austria. Outros buscaban a división das posesións españolas e obter vantaxes no seu comercio colonial.

 A guerra foi tanto un conflito internacional como un conflito interno dentro da monarquía española. Os territorios da Coroa de Castela apoiaron a Filipe V. En cambio, os territorios da Coroa de Aragón (Cataluña, Aragón, Valencia e Baleares), despois de recoñecer a Filipe V, apostaron polo arquiduque Carlos de Austria, temerosos ante a política centralizadora que representaba a monarquía borbónica e partidarios da antiga monarquía pactista dos Habsburgo.

   Ambos monarcas defendían modelos políticos opostos. Filipe V, formado por Bossuet, apostaba polo absolutismo e pola centralización do poder, mentres que Carlos de Habsburgo simbolizaba unha alternativa foralista e pactista, respectuosa cos privilexios dos distintos territorios.

O enfrontamento estendeuse por toda Europa con vitorias e derrotas para os dous bandos, pero o inicio das conversacións para lograr a paz foi o cambio de posición das potencias europeas aliadas cando, pola morte do emperador austríaco en 1711 (José I, fillo de Leopoldo I), o arquiduque Carlos convertíase no herdeiro do Imperio. O perigo dunha hexemonía de Austria se Carlos cinguía, ademais, a Coroa española, era tan perigoso como a unión entre Francia e España.

Esta nova situación tradúcese na firma dos Tratados de Utrecht (1713) e de Rastadt (1714). Neles, co obxectivo de manter o equilibrio europeo, estableceuse: o recoñecemento de Filipe V de Borbón como rei de España, pero a cambio tivo que renunciar á Coroa de Francia e entregar os Países Baixos españois, Nápoles, Milán e Sardeña ao emperador de Austria, Sicilia ao rei de Piamonte, a colonia de Sacramento a Portugal, e Xibraltar e Menorca a Gran Bretaña que ademais obtiña importantes concesións comerciais (un navío de permiso para comerciar coa América hispánica e o asento de negros). A pesar de asinarse a paz internacional, a guerra continuou en España; as tropas de Filipe V conquistaron Barcelona o 11 de setembro de 1714 e Mallorca e Eivisa en 1715, concluíndo así o conflito.

   Outra consecuencia da Guerra de Sucesión foi a promulgación dos Decretos de Nova Planta, que supuxeron a abolición dos privilexios forais da Coroa de Aragón e marcaron o inicio dun proceso de centralización baixo a nova monarquía absoluta. 

PREGUNTA 7 Os Decretos de Nova Planta e os seus efectos

Nesta pregunta o alumnado debería contextualizar os Decretos de Nova Planta dentro do programa reformista implantado por Filipe V de Borbón co obxectivo de lograr un maior grao de centralización territorial seguindo o modelo francés e explicar tanto a razón do ámbito xeográfico no que foron aplicados, como os seus principais efectos a nivel político e administrativo. 

O contido do texto que será obxecto da pregunta 1 son as causas e consecuencias dos Decretos. 

En 1700 o rei Filipe V de Borbón recibiu a coroa de España. Naqueles momentos estaba formada por un conglomerado de reinos, cada un dos cales tiña leis, foros e institucións diferentes. Na península o poder do rei era forte na Coroa de Castela, pero estaba suxeito a fortes limitacións na Coroa de Aragón.

Os Decretos de Nova Planta* forman parte do programa de reformas políticas e administrativas, inspiradas no modelo político francés, que o rei Filipe V introduciu desde o inicio do seu reinado co obxectivo de establecer maior grao de centralización do poder político e a unificación lexislativa e institucional no reino de España. Trátase dun conxunto de decretos asinados polo monarca durante a Guerra de Sucesión mediante os que quedaban abolidos os privilexios forais dos reinos da Coroa de Aragón, considerados como rebeldes por tomar partido por Carlos de Austria na Guerra. Filipe V, apoiado na forza militar das súas tropas e a medida que ía recuperando territorios, aboliu os privilexios de Aragón e Valencia (1707), Mallorca (1715), e Cataluña (1716), impoñendo as leis de Castela.

Pola aplicación dos Decretos, os reinos da Coroa de Aragón perderon a súa autonomía política e institucional, sendo sometidos aos modelos casteláns. As súas institucións particulares (Cortes, Deputacións, Consellos, Generalitat) foron suprimidas, os vicerreis foron substituídos por capitáns xenerais, rebaixando así as súas atribucións, os concellos foron sometidos á autoridade dos correxedores e introducíronse os intendentes. Os seus tribunais xudiciais foron modificados mediante a creación de Audiencias en Zaragoza, Valencia, Mallorca e Barcelona a imitación das de Castela; e o dereito público que se vai a aplicar sería o de Castela (aínda que permanece o civil catalán). Ademais, o castelán substituíu ao catalán como lingua na Administración. Ao perder a súas Cortes e institucións perden tamén a capacidade que tiñan de limitar as exixencias do rei para cobrar novos tributos, quedando sometidos á lexislación tributaria castelá; así mesmo impónselles as quintas para o recrutamento de soldados, servizo do que estaban exentos.

No terreo económico en cambio saen favorecidos pois as aduanas interiores que existían entre os distintos reinos da Coroa de Aragón e Castela foron suprimidas; deste xeito os comerciantes cataláns poderán iniciar no século XVIII a súa expansión pola península contribuíndo ao despegue económico de Cataluña.

Con estas medidas incrementouse o centralismo borbónico, cunha maior uniformización dos territorios, aínda que subsistiron numerosos particularismos políticos e xurisdicionais, caso de Navarra e as provincias vascas que mantiveron os seus privilexios forais e os seus réximes especiais (provincias exentas) en gran parte polo apoio prestado á causa borbónica durante a Guerra de Sucesión.

PREGUNTA 8 O reformismo borbónico en Galicia     [V2161025]

Nesta pregunta o alumnado debería ser capaz de explicar de forma xenérica, o que se entende por reformismo borbónico, así como as iniciativas levadas a cabo en Galicia polos Borbóns durante o século XVIII, debidas a súa importancia xeoestratéxica. 

O contido do texto que será obxecto da pregunta 1 é a construción do arsenal de Ferrol e as súas repercusións.

Co nome de Reformismo Borbónico coñécese o programa de reformas que puxeron en marcha os monarcas da dinastía Borbón desde o acceso de Felipe V á Coroa en 1700. As reformas tiñan como fin reforzar o poder absoluto do monarca, unificar e centralizar a administración do Estado e, sobre todo a partir da segunda metade do século XVIII, promover melloras económicas, científicas e culturais. Estas medidas inspirábanse no Despotismo Ilustrado, modelo no que o rei mantén o seu poder absoluto pero permite a colaboración de pensadores ilustrados. O mellor exemplo de monarca ilustrado en España foi Carlos III. 

   No transcurso do século XVIII, o territorio galego consolidouse como un espazo estratéxico de primeira orde na defensa marítima da Monarquía Hispánica, ao desempeñar a función de baluarte avanzado fronte ás incursións das potencias rivais, particularmente da armada británica, cuxo obxectivo principal era debilitar o sistema colonial americano, capturando navíos cargados de mercadorías ou atacando portos españois ou americanos. A evidencia da vulnerabilidade das costas galegas púxose de manifesto trala Batalla de Rande (1702) e adquiriu unha dimensión maior coas ofensivas inglesas sobre Vigo e Pontevedra (1719), o que puxo en cuestión a eficacia das estruturas defensivas existentes.  

   En consecuencia, os Borbóns para reforzar este papel xeoestratéxico de Galicia fomentaron que gran parte do litoral galego experimentara un proceso sistemático de fortificación, que se materializou na construción e reforzo de numerosas baterías e castelos destinados a garantir a súa defensa. 

A MATRÍCULA DO MAR 

   Nesta mesmo senso creouse en 1751 polo Marqués da Ensenada, ministro ilustrado a Matrícula do Mar este foi un sistema de recrutamento de tripulacións para os buques da Armada para garantir un persoal competente no seu manexo nun contexto de crecentes enfrontamentos navais polo control das rutas comercias e das colonias. O sistema rexistraba a todas as persoas dedicadas ao mar indicando a clase á que pertencías (mariñeiro, artilleiro, grumete…) para coñecer as súas habilidades. Os matriculados quedaban libres de quintas (libres de ser recrutados para o exército de terra) e de impostos municipais, pero  podían ser chamados ao servizo da Armada ata cumprir 60 anos. A primeira matrícula do mar foi a establecida en 1626 por Filipe IV de Habsburgo, pero non funcionou ben ata a posta en marcha das reformas borbónicas. A extensión do litoral de Galicia e o elevado número de xentes relacionadas cos traballos do mar fixo que na segunda metade do século XVIII a rexión rexistrase a cuarta parte da matrícula humana das flotas españolas.  

   En 1714 Filipe V de Borbón creou a Real Armada unificando as numerosas armadas da época dos Austrias e os seus mandos, e en 1726 estableceu a división das costas españolas en tres departamentos marítimos (Ferrol, Cádiz, Cartaxena), así como as directrices dos comisarios de Mariña para o rexistro da xente do mar, medidas consolidadas en 1751.  

O ARSENAL DO FERROL 

   En 1726, Xosé Patiño, ministro de Filipe V, decidiu establecer en Ferrol a sede do Departamento Marítimo do Norte e unha das bases das Armadas Reais. Froito desta decisión, durante o reinado de Filipe V creouse o Arsenal de Ferrol, que se convertería no maior establecemento industrial da Galicia da época, concibido co obxectivo de dispoñer dunha gran factoría destinada á construción de buques de guerra para a Armada. 

   A partir da súa fundación tras a real orde de 1726, o Arsenal de Ferrol pasou por unha primeira etapa entre 1728 e 1748, durante a cal estivo situado na vila da Graña, onde se construíron os primeiros buques da Armada. A partir de 1746, baixo o impulso do marqués da Ensenada, ministro de Fernando VI, e debido ao escaso calado que ofrecía o estaleiro da Graña, as instalacións foron trasladadas á outra marxe da ría, quedando definitivamente establecidas no lugar de Esteiro, onde se consolidou o gran complexo naval ferrolá que transformarían Ferrol na principal cidade de Galicia e nun dos centros navais máis importantes do reino.  

  Aínda que as cifras de traballadores empregados no Arsenal non están totalmente claras, sábese que foron moi elevadas, oscilando entre os seis e os oito mil, e podendo chegar, en anos excepcionais, ata os quince mil. A pesar de que boa parte das subministracións de bens intermediarios non procedían de Galicia, este establecemento militar exerceu un forte impacto económico, dinamizando a economía da comarca ferrolá. Convertíase Ferrol na principal cidade fortificada no Noroeste peninsular, tendo un papel clave na defensa das rutas coloniais. Para a formación dos mandos militares da Armada creouse, en 1776, a Academia de Gardamariñas. 

   A chegada masiva de xente obrigou a engadir ao núcleo orixinario, o Ferrol vello, os novos barrios de Esteiro, para acoller aos traballadores, e o da Magdalena, ocupado principalmente polos oficiais da Armada; no seu deseño seguíronse trazados urbanísticos a base de cuadrículas ( plano hipodámico) moi do gusto dos arquitectos ilustrados e que converteu a Ferrol na cidade máis moderna de España. 

   A apertura do comercio colonial. A eliminación do monopolio do comercio colonial exercido por Sevilla- Cádiz favoreceu a Galicia, especialmente á Coruña. En 1764, o goberno de Carlos III estableceu nesa cidade o Servizo de Correos Marítimos, unha compañía estatal de buques encargada de levar a correspondencia ao porto da Habana e (desde 1767) a Bos Aires, e que tamén podía transportar persoas e mercadorías, agás nos períodos bélicos nos que se transformaban en navíos de guerra. En 1765 o porto da Coruña foi autorizado para comerciar directamente con América. Ambas concesións contribuíron a favorecer o crecemento comercial e a renovación urbanística e portuaria da cidade .  

   Nos anos oitenta ese permiso para comerciar coas colonia estenderíase a Vigo e Ferrol. O comercio marítimo recibiu un importante pulo e xerou, ao mesmo tempo, o crecemento das burguesías urbanas. 

   Finalmente a Coroa  creará na Coruña a figura do Indendente de Galicia a modo de delegado do rei, para encargarse de recrutar, recadar e controlar ás autoridades locais de vilas e cidades; un novo cargo co sentido centralizador e absolutista propio do reformismo borbónico.  

 En 1785 créase o Real Consulado da Coruña, impulsado polos comerciantes e inspirado por José Cornide, nun contexto de prosperidade económica e expansión marítima. A súa xurisdición abranguía os principais portos galegos e tiña como obxectivo fomentar o comercio, mellorar as infraestruturas portuarias e promover a educación técnica e científica. Financiábase mediante o “dereito de avaría”, un imposto do 0,5% sobre as mercadorías que pasaban polo porto da Coruña. 

   Con todo, a influencia da Ilustración resultou relativamente restrinxida e o impulso reformista quedou interrompido polo estalido da Revolución francesa e polo temor de Carlos IV á difusión das ideas liberais, o que provocou unha limitación considerable das iniciativas e mesmo unha reacción contraria fronte aos ilustrados de finais de século. 

   No caso galego, a figura máis representativa deste movemento foi Benito Feijóo. As propostas ilustradas na rexión caracterizáronse polo seu ton moderado e centráronse na diagnose do atraso económico, así como na necesidade de impulsar a modernización mediante o fomento da industria, da pesca e das actividades agrarias e gandeiras. A reflexión sobre esa situación de atraso conduciu á toma de conciencia, por parte dalgúns ilustrados, da marxinación estrutural de Galicia no conxunto da Monarquía, o que pode considerarse unha das primeiras manifestacións dunha percepción da súa realidade diferencial, ligada á defensa da lingua propia e dos particularismos culturais. 

PREGUNTA 9 A Ilustración en  España 

Nesta pregunta o alumnado debería coñecer as ideas básicas defendidas pola Ilustración así como as características propias da Ilustración española; indicando as súas figuras principais e os seus mecanismos de difusión. Explicar o Despotismo Ilustrado en España, subliñando o labor desenvolvido por Carlos III (non exento de dificultades) e os mecanismos de difusión das ideas ilustradas.

O contido do texto que será obxecto da pregunta 1 refírese ás principais reformas económico-educativas levadas a cabo durante o reinado de Carlos III, así como ás dificultades atopadas na súa realización (Motín de Esquilache)

[*79, *1001]

A Ilustración foi un movemento cultural e ideolóxico característico da Europa do século XVIII que defendía tanto a capacidade da razón humana para descubrir a verdade e as leis da natureza, como a necesidade de propoñer e realizar reformas co obxectivo de incrementar o benestar material do país, mellorar a sociedade e alcanzar a felicidade persoal.

Tanto en España como en Galicia, as novas ideas da Ilustración tiveron un desenvolvemento tardío. Na súa concreción pódense distinguir dúas etapas:

• Na primeira etapa, que coincide coa 1ª mtade do XVIII, durante os reinados de Filipe V e de Fernando VI, denominada de protoilustración, estivo encabezada polos chamados proxectistas (por elaborar proxectos para o goberno) e os a novadores ou novatores (por querer innovar no pensamento e na ciencia) entre os que destacaron Feixoo e Mayáns.

• A segunda, plenamente ilustrada e de apoxeo, desenvolveuse durante o reinado de Carlos III (1759-88) e nela que destacaron os ilustrados Campomanes, Floridablanca, Olavide…; en Galicia cómpre destacar a Xosé Cornide.

O movemento ilustrado en España constituiu un movemento reducido a certos grupos sociais aristocráticos, eclesiásticos, burgueses e oficiais da administración que tiveron unha enorme influencia política. En liñas xerais, o seu pensamento e as súas propostas caracterizáronse pola moderación reformista, tentando compaxinar a crítica e a renovación co pragmatismo e o mantemento da orde socio-política establecida; só uns poucos foron evolucionando cara a posición máis radicais preliberais. En síntese o seu pensamento caracterizouse por:

• A crítica á realidade vixente, á ignorancia e á falta de cultura, ao atraso técnico e económico, aos prexuízos sociais e aos abusos dos poderosos.

• O fomento da educación e da renovación científica (as ciencias útiles) para superar o atraso existente e modernizar España. Estes ideais concretaríanse na fundación de escolas técnicas como a Escola de Náutica e a de Comercio na Coruña e a fundación de reais academias, caso da Real Academia da Lingua,  a Real Academia da Historia e das Belas Artes de San Fernando. Tamén se promoveron diversas expedicións científicas como as de Malaspina ou Balmis.

• O predominio das preocupacións económicas, tentando fomentar e mellorar, con numerosos proxectos e reformas, todos os sectores produtivos (en especial o artesanal e comercial) co obxectivo de incrementar a riqueza do reino e o benestar e a felicidade da poboación. Co propósito de contribuír á difusión dos avances científicos e técnicos e de potenciar a economía dunha determinada zona ou rexión crearon as Sociedades Económicas de Amigos do País (a primeira foi a Real Sociedade Bascongada fundada en 1765); en Galicia destacou o Real Consulado da Coruña (1785). Tamén a prensa (como El Censor e El Pensador) contribuíu á divulgación destas ideas e proxectos.

• O recurso ao poder do rei para alcanzar as reformas pretendidas e afastar tanto os atrancos existentes como a oposición dos sectores tradicionalistas, maioritarios na Igrexa e na sociedade. Por iso defenderon unha nova concepción do poder coñecida como despotismo ilustrado: os monarcas debían exercer un poder absoluto, pero este debía empregarse, impulsando e encabezando as reformas o propio rei, en lograr aumentar a riqueza e o benestar (resumido no lema: todo para o pobo pero sen o pobo). Este apoio ao poder real fixo que moitos ilustrados formasen parte dos gobernos, en especial durante o reinado de Carlos III (Ensenada, Aranda…).

   Carlos III (r. 1759-88) foi o principal representante do Despotismo Ilustrado en España. Antes de acceder ao trono español, reinaba en Nápoles e Sicilia, onde entrou en contacto coas ideas da Ilustración, converténdose así nun claro expoñente do despotismo ilustrado. Ao iniciar o seu reinado en España, tivo que facer fronte ao Motín de Esquilache (1766), unha revolta contra as ideas ilustradas, o prezo dos alimentos, o protagonismo de personaxes estranxeiros como Esquilache e a reforma que este impulsara en Madrid. Como resposta, Carlos III destituíu a Esquilache, rodeouse de ministros como o conde de Floridablanca e promoveu múltiples reformas para modernizar e desenvolver económicamente o Estado: 

• Na agricultura, destacou a repoboación de zonas como a Serra Morena e o val do Guadalquivir; 

• Na industria, fundou manufacturas de artigos de luxo, especialmente de porcelana, cristal e prata. 

• No comercio, impulsou e liberalizou as relacións con América

• Nas obras públicas, promoveu canles de regadío e transporte (Canal Imperial de Aragón e Canal de Castela -iniciado por  Fernando VI-) e un ambicioso plan radial de estradas. En Madrid, deixou unha fonda pegada coa creación de avenidas e monumentos (Porta de Alcalá, as fontes de Cibeles e Neptuno e o edificio do Prado). Ademais, mellorou as infraestruturas ao dotar a capital de hospitais públicos, rede de sumidoiros, servizos de alumeado e recollida de lixo.

• En educación ademáis das xa xa mencionadas academias e escolas de artes e oficios, reformáronse as ensinanzas medias e os estudos universitarios.

• Outras medidas: creou o Banco de San Carlos, limitou os privilexios da Mesta, iniciou unha reforma agraria que apenas se aplicou pola oposición da Igrexa e a nobreza, e expulsou aos xesuitas. Tamén reclamou o seu dereito a momear os cargos eclesiásticos.

PREGUNTA 10 O papel da muller na Idade Moderna

Nesta pregunta o alumnado debería coñecer as principais dificultades que presenta o estudo das mulleres na Idade Moderna (escaso interese por parte dos historiadores, ocultación nas fontes...). Tería que afondar na condición xurídica da muller no Antigo Réxime e no papel que desenvolve dentro da institución familiar como esposa, nai e transmisora da herdanza. Finalmente, debería valorar as enormes diferenzas existentes desde o punto de vista económico, social e cultural entre privilexiadas e non privilexiadas así como a súa participación no mundo do traballo tanto no ámbito rural coma no urbano.

O contido do texto que será obxecto da pregunta 1 son as diferenzas (sociais, laborais, educativas) entre as mulleres privilexiadas e non privilexiadas

O papel da muller na Idade Moderna víase fortemente influenciado polas estruturas patriarcais e as normas discriminatorias da sociedade estamental católica da época. As súas oportunidades e dereitos estaban severamente limitados en comparación cos homes. Estaban subordinadas á autoridade dos seus pais ou esposos e a súa función social limitábase principalmente ao ámbito doméstico, incluíndo a crianza dos fillos e o mantemento do fogar. Se eran viúvas, tiñan que gardar luto e aceptar a tutela de parentes próximos ao marido e, se eran novas, estar dispostas a casar de novo. Ademais, a súa reputación estaba estreitamente ligada ás estritas normas morais da época, o que limitaba significativamente a súa liberdade. 

A situación das mulleres variaba segundo o seu estamento. Aquelas pertencentes a grupos non privilexiados tiñan poucas oportunidades de decisión nas familias e estaban destinadas no campo a tareas agrarias, e nas cidades traballaban en tendas, talleres ou serventas e  nodrizas en familias adiñeiradas ou nobres. A miúdo, o seu traballo non era remunerado e as oportunidades de educación eran extremadamente limitadas. No caso das familias burguesas, as mulleres tiñan ocasionalmente acceso á educación, principalmente no ámbito do fogar. En canto as mulleres nobres tiñan un acceso lixeiramente mellor á educación, que xeralmente se centraba no fogar e incluía educación relixiosa, artes, música e idiomas. A miúdo, as mulleres nobres considerábanse moeda de cambio nas alianzas matrimoniais entre familias nobres. 

Outra opción das mulleres a de ingresar no clero como monxas, neste caso pasaban a vivir baixo as regras das ordes relixiosas. Algunhas mulleres podían chegar a obter certo poder e influencia se chegaban a escalar na xerarquía eclesiástica chegando a abadesas dalgún mosteiro. 

   A pesar disto, algunhas mulleres lograron relevancia en diversos campos, como as escritoras do século de ouro,  María de Zayas , onde na súa obra se detecta un enfoque reivindicativo feminista ou María Guevara (pertencente a alta nobreza), que tamén expon a súa condena do ninguneo e postergación das mulleres na vida social e política, tamén podemos destacar a gramática Beatriz Galindo “A Latina”. No campo das artes plásticas destacou, ou Sofonisba Anguissola, primeira muller pintora de éxito do Renacemento, coñecida polos seus retratos de Felipe II.

   Outras mulleres tiveron unha gran influencia na vida política como a reina Isabel a Princesa de Éboli en tempos de Felipe II. Con todo, a influencia política e social das mulleres nesa época seguía sendo marxinal e estaba lonxe de equipararse á dos homes na sociedade da Idade Moderna. 

   En Galicia, destacaron tamén figuras femininas de gran valor e mérito, como María Pita, heroína na defensa da Coruña contra a invasión dos ingleses da Contraarmada; Isabel Barreto, primeira muller almirante da historia da navegación; ou Isabel Zendal, nacida no século XVIII e considerada a primeira enfermeira da historia en misión internacional, ao lograr levar, nos corpos de varios nenos do seu hospital, a vacina da variola a América e Filipinas, xa recén iniciado o século XIX (expedición Balmis).

   A partir do século XVIII, coa ilustración, comezou a xurdir un recoñecemento máis amplo do papel da muller na sociedade, aínda que este cambio foi bastante limitado en España. Neste século podemos destacar a escritora Josefa Amar y Borbón foi socia da Real Academia Económica Aragonesa de Amigos do País e defendeu a educación feminina laica, así como a aptitude das mulleres para o goberno e outros cargos reservados para os homes.

*73, 74

Nº1 O reparto de poderes entre Isabel  e Fernando.

Vicens Vives, pax. 36

Nº 2 Crisis y sucesión en Castilla (1465-1475)

 En 1465 la oposición a Enrique IV se había manifestado en la llamada <<Farsa de Ávila», ceremonia pública en la que fue depuesto simbólicamente el rey por un grupo de nobles. Estos venían exigiendo destituir a don Beltrán de la Cueva, hombre de con- fianza del rey y nombrar heredero a su hermanastro Alfonso, de once años de edad. De hecho, fue coronado como Alfonso XII en esa extraña ceremonia. Pero murió en 1468, mientras continuaban las refriegas. Entonces, tuvo lugar el «pacto de los toros de Guisando>> en que se dice que Enrique IV aceptó nombrar heredera a su hermanastra Isabel, que no podría casarse sin autorización real, deshe- redando así a su hija Juana, llamada por sus enemigos <<la Beltraneja». Contra lo acordado, en octubre de 1469 Isabel se casó en secreto con Fernando de Aragón, operación urdida por el arzobispo de Toledo Alfonso Carrillo, entre otros. Enrique rechazó tal boda y confirmó como heredera a su hija Juana.

Isabel tenía dieciocho años y Fernando diecisiete. Aunque no existían pactos previos entre los reyes de Aragón y de Castilla, ni acuerdos de las respectivas Cortes, el matrimonio respondía a intereses estratégicos de sectores importantes de ambas coronas.

EDIT. ANAYA

Nº 3 Decreto de expulsión de los hispanojudíos

"Don Fernando y Doña Isabel, por la gracia de Dios rey e reina de Castilla, de León, de Aragón, de Sicilia (...) acordamos de mandar salir a todos los judíos de nuestros reinos, que jamás tornen (...) salgan todos con sus fijos, de cualquier edad que sean, e non osen tornar (...) bajo pena de muerte. E mandamos que nadie de nuestros reinos sea osado de recebir, acoger o defender pública o secretamente a judío nin judía pasado el término de julio (...) so pena de confiscación de todos sus bienes (...). Dada en Granada, a treinta y uno de marzo de 1492".

Pedro Mártir de Anglería, en su Legatio Babylonica, refleja la xenofobia existente: «Conoceréis lo obscenos, detestables, viles y execrables que son, os daréis cuenta que deben ser apartados de todo comercio humano, y entonces habréis de confesar que mis reyes fueron los más sabios de los hombres, precisamente porque pensaron en exterminar a ganado tan despreciable y morboso».

EDIT. ANAYA

Nº4  A política exterior dos Reis Católicos

La reina doña Isabel, comprendió el problema africano. Conquistada Granada en el año 1492, favoreció la expedición de algunos nobles casteIlanos, [...] que se apoderaron de Mazalquibir e intentaron adueñarse de Orán y fundar en el Norte de África un feudalismo continuación del andaluz. Pero como la política de los Reyes Católicos se basaba [...] en una comunidad absoluta de intereses, la reina tuvo que ceder ante los proyectos mediterráneos de don Fernando y dejar para mejor ocasión la empresa de África; y aunque en su testamento, con visión clarísima, marcaba como derrotero natural de la expansión castellana aquel continente, era ya tarde [...].

Los Reyes Católicos sintieron latir bajo su cetro el genio vigoroso del pueblo español; don Fernando, más aragonés que castellano, influido por la tradición mediterránea catalana, pensó utilizarlo para intervenir en los grandes problemas europeos. [...] Don Fernando, heredero de la tradición catalana, impulsado por ella, nos lleva a conquistar primero Nápoles y a intervenir después en las contiendas del Norte de Italia, es decir, en la Liga de Cambrai y en la Santa Liga; en aquellas empresas se inmortaliza la figura del Gran Capitán, de Gonzalo de Córdoba; en todas nuestra infantería alcanza una fama casi legendaria, consigue ocupar el primer puesto [...].

En esta actuación en la vida de Italia, don Fernando encuentra el obstáculo francés, como sus antecesores los reyes de Aragón y condes de Barcelona, lo hallaron en sus expansiones ultrapirenáicas y mediterráneas: el Rey Católico, con la política catalana, hereda la enemistad contra Francia; para mantener aquélla, necesita buscar aliados contra la monarquía francesa, acude a Inglaterra, enemiga de nuestra vecina en la guerra de los cien años, y casa a su hija Catalina con el príncipe Arturo, y después con el rey Enrique VIII; acude también a Alemania, cuyo emperador Maximiliano tenía asimismo hondas querellas contra la dinastía francesa, [...] casa don Fernando a sus hijos don Juan y doña Juana, con los archiduques Margarita y Felipe; [...] Flandes, el Artois, el Franco-Condado y las preten- siones sobre Borgoňa, pasan a ser florones de la Corona de España; y el Rey Católico lega a su nieto una herencia fatal, [...].

CLAUDIO SÁNCHEZ ALBORNOZ Mis tres primeros estudios históricos

Nº5 Os Reis Católicos reforzan a súa autoridade.

 El Rey é la Reyna [...] partiéron de la cibdad de Córdova para ir al reyno de Galicia, á fin de proceder contra aquel Conde (el Conde de Lémos) por via de justicia, porque otro no tomase exemplo de se poner en armas, é mostrar rebelion á sus mandamientos; é otrosí por reformar las cosas de aquel reyno, donde los Reyes de Castilla se lee haber ido pocas veces. Y embiáron sus cartas de llamamientos á todos los caballeros é gentes de armas que moraban en aquellas partes, para que á cierto término se juntasen en la villa de Benavente do ellos entendian ir. E como fuéron en aquella villa, viniéron á su llamamiento todas las gentes de pié é de caballo que embiáron á llamar. Y embiáron sus cartas é mensageros al Conde de Lémos [...] por las quales le mandáron que [...] viniese personalmente donde ellos estaban, para estar á justicia sobre todo lo que le fuese demandado.

 El Conde [...] acompañado de algunos caballeros sus parientes, pareció ante el Rey é ante la Reyna, é les suplicó que les plogiese perdonarle. [...] El Rey é la Reyna [...] mandáronle que no entrase en el Reyno de Galicia por ciertos años, é que pagase el sueldo é las costas que habian fecho todas las gentes de armas que el Rey é la Reyna habian mandado estar en guarnición contra él todo el tiempo pasado. [...] é para lo pagar entregó luego ciertas villas é castillos que tenia.

HERNÁN DEL PULGAR Crónica de los Reyes Católicos

Nº6  A investidura de Fernando o Católico como rei de Nápoles.

 Julio, Obispo, [...] deseando que el mismo reino esté defendido con la ayuda de un felicísimo Rey, y poner en su solio un Rey y príncipe que sepa, pueda y quiera guardar a los pueblos a él confiados en perpetua estabilidad de paz y justicia, y reconocer con fe sincera y devoción agradecida a nos y a la Iglesia Romana como autores de los beneficios recibidos y propietarios y señores directos del dicho reino, [...] finalmente dirigimos nuestros ojos [...] al mismo Fernando Rey Católico de Aragón y Sicilia porque recordamos [...] su prudencia en la gobernación, [...].

J. M. DOUSSINAGUE La política internacional del Rey Católico

Nº7 A Sentencia arbitral de Guadalupe

 Nos Don Fernando, [...]. En virtud del poder a Nos atribuido por los seniores o senyores de los pageses de remensa e o de malos usos, de una parte, e por los dichos pageses del nuestro Principado de Cathalunya, de la parte otra. [...] e assi como rey y senyor, por la suprema potestad que Nos tenemos y de la cual devemos, podemos y somos tenidos y que- remos usar. [...] procedimos a sen- tenciar, arbitrar e declarar sobre las dichas questiones y debates, [...

 E primeramente, por quanto por parte de los dichos pageses nos es fecha gran clamor de seis malos usos [...] los cuales son remença personal, intestia, cugucia, хог quia, arcia e firma de spoli violenta. [...] sentenciamos, arbitramos y declaramos que los dichos seis malos usos no sean ni se observen ni haya lugar, ni se puedan demandar ni exigir de los dichos pageses ni de sus descendientes ni de los bienes dellos ni de alguno dellos, antes por la present nuestra sentencia, aquellos abolimos, stinguimos y anichilamos, e declaramos los dichos pageses y sus descendientes perpetuamente ser liberos y quitios dellos y de cada uno dellos. [...] en compensación de aquella, pronunciamos e declaramos los dichos pagesos ser tenidos y obligados a dar e pagar por cada un capmás sesenta sólidos de moneda barchinonesa, [...].

 Item, sentenciamos, arbitramos y declaramos que los dichos pa- geses hayan a prestar sagrament y homenage de propiedat a sus senyores, tantas vegadas quantas aquellos querran, [...].

 Item, pronunciamos, arbitramos y declaramos que si los pageses se iran de los dichos masos y dexaran aquellos sin voluntat de sus senyores, que los dichos senyores puedan por su propia auctoritat ocupar aquellos y stablirlos a quien querran, passados tres meses despues que los dichos pageses se habran ido: [...].

(Recogido por JAIME VICENS VIVES en Historia de los Remensas)

Nº8 A expulsión dos xudeus

 El 31 de marzo de 1492, los Reyes Católicos promulgaron el edicto de expulsión por el que los judíos habían de abandonar el país en un plazo de cuatro meses. Aproximadamente unos 160.000 judíos salieron de la Península.

    Porque Nos fuimos informados, que en estos nuestros reynos había algunos malos cristianos que judaizaban y apostataban de nuestra santa Fe Católica, de lo qual era mucha causa la comunicación de los judíos con los cristianos, [...] lo qual ha redundado en gran daño, y detrimento y oprobio de nuestra santa Fe Católica [...]. Por ende, Nos, con consejo y parescer de algunos Prelados y grandes Caballeros de nuestros reynos, y otras personas de ciencia y consciencia del nuestro Consejo, habiendo habido sobre ello mucha deliberación, acordamos de mandar salir todos los dichos judíos y judías de nuestros reynos, y que jamás tornen ni vuelvan a ellos ni alguno de ellos; y sobre ello mandamos dar esta nuestra carta, por la qual mandamos a todos los judíos y judías, de qualquier edad que sean, que viven y moran, y están en los dichos nuestros reynos y señoríos, así los naturales dellos como los no naturales, que en cualquier manera o por qualquier causa hayan venido, y están en ellos, que hasta el fin del mes de julio primero que viene de este presente año de 1492 años salgan de todos los dichos nuestros reynos y señoríos [...].

(Recogido por M.ª VICTORIA LÓPEZ CORDÓN en Análisis y comentarios de textos históricos)

Nº9 Capitulacións para a entrega de Granada (25 de novembro de 1491)

[...] Primeramente, es asentado e concordado quel dicho rey de Granada, e los alcaides e alfaquíes, [...] hayan de entregar e entreguen a sus Altezas (los Reyes Católicos), o a su cierto mandado, pacíficamente y en concordia, realmente e con efeto, dentro de sesenta días primeros siguientes que se cuenten desde veinte e cinco días deste mes de noviembre, que es el día del asiento de esta escriptura e capitulación, las fortalezas del Alhambra e Alhizán, e puertas e torres de la dicha Alhambra e Alhizán, e las puertas de la dicha cibdad e del Albaicín e de sus arrabales, e las torres de las dichas puertas, e las otras fuerzas de la tierra de la dicha cibdad, apoderando a sus Altezas o a sus capitanes e gentes, e cierto mandado, [...] a toda su libre e entera e real voluntad. E que sus Altezas manden a sus justicias que no consientan ni den lugar que cristiano alguno suba en el muro que es entre el alcazaba y el Albaicín, por que non descubran las casas de los moros; e si subieren, que sean castigados.

Nº10 O Consello Supremo de Aragón. 

Fernando el Católico creó en 1494 el Consejo Supremo de Aragón, al estilo de los otros Consejos que ya existían en la Península. Su función era atender los asuntos de los países de la Corona de Aragón y disponía de amplios poderes. A través del Consejo cursaba el rey sus órdenes a aragoneses, catalanes, valencianos y mallorquines, y los representantes de estos reinos tenían que acudir a aquél para exponer sus reivindicaciones públicas o privadas. Estaba regido por un vicecanciller y un tesorero general y tenía un secretario especial para cada uno de los reinos de la Corona de Aragón. Las instituciones catalanas no aceptaron de buen grado al Consejo, ya que interfería sus funciones y disminuía sus poderes tradicionales. Por otra parte, fue uno de los instrumentos de penetración de la nobleza casteIlana en el gobierno de Cataluña.

Edit. Santillana

Nº11  Anexión de Navarra

El matrimonio de la heredera Navarra con Juan de Albret reforzó la orientación francesa del reino navarro. No pudiendo venir en concordia las cosas de entre el Rey D. Fernando é del Rey D. Juan de Navarra [...] porque el Rey de Navarra era de la parcialidad de los cismáticos, é no quiso cumplir una capitulación que había entre ambos Reyes, en que diz que se contenía que había de dar paso para pasar en Francia é ciertas fortalezas, lo cual no faciendo no se podía pasar de Castilla á facer guerra á Francia; [...] el Rey de Inglaterra su hierno (de Fernando), le envió por la mar con muchos hombres combatientes [...] é el Rey envió desde Burgos al Duque de Alva con gente, decian que con doce mil hombres, á tomar á Navarra.

ANDRÉS BERNÁLDEZ Historia de los Reyes Católicos

Nº12 A creación da Inquisición

 Antes de la llegada al poder de los Reyes Católicos se pensaba ya en crear un tribunal especial para vigilar la fe de los convertidos al catolicismo.

Antes de terminar el año de 1478, empezaron las negociaciones con Roma, y el 1.º de noviem- bre el papa Sixto IV firmaba la bula Exigit sincerae devotionis, por la que se autorizaba a los Reyes Católicos a nombrar inquisidores en sus reinos. [...] Así empezó a funcionar aquella terrible máquina burocrática contra la herejía que primero dirigió sus golpes contra los judaizantes y que, andando el tiempo, tuvo también a su cargo la represión de todas las formas de heterodoxia -iluminismo, erasmismo, luteranismo, brujería- y de delitos más o menos relacionados con la fe y la moral -desviaciones sexuales, bigamia, etc.-.

JOSEPH PÉREZ España moderna, (en Historia de España, ed. Labor)

…En Aragón existía una Inquisición desde el siglo XIII, pero ahora estaba inactiva. En cambio, Castilla nunca la había tenido: hasta entonces había bastado con los obispos y sus tribunales para ocuparse de la herejía. El nuevo tribunal se creó para una situación de urgencia, y por consiguiente estaba dotado de características desusadas. Sancionado por Roma y formado por clérigos, era fundamentalmente un órgano eclesiástico, pero todos los poderes sobre él, como los nombramientos y las finanzas, estaban en manos de la Corona, con lo cual en la práctica resultaba una institución seglar. Debido posiblemente al deseo de proceder con cautela, no se nombró a los primeros inquisidores hasta septiembre de 1480; inmediatamente se pusieron a la obra en Sevilla. La Inquisición, creada específicamente para investigar la ortodoxia religiosa de los conversos, no tenía autoridad sobre los no bautizados, y en consecuencia no podía meterse con los judíos. Sin embargo, no puede caber duda de que su objetivo era eliminar la cultura semita del catolicismo oficial. Según Pulgar, en el otoño de 1480 huyeron de Andalucía más de 4.000 familias de conversos, “e como quier que la ausencia de esta gente despobló gran parte de aquella tierra”, concluye, «fue notificado a la reina que el trato se diminuía; pero estimando en poco la diminución de sus rentas, decía que todo interese pospuesto quería a limpiar la tierra de aquel pecado de la herejía».

HENRY KAMEN. Una sociedad conflictiva: España, 1469-1714.

Nº1  Las Comunidades,

<<<El destino de la revolución comunera se zanjó en octubre de 1520, cuando Burgos se apartó de la Junta: la burguesía comercial, la de los grandes mercaderes, la única que existía en Castilla, desconfió desde el principio de aquella revolución burguesa; la tentativa de la Junta le pareció una aventura sin perspectivas (...), una burguesía todavía en ciernes o que allí donde tenía pujanza, como en Burgos, prefirió la alianza con la aristocracia y la tutela de la monarquía (...). Los comuneros en este sentido no ocultaron sus intenciones; estaban dispuestos a obligar a los señores a devolver cuantos territorios habían ocupado amparándose en la complacencia o en la debilidad de los reyes y, de ser posible, ir más lejos: que ningún realengo fuese a jurisdicción de señorío (...)».

Pérez, J.: «Los comuneros», en Historia 16. Madrid, 1989, pp. 157-158.

Nº2. Peticións dos Comuneiros de Burgos, 1520.

Vicens Vives, pax. 38

Nº1  La paradoja de una gran potencia militar

<<La España de Felipe Il presentaba la paradoja de ser una gran potencia militar basada en una socie- dad atrasada y empobrecida, en la que se daba una incontestable supremacía de las clases de los terratenientes nobles o eclesiásticos, dedicados a vivir de la fuerza productiva de los agricultores y de los pastores y a mantener el régimen de la renta territorial en sus diversas formas. 

Al prolongarse de esta manera, en el marco de un desarrollo general del capitalismo europeo en expansión, el feudalismo solo podía llevar a España al estancamiento y a la agonía históricas. Este ana- cronismo ha dejado sus huellas hasta nuestros dias>>.

Salomon, N.: La vida rural castellana en tiempos de Felipe II. Barcelona, Planeta, 1973, p. 320. EDIT. ANAYA

Felipe III

Nº 1 La expulsión de los moriscos

<<<Primeramente, que todos los moriscos de este reino, así hombres como mujeres, con sus hijos, dentro de tres días (...) vayan a embarcarse (...) en las galeras y navíos que están aprestados para pasarlos a Berbería (...).

Que cualquiera de los dichos moriscos que, publicado este bando, y cumplidos los tres días, fuese hallado desmandado (...) puede cualquiera persona, sin incurrir en pena alguna, prenderle y desvalijarle, entregándole al Justicia del lugar más cercano y si se defendiere lo puede matar (...).

Valencia, a veinte y dos días del mes de setiembre del año mil seiscientos nueve».

Edit. Anaya

Felipe IV

Nº 1. FRANCISCO DE QUEVEDO: Política de Deus, goberno de Cristo e tiranía de Satanás, 1626. 

Vicens Vives, pax. 42.

Nº 2. Carta de Olivares a Filipe IV, 1624

Vicens Vives, pax. 41.

Nº1 O descubrimento de América

   Llegó (Colón) a mitad de abril a Barcelona [...], y como a hombre que tan gran servicio les había prestado, mandaron que fuese solemnemente recibido. Salieron a su encuentro todos los que estaban en la ciudad y en la corte, y los Reyes Católicos le esperaron sentados públicamente, con toda majestad y grandeza, en un riquísimo trono, bajo un dosel de brocado de oro, y cuando fue a besarles las manos se levantaron, como a gran señor, le pusieron dificultad en darle la mano, y le hicieron sentarse a su lado.

A. RUMEU DE ARMAS Hernando Colón, historiador del descubrimiento de América

Nº2. Conquista e colonización de América.

Vicens Vives, pax. 39

Nº 3. A chegada de ouro e prata de América. (Taboa)

Vicens Vives, pax. 41.

Nº4. FREI BARTOLOMÉ DE LAS CASAS: Memorial ao Consello de Indias, 1565.

Vicens Vives, pax. 53.

Nº5.Fray Bartolome de las Casas: Historia de las Indias 

«Subió en el púlpito el susodicho padre fray Antón Montesino (...). Esta voz, dijo él, dice que todos estáis en pecado mortal y en él vivís y morís, por la crueldad y tiranía que usáis con estas inocentes gentes. Decid, ¿con qué derecho y con qué justicia tenéis en tan cruel y horrible servidumbre aquestos indios? ¿Con qué autoridad habéis hecho tan detestables guerras a estas gentes que estaban en sus tierras mansas y pacíficas; donde tan infinitas de ellas, con muertes y estragos nunca oidos, habéis consumido? ¿Cómo los tenéis tan opresos y fatigados, sin dalles de comer ni curallos en sus enfermedades, que de los excesivos trabajos que les dais incurren y se os mueren, y por mejor decir, los matáis, por sacar y adquirir oro cada día? (...) 

Fray Bartolome de las Casas: Historia de las Indias (1561). En Artola, M. Textos fundamentales para la historia. Madrid, Alianza Editorial, 1982, p. 222.   EDIT ANAYA

Sociedade e economía

Nº1. Salarios e prezos a inicios do XVI.

Vicens Vives, pax.44.

 Nº2 Atraso técnico en la agricultura

<<A pesar de que la gravedad del problema del abastecimiento iba en aumento, Fernando e Isabel no tomaron ninguna medida vigorosa para estimular la producción de trigo. Por el contrario (...) toda una serie de leyes concedieron a la Mesta amplios privilegios y enormes favores, que culminaron en la famosa ley de 1501 en virtud de la cual toda tierra en que hubieran pacido los rebaños trashumantes por lo menos una vez quedaba reservada a perpetuidad para el pastoreo y no podía ser dedicada a otros usos por el propietario (...)».

Elliott, J. H.: La España Imperial, 1469-1716. Barcelona, Vicens Vives, 1965, р. 122.

Nº3 Crisis económica en España en los siglos XVI y XVII

<<<Tras el esplendor de las cinco o seis primeras décadas del siglo XVI, la falta de tradición (o sea, de calidad) y el distancia- miento de los precios hispanos respecto de los europeos, se conjugaron para arruinar la producción artesana y manufacturera de Castilla. El declive industrial trajo consigo el derrumbamiento de las ciudades. Burgos, Salamanca, Segovia, Cuenca, Toledo y muchos otros núcleos cayeron en picado a partir del reinado de Felipe II. La quiebra de la industria, seguida de la del comercio y de los servicios, comprometió los ingresos de un fisco cada vez más ávido, así como los de una parte de las clases privilegiadas. Estas circunstancias habían de propiciar la conversión de la agricultura (...) en tabla de salvación      codiciada por todos. Víctima de tanta codicia, la tabla no tardaría en zozobrar. Presión fiscal y presión señorial insoportables (...) préstamos usurarios de tipo hipotecario han sido los azotes que se han abatido sobre la aldea castellana (...)».

Nadal, J.: «La población española durante los siglos XVI, XVII y XVIII», en Pérez Moreda, V., et al. (ed.): Demografía histórica de España. Madrid.  ANAYA

Nº4.  Os exércitos e o seu custo.

Vicens Vives, pax. 41.

Nº5. O millo

O millo localizase en Galicia desde principios do século XVII, pero o seu cultivo non comezou a se xeneralizar deica a década de 1630, introducíndose moi axiña nas comarcas litorais pontevedresas e gañando logo os vales fluviais en dirección ó interior e as chairas de mediana altura ubicadas no occidente da Dorsal galaica. En poucas décadas, o millo pasa a significa-los dous tercios da produción cerealística das explotacións agrarias das terras baixas e medias de Galicia meridional entre o Tambre e o Miño, como demostrou X.M. Pérez García. Pola contra, tardaría moito en ser incorporado o millo ás labranzas do interior lugués e ourensán, onde nunca se adaptou plenamente. Por esta razón, a introdución do millo na agricultura galega ten como consecuen- cia a diferenciación nidia de dous modelos de aproveitamento agrario: intensivo e mais produtivo na fachada atlántica, extensivo e de baixos rendementos nas chairas interiores. O millo provocaría na agricultura atlántica, de acordo don X.M. Pérez, unha eliminación dos folgados, a multiplicación e diversificación da despensa dos cereais e, en suma, un retroceso do gado, privado do rabusco pasteiro en agras e vilares.

Esta rápida difusión do millo nas comarcas costeiras foi posible gracias ás grandes vantaxes que presentaba para o campesino, principal introdutor desta semente, o seu cultivo. Altos rendementos, superiores ata dez veces ós do centeo, ciclo vexetativo máis curto entrea primavera e o outono, e doada panificación do mesmo mediante as famosas broas de millo. O incremento da poboación de Galicia no século XVII-XVIII non se entendería de non contar con esta importante novidade agricola. Con todo, o millo non conleva cambios revolucionarios no seo da agricultura; pola contra, afortala o sistema tradicional e permite estiralo ata límites insospeitados, sen mudar nin a técnoloxía agraria nin as relacións sociais agrarias.

A Historia. Ramón Villares. edit. Galaxia

EXERCICIOS

1. En que século introduciuse o millo en Galicia?

2. Cando comezou a xeneralizarse o cultivo do millo en Galicia?

3. En que áreas xeográficas de Galicia introduciuse inicialmente o millo?

4. Que proporción da produción cerealística representaba o millo nas terras baixas e medias de Galicia meridional en poucas décadas?

5. Por que o millo tardou en ser incorporado ás zonas do interior de Lugo e Ourense?

6. Como afectou a introdución do millo aos modelos de aproveitamento agrario en Galicia?

7. Segundo X.M. Pérez García, que efectos tivo o millo na agricultura atlántica galega?

8. Cales son as vantaxes que ofrecía o millo para os campesiños galegos en comparación con outros cereais?

9. Como contribuíu o cultivo do millo ao incremento da poboación en Galicia entre os séculos XVII e XVIII?

10. Por que se afirma que o millo non provocou cambios revolucionarios na agricultura galega a pesar da súa importancia? 

FELIPE  V

Nº1 

Los Borbones y la Guerra de Sucesión, 1700-1714

La sucesión al trono de Felipe V, Duque de Anjou y nieto de Luis XIV, se acogió con alivio en Madrid. Se dijo que el embajador español había proclamado que <<¡ya no hay Pirineos!». Se dio un paralelismo exacto entre la entrada del primer Borbón en España de 1701 y la del primer Habsburgo en septiembre de 1517: en ambas ocasiones un muchacho de diecisiete años sin conocimiento de España ni de su lengua, y dependiente de consejeros no españoles para recibir orientación de materias de Estado instituía la dominación de una monarquía extranjera. Al igual que en 1517, pronto surgieron resentimientos. Luis XIV se escribía directamente con su nieto y con el embajador de Francia, y controlaba directamente todas las decisiones importantes. Los consejeros franceses, y sobre todo la Princesa de los Ursinos, dama de honor de la joven reina María Luisa de Saboya, que se casó con Felipe en 1701, controlaban todos los nombramientos de la corte. Luis habría deseado cambiar todo el sistema político y financiero de la monarquía, pero se abstuvo por un sincero deseo de actuar con cautela y por el estallido de la guerra.

HENRY KAMEN. Una sociedad conflictiva: España, 1469-1714.

Nº2 

La revolución en el gobierno y la unificación de España

La Guerra de Sucesión cambió el rostro político de España. Tras la batalla de Almansa, Felipe V promulgó un decreto por el cual se abolían los fueros de Aragón y Valencia «por la rebelión que cometieron, faltando enteramente al juramento de fidelidad». En septiembre de 1714 les llegó el turno a los catalanes, cuyas constituciones abolió Berwick en cuanto entró en Barcelona; más tarde, en enero de 1716, una nueva constitución (decreto de nueva planta) reorganizaba los órdenes públicos del Principado, establecía las leyes de Castilla, hacía obligatorio el uso del castellano en los tribunales de justicia e imponía la ocupación militar de Cataluña. Así dejaba de existir la Corona de Aragón y, por primera vez en su historia, España se convertía en una nación unida políticamente. La gran excepción a esa unidad era el País Vasco, que se había mantenido leal a la dinastía borbónica.

HENRY KAMEN. Una sociedad conflictiva: España, 1469-1714.

Nº4.

Guerra de sucesión na Coroa de Aragón

La acusación de rebelión que se formuló contra la Corona aragonesa siempre resultó difícil de mantener. Con muy pocas excepciones, las clases altas y las principales ciudades de Aragón y de Valencia se habían mantenido sólidamente fieles a Felipe V. En Valencia, los campesinos siguieron combatiendo, pero su combate iba en contra de sus señores, y no en contra del rey. Tampoco en Cataluña había muchas pruebas de rebelión. Los dirigentes cívicos de los dos puertos principales, Barcelona y Mataró, dieron su lealtad al archiduque porque esperaban grandes favores comerciales, pero una gran parte del principado se mantuvo fiel a Felipe V. Lo que ocurrió en Aragón, y de hecho en Castilla, fue en realidad algo mucho más complejo que una rebelión. Las invasiones perturbaron la difícil relación entre las comunidades locales y provocaron toda una serie de conflictos internos, de los cuales fue ejemplo en Valencia la gran división entre los maulets (partidarios de los Austrias) y los botiflers (partidarios de los Borbones).

HENRY KAMEN. Una sociedad conflictiva: España, 1469-1714.

Nº5

A ABOLICIÓN DOS FUEROS

En todo caso, la abolición de los fueros era algo que habían defendido decididamente muchos castellanos, sobre todo Melchor de Macanaz, principal funcionario jurídico de la Corona, así como Luis XIV; en esas circunstancias, la «rebelión>>> resultaba un pretexto cómodo, que hacía mucho tiempo irritaba a los reinos de Levante. El final de los fueros no tuvo las mismas consecuencias en todas partes: los sistemas jurídicos internos de Aragón y Cataluña quedaron en gran parte intactos, pero en Valencia quedaron abolidos. En 1708, y después en 1714, también se abolieron las barreras aduaneras entre Aragón y Castilla, lo cual unificó comercialmente a España. Las principales consecuencias de todos esos cambios en los reinos del Levante fueron de índole financiera: el gobierno no introdujo el pesado sistema fiscal caste- llano, sino que en su lugar impuso un solo impuesto general, llamado el equivalente en Valencia (1716), la única contribución en Aragón (1714) y el catastro en Cataluña (1717). Mientras que Aragón no había contribuido casi nada a la Corona antes de 1707, en 1734 esos impuestos representaban ya casi el 14 por 100 de los ingresos estatales. A cambio, la Corona prometió a todos los aragoneses la igualdad de acceso a los puestos estatales, pero también esto se convirtió en un pretexto para que los castellanos pudieran ocupar los principales puestos de los reinos orientales.

HENRY KAMEN. Una sociedad conflictiva: España, 1469-1714.

A ILUSTRACIÓN

Nº1

Los «ilustrados» más conscientes eran partidarios decididos de la enseñanza de las ciencias útiles, y comprendian la interdependencia entre las mismas. Jovellanos, en 1789. al informar al rey sobre el beneficio del carbón de piedra y sobre la utilidad de su comercio, señalaba la conveniencia de fundar un consulado en Gijón, con una escuela a su cargo que se ocupase de «la enseñanza de las ciencias exactas y naturales bajo de un sistema bien regulado». A la luz de estas ciencias>> pensaba que prosperarían y adelantarían todos los «ramos» que podían conducir al desarrollo: <«la aritmética y la geometría, para fijar ideas de verdad en el discurso y en las obras; la mecánica, para animar las artes y oficios; la navegación, para criar nuevos pilotos; la química, para mejorar los tintes y blanqueos; la mineralogía, para extraer los minerales; la metalurgia, para perfeccionar el conocimiento y uso de los metales». De este modo, «todos los ramos de útil y provechosa industria aprovecharían estas luces, y con ellas recibirian un aumento increíble. En definitiva, pensaba Jovellanos que este era «el grande, el importante medio» a que debían <<su opulencia y sus ventajas las naciones sabias e industriosas». No cabe duda de que la preocupación utilitaria fue uno de los móviles fundamentales para el progreso de las ciencias.

G. ANES, El Antiguo Régimen: Los Borbones.

GEOGRAFÍA E HISTORIA. Edit SM 3 bach.

CONVERSO: converso ou cristián novo é a persoa que renuncia á súa relixión, xeralmente a xudía ou islámica, e acepta o catolicismo. En España os xudeus e os mouriscos convertéronse para evitar a expulsión en 1492 e en 1502, durante o reinado dos Reis Católicos. Moitos foron vítimas do tribunal da Inquisición .

GRAN ARMADA: gran frota de guerra (130 navíos) que Filipe II enviou en 1588 para invadir Inglaterra debido á política anticatólica, o apoio ao corsarismo e aos rebeldes flamengos da raíña Isabel I. O acoso da frota inglesa e os temporais provocaron a súa destrución. Despectivamente os seus inimigos a denominaron Armada Invencible.

MOURISCOS: descendentes de musulmáns que foron obrigados polos Reis Católicos a elixir entro o bautismo e a expulsión en 1502. En 1566 Filipe II prohibe o uso da súa lingua e da súa forma de vestir e os seu costumes e como resposta en 1588 protagonizaron a rebelión das Alpuxarras dirixidos por Aben Humeya.

TERZOS: unidade de combate española creada por Carlos I en 1534, formada por soldados de infantería que defendían as posesións españolas do Imperio. A unidade estaba organizada en tres seccións, combinando as armas brancas (picas, espadas) coas de fogo (arcabuces). Dividíanse en doce compañías. Destacaron pola súa eficacia os Terzos de Flandres.

UNIÓN DE ARMAS: proxecto elaborado en 1626 polo do conde-duque de Olivares, valido de Filipe IV, coa finalidade de crear un exército que garantise a hexemonía dos Austria españois en Europa. Pretendía un reparto máis equitativo da carga militar e fiscal entre Castela e os outros reinos. Xerou protestas en Cataluña e Portugal que derivaron nas revoltas de 1640 nestes territorios.

VALIDO: persoa que goza da absoluta confianza do rei, desempeña as tarefas de goberno e toma decisións en nome do monarca. Moitos deles utilizaron o seu poder no seu propio beneficio. En España salientaron o duque de Lerma (Filipe III), o conde-duque de Olivares (Filipe IV) e o P. Nithard (Carlos II).

XUNTAS DO REINO DE GALICIA: institución que actuaba en representación do reino de Galicia ante a Coroa. Foron creadas no século XVI e estaban presididas polo Gobernador e Capitán Xeral de Galicia. Encargábanse de aplicar as decisións da Coroa e de presentar ó monarca as peticións de Galicia. Estaban formadas polos deputados das cidades capitais das sete provincias.

Antigo Réxime: sistema político, económico e social propio dos séculos XVI ó XVIII, caracterizado polo absolutismo monárquico como forma de goberno, unha organización social estamental baseada nos privilexios e unha economía agrícola señorial. O Antigo Réxime entrou en crise coa Revolución Francesa.

Catastro de Ensenada: relación da riqueza da Coroa de Castela que o marqués de la Ensenada realizou entre 1749 e 1756 co obxecto de introducir a Única Contribución, tributo pensado para substituír as rendas provinciais. Non se aplicou debido á resistencia dos privilexiados. Constitúe unha fonte de grande valor para o estudo da poboación e a economía da época.

Decretos de Nova Planta: conxunto de decretos promulgados entre 1707 e 1716 que derrogaron os privilexios e as institucións dos reinos da Coroa de Aragó, xustificados polo seu apoio ó pretendente Carlos de Austria e promulgados por Felipe V a raíz da Guerra de Sucesión (1702-1714). Supuxeron a imposición da organización político-administrativa e das leis de Castela.

Despotismo Ilustrado: forma de goberno característica das monarquías absolutas europeas da segunda metade do século XVIII. Intentou adaptar o absolutismo monárquico ás ideas da Ilustración sen alterar os principios esenciais do Antigo Réxime (absolutismo político e sociedade estamental).Resúmese na frase de Carlos III: "Todo para o pobo, pero sen o pobo”.

Motín de Esquilache: levantamento do pobo de Madrid en marzo de 1766 durante o reinado de Carlos III. A orixe do conflito foi o malestar da poboación pola suba do prezo do pan e o descontento da nobreza e eclesiásticos contrarios ás reformas ilustradas. A consecuencia foi a caída do ministro reformista Esquilache.

Paz de Utrecht: acordo internacional asinado en Utrecht en 1713 que puxo fin á guerra de Sucesión á Coroa española. España perdeu o Milanesado, Nápoles, Flandres e Sardeña, que cedeu a Austria. Gran Bretaña recibiu Menorca e Xibraltar, xunto con privilexios comerciais coa América española. Británicos e holandeses recoñeceron a Filipe V como Rei de España.

Regalismo borbónico: doutrina política e xurídica que afirmaba a superioridade da autoridade dos reis sobre a Igrexa do territorio no que reinaban, e pretende que o monarca poida influír no nomeamento dos grandes cargos eclesiásticos. En España os reis da dinastía Borbón no século XVIII defenderon o poder do Estado fronte á Igrexa.

Bibliografía empregada para a elaboración dos conceptos de Historia de España de 2º de Bacharelato

ALFEIRÁN RODRÍGUEZ, X.; BREA PEDREIRA, A. (2009). Historia Bacharelato. A Coruña: Baía Edicións.

ÁLVAREZ REY, L.; GARCÍA SEBASTIÁN, M. (2016). HEG Historia de España. Vicens Vives.

BIBLIOTECA DE CONSULTA LAROUSSE. (2003). Diccionario de Historia. Barcelona: RBA Larousse.

COOK, C. (1993). Diccionario de términos históricos. ALIANZA ediciones del Prado.

MÍGUEZ MACHO, A. (2011). Historia breve de Galicia. Madrid: Sílex.

ORTEGA, J.; RIVERO, I. (2002). Diccionario de términos y acontecimientos históricos. Madrid: Ediciones Globo.

Páxinas web. - Real Academia de la Historia.

- Vocabulario de Historia de España. Bachillerato.

- Conceptos de Historia de España. Bachillerato.

Rúbicas do grupo de traballo de Historia de España da CIUG.