२.७ व्यवस्थापनका विविध पक्षहरुः नेतृत्व, उत्प्रेरणा, मनोबल, निर्णय प्रक्रिया, सङ्गठनात्मक व्यवहार र कार्य संस्कृति

२.७.१ नेतृत्व

• सामूहिक उद्देश्य प्राप्तिका लागि परिस्थिति अनुसार अनुयायीहरूलाई प्रभावित पार्न सक्ने क्षमता वा गुणलाई Leadership भनिन्छ ।

• All Managers are Leaders but All Leaders are not Managers.

• Not all leaders are managers, nor all managers are leaders.

• मुख्यतः तीन तत्त्वहरू नेता (Leader), अनुयायी (Follower) र परिस्थिति (Situation) बिचको सह क्रिया वा फलन (Function) बाट नेतृत्व निर्माण हुन्छ ।

२.७.१.१ नेतृत्वका प्रकृति

• प्रभावको विषयः Inspiration, Motivation, and Power ले प्रभाव पार्न सकिन्छ ।

• लक्ष्यउन्मूखः व्यक्ति तथा समूहको इच्छा तथा आवश्यकताका आधारमा लक्ष्य निर्धारण गरिनुपर्छ र परिस्थिति अनुसार परिवर्तन हुनुपर्छ ।

• परिस्थितिमूलकः नागरिक तथा सेवा ग्राहीको हितको लागि नेतृत्व निरंकुश बन्नुपर्छ । जस्तो महामारीमा अवतजावतमा कडाई गर्नु र विकास निर्माणमा सहभागितामूलक एवम् प्रजातान्त्रिक हुन्छ ।

• एकतर्फी निर्देशनः सामान्यतया नेताले निर्देशन दिन्छ । निर्देशन एकातर्फ हुँदा नेता निरंकुश हुने हुँदा Quality Circle र Participatory Management विधि अपनाउन सकिन्छ ।

• तीन संयोगहरूको प्रयोगः Leader, Situation and Followers

२.७.१.२ नेतृत्वको विशेषता

• नेतृत्वमा अनुयायीको हित (followers interest) रहेको हुनुपर्छ।

• नेतृत्वमा बृहत् सोच (long vision) हुनुपर्दछ ।

• नेतृत्वमा निश्चित उद्देश्य (Purpose) हुनुपर्दछ।

• धैर्यता (persistence) नेतृत्वको अर्को विशेषता हो।

• नेतृत्व कुशल हुन कार्य स्पष्टता (Work Clarity) हुनुपर्दछ।

• नेतृत्व प्रदान गर्दा सामाजिक सुसूचित (social consciousness) पनि हुनुपर्छ।

• परिस्थितिअनुसार (Situational)l नेतृत्व शैलीको उपयोग गरिएको हुन्छ।

• नेतृत्व मानिसप्रति उन्मुख (People Oriented) र प्रविधिप्रति उन्मुख (technology oriented) हुनुपर्छ

२.७.१.३ नेतृत्वको महत्त्व

• Goal Determination

• Organization of functional units

• Role of Coordination

• Sources of Motivation

• Representation of Needs

• Decrease of Dissatisfaction

• Determination of Planning

२.७.१.४ नेतृत्व सीपका तत्त्वहरू

• Teamwork

• Motivation

• Competence

• Skills

• Responsibility

• Communication

• Power

• Support

• Teamwork

२.७.१.५ असल नेतामा हुनुपर्ने सीपहरू

• Strategic Thinking: Developing a vision of where you want to be.

• Planning & Delivery: Planning how to achieve your vision and dealing with challenges along the way.

• People Management: Finding the right people and motivating them to work towards your vision.

• Change Management: Recognizing, responding and managing changes to your vision and plans.

• Communication: Working on the best ways to communicate your vision to others and listening to ideas.

• Persuasion and Influence: Encouraging others to help you achieve your vision by demonstrating its advantages.

२.७.१.६ असल नेतृत्वमा हुनुपर्ने गुणहरू

• शारीरिक र मानसिक उर्जा भएको

• मानव सम्बन्धको ज्ञान भएको

• सहानुभूति राख्ने

• सञ्चार सीप ज्ञान भएको

• सामाजिक सीप ज्ञान भएको

• इमानदार

• प्राथमिकता छुटाउन सक्ने

• भावनात्मक परिपक्वता

• पूर्वाग्रहबाट प्रभावित

• निष्पक्षता

• व्यक्तिगत रुपमा उत्प्रेरित

• प्रशिक्षण सीपको ज्ञान भएको

• प्राविधिक योग्यता भएको

• संगठनात्मक ज्ञान भएको

२.७.१.७ नेतृत्व शैली

निरङ्कुश शैली (Autocratic Leadership)

फाइदा

• अनुशासनहीन कर्मचारी या अनुयायीलाई तह लगाउन उपयोग हुने

• निर्णय छिटो हुने

• नियन्त्रणको एउटै केन्द्र हुने

बेफाइदा

• अप्रजातान्त्रिक विधिले शीतयुद्ध रहन्छ।

• एकतर्फी निर्देशनले कार्यगत कठिनाइ थाहा नहुने

• कामदार तथा अनुयायीको सिर्जनशीलता नहुने

• उत्पादकत्व घट्ने र Turnover हुने

आधिकारिक नेतृत्व (Authoritarian Leadership)

फाइदा

• अधिकारको आधारमा काम दिने

• अनुयायीमा आत्मसम्मान हुने

• संवेदनशील र निर्देशन दिनुपर्ने कामका लागि उपयोगी

बेफाइदा

• कर्मचारीमा सहभागिता कम हुने

• नेतृत्व दिन नसकिएको खण्डमा काम लथालिङ्ग हुने

• अधिकारको नाउँमा निरङ्कुशता हुँदा कामदार या अनुयायीको गुनासो र असन्तुष्टि रहने

सहभागितामूलक नेतृत्व (Participatory Leadership)

फाइदा

• हामी भावनाको विकास हुन्छ

• द्वन्द्व विरोध नहुने

• एक अर्काको प्रेरणा हुन्छ

• यसमा नेता र अनुयायीबिच सुमधुर सम्बन्ध रहन्छ

• सामूहिक जिम्मेवारी

बेफाइदा

• भौतिक र मानसिक रूपमा अनुयायी सहभागी नहुन सक्छ

• अनुयायीले विचार मात्र राख्ने खालको नभएर नेतृत्व जत्तिकै सहभागी हुनु सक्दैन

• विचार बाझिने हुन्छ

• छलफलमा समय बढी लाग्ने

• गोप्यता चुहावट हुन्छ

स्वतन्त्र नेतृत्व (Laissez Faire Leadership)

फाइदा

• नेताको अहस्तक्षेपले गर्दा काममा निरन्तरता

• स्वतन्त्र हुनाले सिर्जनशीलता अभिवृद्धि हुने

• आपसी सम्बन्ध सुधार

• आत्मविश्वास आत्मगौरब बढ्ने हुन्छ ।

बेफाइदा

• प्रत्यक्ष नियन्त्रण नहुनाले अव्यवस्थित बन्न सक्ने

• व्यवहारमा छाडापन आउने

• कामदारले आफै निर्णय गरिने हुँदा अन्योल असुरक्षा रहन सक्ने

• संगठनात्मक लक्ष्यलाई पाखा लगाइन्छ ।

स्वीकृतिमूलक नेतृत्व (Permissive Leadership)

फाइदा

• अधिकार प्रत्यायोजनबाट कामदारको मनोबल र कार्यदक्षता बढ्ने

• कतिपय काममा स्वनिर्देशन हुन्छ

• कामदारले लक्ष्य परिवर्तन गर्न सक्ने

बेफाइदा

• उच्चस्तरको कामदार भएको बेलामा मात्र उपयोग गर्न सकिने

• सांगठानिक लक्ष्य हासिल नहुने आशंकामा

• संगठनको स्थापनामा मात्र उपयोगी

प्रजातान्त्रिक नेतृत्व (Democratic Leadership)

फाइदा

• अनुयायी अधिकार सम्पन्न

• नेता अनुयायी सुमधुर सम्बन्ध

• कामदार तथा कार्यकर्ता स्वतन्त्र रहन्छ ।

• Compliance and Integrity हुन्छ

बेफाइदा

• नेतृत्वको सीप उपयोगमा अवरोध हुन सक्ने

• संगठनको लक्ष्य र व्यक्तिगत लक्ष्यबिच तालमेल नहुन सक्छ ।

• नियन्त्रणको औजार प्रयोग नहुँदा स्वनियन्त्रणबाट जटिलता उत्पन्न हुन सक्छ ।

२.७.१. ८ नेतृत्वका कार्यहरू

• संगठनको लक्ष्य निर्धारण गर्ने‚

• संगठनको संरचना तयार गर्नै‚

• संगठनका कार्यको समन्वय र निर्देशन गर्ने‚

• सामूहिक भावना अनुसार संगठनका कार्यहरु गर्ने गराउने‚

• संगठनको प्रतिनिधित्व गर्ने‚

• मातहतका अनुयायीलाई पथ प्रदर्शकको कार्य गर्ने‚

• संगठनको कार्यप्रति उत्प्रेरणा जगाउने कार्य गर्ने‚

• शक्ति र अधिकारको कुशल प्रयोग गर्ने‚ दुरुपयोग नगर्ने‚

• समयको व्यवस्थापन गर्ने‚ सही समयमा सही निर्णय गर्ने‚

• संगठनको समग्र पक्षको अनुगमन र मुल्याङ्कन गर्न ।

नेतृत्वका सिद्धान्तहरू

• रुपान्तरणकारी नेतृत्वः (Transformational Leadership): सन् १९७० मा राजनीतिक समाजशास्त्री जेम्स म्याक ग्रेगरले यस प्रकारको रुपान्तरणकारी नेतृत्वको अवधारणा ल्याएका थिए । यसमा नेताले एक आपसमा कारोबार गर्न वा लेनदेनका लागि प्रभाव पार्दछ । त्यसै गरी उत्प्रेरणा र नैतिकताको तह स्तरोन्नति गर्न अनुयायीहरुलाई अन्तरआवद्धता गर्दछ ।

• नेता सदस्यबीच विनिमय सिद्धान्त (Leader-Member Exchange Theory): सम्बन्ध स्थापना

• अनुकूलन नेतृत्व (Adaptive Leadership): यस सिद्धान्तमा नेताहरुलाई कडा चुनौतीहरु सामना गर्नुपर्ने हुन्छ ।अनुकूलनमा चुनौतीको सामना गर्न सहज हुँदैन ।

• शक्तिमा आधारित नेतृत्व (Strength Based Leadership): आफ्नो शक्ति र अरुको शक्तिमा लगाएर लक्ष्य हासिल गरिनुपर्छ । शक्तिका लागि सहयोग गर्नुपर्छ ।

• दासत्वमा आधारित नेतृत्व (Servant Based Leadership): अरुको समस्यालाई नेताले जिम्मेवारीपूर्वक लिने गरिन्छ ।

• गुणमूलक सिद्धान्त, व्यवहारिक सिद्धान्त, परिस्थितिमूलक सिद्धान्त, व्यवस्थापकीय ग्रिड सिद्धान्त

निजामती प्रशासनमा नेतृत्वको कमजोरीहरू

• पद र शक्तिसँग नेतृत्वलाई राखिएको छ ।

• नेतृत्व शैली Authoritative छ ।

• सहायक प्रति विश्वास नगर्ने र निर्णयमा सहभागी नगराउने पद्धति

• उत्तराधिकारीको कमी र परिणाम भन्दा प्रक्रियामा प्राथमिकता

• व्यवस्थापक र नेतृत्वलाई अलग हेर्ने गरिएको छैन।

• सहायक भन्दा आफू नै जान्ने बुझ्ने अहंकार नेतृत्वमा रहेको

• कामको मूल्याङ्कन चाकडीपनमा जोडिएको

निजामती सेवामा नेतृत्व सम्बन्धी व्यवस्था

निजामती सेवा ऐन, २०४९ मा भएको व्यवस्थाः

• दफा १८ (च) मा राजपत्राङ्कित प्रथम श्रेणी वा सो भन्दा माथिको निजामती कर्मचारीको नेतृत्व मूल्याङ्कन सम्बन्धी व्यवस्था तोकिएबमोजिम हुने

• नेतृत्व प्रभावकारीताका लागि नियमावलीको नियम ९०(क) दुई प्रकारको समितिः निजामती कर्मचारी नेतृत्व मूल्याङ्कन समितिको व्यवस्था गरेको छ ।

• राजपत्राङ्कित विशिष्ट श्रेणीका निजामती कर्मचारीको नेतृत्व मूल्याङ्कन गर्न मुख्य सचिव, प्रशासन विद् र नेपाल प्रशासनिक प्रशिक्षण प्रतिष्ठानका कार्यकारी निर्देशक सहित

• राजपत्राङ्कित प्रथम श्रेणीका निजामती कर्मचारीको नेतृत्व मूल्याङ्कन गर्न मुख्य सचिव, प्रशासन विद् र नेपाल प्रशासनिक प्रशिक्षण प्रतिष्ठानका कार्यकारी निर्देशक, वरिष्ट सचिव, संघीय मामिला तथा सामान्य प्रशासन मन्त्रालयको सचिव सहित

नेपालमा नेतृत्व सम्बन्धी समस्या

• असल राजनीतिक तथा प्रशासनिक संस्कारको विकास, संवर्द्घन एवम् प्रवर्द्घन हुन नसक्नु,

• इमान्दार नेतृत्व निर्माणका सम्बन्धमा राजनीतिक एवम् प्रशासनिक नेतृत्वको भूमिकालाई थप उदाहरणीय बनाउन नसक्नु,

• नेतृत्व निर्माण तथा नेतृत्व विकासलाई सहयोग पुग्ने सामाजिक वातावरणको अभाव हुनु,

• राष्ट्रिय विकासमा युवा सहभागिता अभिवृद्घि गर्न युवाको व्यक्तित्व विकास र सशक्तीकरणका लागि अपेक्षाकृत अवसर प्रदान गर्न नसक्नु

नेपालमा नेतृत्व सम्बन्धी चुनौती

• राजनीतिक प्रणालीमा क्षमतावान र नैतिकवान नेतृत्वको विकास गर्नु,

• बृहत् नेतृत्व (Meta Leadership) को अभ्यास गर्नु, नेतृत्वमा राष्ट्र र जनताप्रति समर्पण भावको विकास गर्नु,

• योग्यता र क्षमताका आधारमा नेतृत्व चयन प्रणालीको अभ्यास गर्नु,

• नेतृत्वलाई निष्ठा, सदाचार, ईमान्दारिताको मानकको रूपमा स्थापित गराउनु,

• युवाको सशक्तीकरणसँगै व्यावसायिक नेतृत्व विकास गर्नु

• नेतृत्वमा पनि दण्ड पुरस्कार पद्घति लागू गर्नु ।

नेपालमा नेतृत्व सम्बन्धी अवसर

• लोकतान्त्रिक व्यवस्था र संघीय शासन प्रणाली अनुरूप राज्यको तल्लो तहदेखि राजनीतिक अभ्यास गर्ने र नेतृत्व निर्माण गर्ने सक्षम नेतृत्व हुनु,

• सहभागितामूलक नेतृत्वशैलीको अभ्यास र समावेशी नेतृत्वको अभ्यास बढ्नु,

• नेतृत्व छनोटमा प्रजातान्त्रिक शैली अवलम्बन गरिनु,

• राष्ट्रिय विकासका सबै क्षेत्रमा युवा पुस्ताको सहभागिता उल्लेख्य रूपमा बढ्दै जानु,

• राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा सञ्जालीकरण तथा अवसर प्राप्त हुनु र कार्य सम्पादनमा आधारित प्रोत्साहन प्रणाली,

• कार्य सम्पादन करार सम्झौता लागू गर्ने अभ्यास सुरुआत हुनुलाई अवसरको रूपमा लिन सकिन्छ ।

नेपालमा नेतृत्व विकासका लागि रणनीति तथा कार्यनीति

रणनीति १ः सक्षम र प्रभावकारी नेतृत्व विकासका लागि योजना तयार गर्ने ।

कार्यनीतिहरूः

१. नेतृत्व विकासका लागि क्षेत्रगत रुपमा, दीर्घकालीन, मध्यकालीन र अल्पकालीन कार्ययोजना लागू गर्ने।

२. पुस्तान्तरण नेतृत्व विकासका लागि उत्तराधिकार योजना (Leadership Succession Plan) बनार्इ लागू गर्नुपर्ने

३. सक्षम र क्षमतावान नेतृत्व विकासका लागि कार्य विवरण, अधिकार प्रत्यायोजन, दण्ड-पुरस्कार, प्रशासकीय स्वायत्तता आदिको लागि कानुनी रूपमै व्यवस्था गर्नुपर्ने ।

रणनीति २ः

विभिन्न तहको नेतृत्वबीचको अन्तर्सम्बन्धलाई प्रभावकारी बनाउन साझेदारी र सहकार्यको विकास गर्ने ।

कार्यनीतिहरूः

१. नेतृत्वबीचको साझेदारी र सहकार्य विकास गर्न सार्वजनिक, निजी, सहकारी र गैरसरकारी संस्थासँग सहकार्य र साझेदारी अभिवृद्घि गर्नुपर्ने ।

२. नेतृत्व क्षमता विकासका लागि सरकारी र निजी क्षेत्रबीच अनुभव आदान-प्रदान र प्रशिक्षार्थी प्रशिक्षण (इन्टर्नसीप) कार्यक्रम सञ्चालन गर्नुपर्ने ।

रणनीति ३ः

पदमा मात्र आधारित नभइ क्षमतामा आधारित नेतृत्व विकासलाई प्राथमिकता दिने ।

कार्यनीतिहरूः

१. सफल नेतृत्वलाई आदर्श र अनुकरणीय व्यक्तिको रूपमा सम्मान गर्ने संस्कृतिको विकास गर्नुपर्ने ।

२. नेतृत्व मूल्याङ्कनको लागि संयन्त्र र पद्घति व्यवस्थित गर्नुपर्ने ।

३. सबल र सक्षम नेतृत्व विकासका लागि नेतृत्व विकास सम्बन्धी उपयुक्त वातावरण निर्माण गर्नुपर्ने ।

निष्कर्ष

• सामुहिक उद्धेश्य प्राप्तिका लागि अनुयायीहरुलाई प्रभाव पार्न सक्ने क्षमता वा गुण नेतृत्वमा हुन्छ ।विश्व परिवेशमा नियाल्दा नेताको कमी रहेको देखिदैन ।तर नेतृत्वसीपको खडेरी जताततै देखिन्छ । जीवनका हरेक क्षेत्रहरु जस्तैः राजनीतिक, सामाजिक, धार्मिक, सांस्कृति, शैक्षिक, प्रशासनिक लगायतका क्षेत्रमा नेतृत्वसीपको आवस्यकता रहेको छ ।

• देशको शासन व्यवस्था प्रभावकारी रूपमा सञ्चालन गर्न सक्ने क्षमतायुक्त र कुशल नेतृत्व निर्माणका लागि आवश्यक योजना र कानुन निर्माण गर्नुपर्दछ।

• सरोकारवाला निकायसँग समन्वय र सहकार्य गर्दै सक्षम र सफल नेतृत्व मार्फत देश विकास गर्न सकिन्छ ।