Op 11 november 1918 om 11.00 uur is het voorbij.  De wapens zwijgen.  Duitsland wordt zwaar gestraft, vastgelegd in het Verdrag van Versailles. Hier wordt de kiem gelegd voor de volgende wereldwijde slachtpartij,  tweede wereldoorlog. 

Ook bij ons is er veel vernield.  Mensen proberen zo snel mogelijk hun gewone leven weer op te bouwen. Antwerpen telt in 1919 al 322 857 inwoners, een aantal dat zich vanaf dan stabiliseert tot ongeveer 300.000 inwoners.  Vanaf 1924 kent Europa een economische groei.  Ook Antwerpen kent, met Frans Van Cauwelaert als burgemeester, in de jaren twintig een zeker herstel.  

De "roaring 20's", de dolle jaren 20 zijn aangebroken.   Het is ook de tijd van de eerste sociale rechten:  in 1921 werd de 8-urendag bij wet in heel België van kracht. In En dan, wanneer de verbeterde conjunctuur haar hoogtepunt bereikt...

Tot een jaar na de grote beurscrash in de USA valt bij ons de toestand redelijk mee. In 1930 stijgt de werkloosheid maar het zorgt niet voor grote ongerustheid.   Dit dankzij de viering van het honderdjarig bestaan van België, de gespreide Wereldtentoonstelling te Luik en Antwerpen maar zeker ook de grootse publieke werken die hieraan vooraf gingen.  En nog verder worden gezet.  Zo wordt in Antwerpen nog begonnen aan prestigieuze bouwprojecten zoals de Boerentoren, de Grand Bazar en de twee tunnels onder de Schelde, die in 1933 geopend worden.  De Waaslandtunnel - de eerste autotunnel op het continent, de Sint-Annatunnel en de eerste en hoogste wolkenkrabber in Europa getuigen van de economische bloei van Antwerpen.  Het zijn toonbeelden van economische kracht en geloof in de toekomst.

Maar de Wereldtentoonstelling van 1930 is een laatste impuls aan onze economie en ook hier worden de gevolgen van zwarte donderdag voelbaar.  In 1932 breekt een een zeer woelige periode aan met grote stakingen voor betere loons- en arbeidsvoorwaarden.  Er komen betere minimumlonen en op 8 juli 1936 werd bij wet een week betaald verlof ingevoerd in alle ondernemingen met meer dan tien werknemers. 

De economie zal in 1934 haar dieptepunt bereiken.

De werkloosheid stijg snel.  De bankencrisis heeft een internationale schuldencrisis veroorzaakt.  De grote leningen door Europeese landen bij Amerikaanse banken worden opgeëist. Lenen wordt duur, investeringen maar ook alledaagse bestedingen stuiken in elkaar. 

Protectionisme steekt de kop op.  Om de eigen markt te beschermen, stellen de meeste landen hoge importheffingen in.  De wereldhandel krimpt sterk en in het ene na het andere land stort de economie ineen.  Een tijd van massale werkloosheid en armoede is het gevolg, ook bij ons.

Vanaf 1935 treed er een economisch herstel op.  Rond 1936 neem de werkgelegenheid langzaam weer toe.  Maar vanaf 1937 volgen de regeringscrisissen elkaar op en stijgt de politieke spanning in het buitenland.  Weer staat de economische groei onder druk en neemt de onzekerheid toe.

Het is de tijd van het nationalisme en het corporatisme tegen het individualisme (liberalisme) of klassenstrijd (socialisme). het communisme, het fascisme en het nationaal-socialisme.  Invloeden die vanuit Rusland, Duitsland en Italië al op het einde van de twintiger jaren voelbaar werden.

In 1938 werd de week betaald verlof een collectief recht voor alle werknemers ongeacht het aantal werknemers.  De oorlogsdreiging, de mobilisaties, de vluchtelingen uit het Oosten,...  Het economisch leven in België wordt meer en meer ontregeld.   En dan - 1939 - breekt die oorlog echt uit.  

De Belgische economie was ontwricht.  Infrastructuur (wegen, energievoorzieningen, bruggen, fabrieken) was op vele plaatsen vernield, gestolen of verhuisd.  De noodzakelijke technische en leidinggevende arbeiders en bedienden waren onder de wapens geroepen of gevlucht.  Tegelijkertijd werd het leger gedemobiliseerd en keerden vluchtelingen en krijgsgevangenen terug.  In deze chaos was een doorstart van de productie en de daarbij horende tewerkstellling een moeilijke opgave.  

Zo'n 2 maanden na de wapenstilstand, juli 1940,  telt ons land 500.000 werklozen, wat voor de Militärverwaltung - het Duitse militair bestuur van ons land en Noord-Frankrijk - een groot probleem vormt:

1. Onze economie dient immers ingeschakeld te worden in de Duitse oorlogsindustrie.  

2. Daarenboven is het grote aantal werklozen een potentieel gevaar voor de orde en de sociale rust in het bezette land. 

Daarom werd al snel overgegaan tot de oprichting van een systeem van arbeidsbemiddeling en recrutering.  

De aanwerving van vrijwillige arbeiders voor Duitsland gaat ook van start. Om de aanwerving te stroomlijnen, brengt de bezetter een uitgebreide organisatie op de been. Gruppe VII, ‘Arbeidseinsatz und Sozialwesen’, deel van de economische afdeling in de Verwaltungsstab van Reeder, wordt één van de grootste diensten in het militair bestuur. De Arbeidseinsatzreferaten zorgen voor de uitvoering.  Ze richten Werbestellen met Aussen- en Nebenstellen op over het ganse land.  Dit dicht net van aanwervingsbureaus werken nauw samen met de Belgische arbeidsbureaus.

Onze regering is gevlucht.  Hun taken zijn overgenomen door ambtenaren in een “comité van secretarissen-generaal”.  Een wet van 5 maart 1936 over de plichten van ambtenaren in oorlogstijd en de besluitwet van 10 mei 1940 heeft tot gevolg dat deze ambtenaren in mei 1940 de taak van hun gevluchte ministers moeten overnemen. Een akkoord (‘protocol’) van 12 juni 1940 geeft hen ruime bevoegdheden. 

De Duitsers wenden zich tot de secretaris voor het ministerie van Arbeid en Sociale Voorzorg, Charles Verwilghen.  Zo wordt een akkoord gesloten over de vrijwillige tewerkstelling van Belgische arbeiders in Duitsland. 

1. werving voor Duitsland gebeurt volledig op vrijwillige basis;

2. de steun aan de Belgische arbeiders die weigerden in Duitsland te werken wordt niet ingetrokken;

3. Belgische arbeiders worden niet in de Duitse oorlogsindustrie ingeschakeld;

4.  Belgische arbeiders in Duitsland kunnen van de Duitse sociale wetgeving en voorzieningen genieten. 

Aangelokt door hogere lonen, betere arbeidsvoorwaarden, meer sociale voordelen, vertrekken arbeidskrachten vanaf juni 1940 naar Duitsland.  Zo zouden zo'n 200.000 Belgische arbeiders vrijwillig in Duitsland gaan werken. 

Verder was ook overeengekomen dat Belgische werkgevers niet verplicht werden om een beroep te doen op de NDAT voor de rekrutering van werknemers. Ook zou er van overheidswege - de bezetter - niet actief worden ingegrepen in de personeelsbezetting van een bedrijf.

Bedrijven en KMO's stelden dikwijls mensen te werk om ze uit handen van de Werbestellen te houden.

Deze dienst organiseert de steun aan behoeftige personen en de terbeschikkingstelling van steuntrekkende arbeiders aan werkgevers.   Het Duits bestuur verplicht de NDAT om de sociale dienstverlening ander aan te pakken. 

De Werbestellen en NDAT werken nauw samen: de Werbestellein Antwerpen maakt met de NDAT afspraken zodat werkloze arbeiders in de lokalen van de NDAT kunnen worden aangesproken om in Duitsland te gaan werken.  

Maar ook arbeidsbemiddelaars van de NDAT zkrijgen de opdracht werkloze arbeiders zoveel mogelijk te overtuigen om 'vrijwillig' in Duitsland te gaan werken. Daarbij zal het besluit van 29 juni 1940 over de steunverlening aan behoeftige personen of gezinnen worden gebruikt, om werklozen te bedreigen met het ontzeggen van steun indien ze geen 'geldige' reden hebben om werk in Duitsland te weigeren.

Op 29 juni 1940  komt een besluit betreffende de steunverlening aan behoeftige personen of gezinnen. 

1. elke werkloze moet ingeschreven zijn in het plaatselijke kantoor van de NDAT;  De werkzoekende moet zich periodiek aanmelden om te informeren of er werk voorhanden is.

2. een werkeloze moet "in staat van behoeftigheid" zijn om steun te krijgen van de Commissie van Openbare Onderstand (COO). 

3. de Pflichtarbeit wordt ingevoerd zodat burgemeesters werkbekwame werklozen gedurende twee volle dagen of vier halve dagen kunnen verplichten allerhande karweien uit te voeren, zoals het ruimen van puin, het reinigen van grachten, het onderhouden van parken,... 

Het RAA wordt geleid door een VNV'er: Frits-Jan Hendriks .  De plaatselijke Arbeidsambten die in heel het land worden opgericht krijgen hun richtlijnen vanuit het RAA te Brussel. 

In theorie werken de Arbeidsambten en de Werbestellen autonoom van elkaar, maar in praktijk gaan ze steeds nauwer samenwerken. Deze samenwerking wordt gestuurd vanuit het Militärverwaltung en is noodzakelijk voor de volgende stap: de verplichte tewerkstelling.

Door de sociale wetgeving te gebruiken of door werklozen via intimidatie te dwingen om werk in Duitsland te aanvaarden, ontstond er een verkapte vorm van verplichte tewerkstelling, nog vóór die officieel op 6 maart 1942 (verplichte arbeid in België) en 6 oktober 1942 (verplichte arbeid in Duitsland) werd ingevoerd.  

Jongens van 18 tot 25 jaar moeten zich aanmelden op het arbeidsambt om eventueel opgeëist te kunnen worden voor tewerkstelling in Duitsland.  Wie zich niet laat registreren, ontvangt geen rantsoenkaarten meer.

Met de verordening van 6 maart 1942 kunnen alle inwoners van België binnen het ambtsgebied van de Militärverwaltung verplicht worden om een willekeurige tewerkstelling te aanvaarden. Werkgevers dienden hiervoor zelfs hun aangeduide werknemers af te staan. 

De praktische toepassing van de verordening werd toevertrouwd aan het RAA.   De eerste gevolgen waren te merken in de bouw: sommige arbeiders werden verplicht tewerkgesteld aan de Noord-Franse kust.   

Ook opgepakte zwarthandelaars en smokkelaars of personen die van smokkel of handelspraktijken op de zwarte markt werden verdacht - 'asociale' of 'ongure elementen' - worden verplicht tewerkgesteld aan de Atlantikwall onder leiding van de Organisation Todt. 

Ook wordt er geen enkele garantie gegeven dat arbeiders niet in de oorlogsindustrie zullen tewerkgesteld worden. 

Het Arbeidsambt legt zich nu toe op het tewerkstellen van Belgische arbeideskrachten in Rüstungs-bedrijven.

Alle eerstejaarsstudenten moeten zich verplicht aanmelden voor 20 maart voor de arbeidsdiensplicht.   Ze moeten zes maanden "handenarbeid" verrichten (verplichte tewerkstelling).  Niemand mag nog hogere studies aanvangen zonder minimaal één jaar tewerkgesteld geweest te zijn.

Deze verordening beschreef de arbeidsvoorwaarden voor Joden en machtigt het hoofd van de Militärverwaltung om specifieke arbeidsvoorwaarden te bepalen.   Het Rijksarbeitsambt is als Belgische instelling, belast met de aanwerving van Joden

Op 8 mei 1942 verschijnt een aanvullende verordening.  Zo worden de bezoldiging, de bijzondere vergoedingen, de vakanties, de regeling bij ziekte en het ontslag bepaalt. Hoofdstuk twee bepaalt dat Joden verplicht in groepsverband moeten werken, afgezonderd van 'arisch' personeel en dat het verboden is hen aan te nemen als leerling.

Op basis van de gemeentelijke Jodenregisters en de "lijsten en mededelingen betreffende Joden die verplicht waren hun zaak op te heffen" worden de Joodse arbeidskrachten door het RAA opgeroepen om zich aan te melden. Voor de Joden is er een afzonderlijk loket, waar ze worden ingeschreven en medisch gekeurd, om na te gaan of ze geschikt zijn voor zware arbeid op de werven van de Organisation Todt (OT)

Door het besluit van 6 oktober 1942 kunnen mannen van 18 tot 50 jaar en ongehuwde vrouwen van 21 tot 35 jaar, verplicht worden om in Duitsland te gaan werken.

Na felle protesten zag de bezetter uiteindelijk af van de verplichte tewerkstelling van vrouwen. 

Op basis van de gemeentelijke bevolkingsregisters en de personeelslijsten van bedrijven die niet nuttig waren voor de oorlogsnijverheid, selecteerden de Duitse Werbestellende kandidaten voor de verplichte arbeidsinzet. Die kregen, na een medische keuring, het bevel zich in een Belgisch station aan te melden, om vervolgens naar Duitsland te vertrekken. Velen onttrokken zich echter aan de arbeidsdienstverplichting en doken onder. 

Uiteindelijk worden voor de hele oorlogsperiode 189.542 Belgische arbeiders verplicht in Duitsland tewerkgesteld.

Vanaf juni 1943 trachten de Duitsers de rekrutering terug op peil te brengen met de invoering van een jaarklassensysteem. 

Alle mannen geboren in 1920 of 1921 worden opgeroepen.  Vrijstellingen worden gegeven aan leden van een collaborerende militaire of paramilitaire organisatie, mijnwerkers, arbeiders uit bedrijven die voor de oorlogsindustrie werkten, spoorweg- en postpersoneel, leden van de ordestrijdkrachten en studenten onder voorwaarden.

Weer geconfonteerd met een tekort aan arbeiders in Duitsland worden in april 1944  de jaarklassen van 1922 tot 1924 opgeroepen. 

In de Arolsen Archives - International Center on Nazi Persecution (tot 2019 International Tracing Service, afgekort ITS) in Bad Arolsen in Duitsland is een internationaal archief- en documentatiecentrum over slachtoffers van Nazi-Duitsland. Het archief bevat ongeveer 30 miljoen documenten over zo'n 17,5 miljoen nazi-slachtoffers. Er zijn meer dan 50 miljoen naamkaarten uit ontstaan. Sinds 2013 is het archief opgenomen op de Werelderfgoedlijst voor documenten.

Het bevat lijsten van tewerkgestelden in Duitse bedrijven.  Hierbij een lijst van de namen van mensen geboren in Ekeren.  Dit is maar een beperkt overzicht want velen waren al niet meer woonachtig in Ekeren.  Mensen die in de oorlog in Ekeren woonachtig waren maar niet geboren, staan hier dus nog niet tussen. 

Momenteel zijn het niet enkel de namen van tewerkgestelden.  Het kunnen ook gevangenen zijn of verzetstrijders in een gevangenis of kamp in Duitsland...

Op maandag 16 april wordt Remakele J. uit Ekeren genoteerd op de lijst van de uit Duitsland teruggekeerde gedeporteerde arbeiders die in de K.A.J. Centrale te Antwerpen werden opgevangen.

In 1948 vraagt Simonne Moerbeke hulp.  Ze komt uit Ekeren waar ze is geboren op 21 augustus 1919 .  Vanaf 1937 werkte ze als naaister bij haar zuster in Ekeren.

Tot ze in april 1944 verplicht wordt tewerkgesteld in Duitsland. Ze komt terecht in Tübingen, in het ziekenhuis.  Op de vraag waarom ze tot 1948 had gewacht, antwoordde ze dat schrik had geen werk te vinden in België.

In het fiscaal tijdschrift van Larcier, Taxwinexperts, kwam ik dit artikel tegen.  Als boekhouder mag/moet ik regelmatig deze site raadplegen. 

De Dienst Voorafgaande beslissingen van het Ministerie van Financieën werd bevraagd over en nogal eigenaardige kwestie.  Een Duits bedrijf dat in de oorlog gebruik had gemaakt van dwangarbeiders in één van de ondernemingen van hun groep.  Ze wilden nu de nabestaanden van de tewerkgestelden identificeren en hen alsnog een vergoeding geven.

De vennootschap is door het raadplegen van de archieven er in geslaagd om inderdaad nabestaanden te vinden. Op die manier werden twee Belgische vrouwen geïdentificeerd.  De vennootschap heeft vervolgens aan deze twee dames hun toestemming gevraagd om ze te mogen contacteren, aangezien ze eerder nooit contact heeft gehad met hen en ze er hadden voor kunnen kiezen om geen pijnlijke herinneringen te doen heropleven.

De vennootschap heeft vervolgens het initiatief genomen om de kinderen van de dwangarbeiders die tijdens de tweede wereldoorlog tewerkgesteld werden door de Duitse onderneming, die behoorde tot dezelfde groep, te vergoeden : de vergoeding die in februari 2022 aan twee personen werd gestort bedroeg voor elk € 10.000,00.

De vennootschap had geen enkele wettelijke of contractuele verplichting om de kinderen van dwangarbeiders te vergoeden. Ze heeft zelf het forfaitair bedrag van de vergoeding voor hun morele schade bepaald zonder enig debat te voeren over dit bedrag. De Duitse ondernemer, pleger van de mistoestanden was er ook zelf nooit toe gehouden om de slachtoffers van dwangarbeid te vergoeden en ze heeft dat ook nooit gedaan, evenmin als de Duitse overheid.

De vennootschap is derhalve van oordeel dat de betaalde vergoedingen niet onderworpen zijn aan de personenbelasting en ze vraagt aan de DVB de bevestiging dat de door de vennootschap aan de kinderen van de dwangarbeiders die door een Duitse vennootschap van haar groep tewerkgesteld werden in Duitsland tijdens de tweede wereldoorlog toegekende vergoedingen geen belastbare inkomsten uitmaken in de zin van artikel 6 WIB92.

Hoe zal de DVB deze kwestie aanpakken?

Hij zal vaststellen dat de vergoeding betrekking heeft op de vrijheidsberoving van de dwangarbeiders en geen contractueel karakter heeft (het is dus geen bezoldiging voor geleverde arbeid). De toekenning van deze vergoeding is niet verbonden aan om het even welke wettelijke verplichting in hoofde van de vennootschap die ze toekent noch van de Duitse overheid of van de onderneming die het misbruik gepleegd heeft. 

De DVB stelt inderdaad vast dat :

- De gedeporteerde gevangenen verplicht werden om te werken onder dwang en zonder bezoldiging ;

- Er geen enkele band bestaat tussen de vennootschap die de vergoeding toekent en de begunstigden van de vergoeding ;

- De vergoeding die werd betaald is een forfaitaire vergoeding, toegekend op eigen initiatief en zonder wettelijke of contractuele verplichting ;

- De vergoeding die werd betaald herstelt een morele schade en bezoldigt niet de arbeid die door de gedeporteerde persoon werd verricht.

Volgens de DVB kan het feit dat een erfgenaam een vergoeding krijgt om een morele schade te herstellen dan ook niet gekwalificeerd worden als een belastbaar inkomen.

De DVB sluit de kwalificatie als divers inkomen als beoogd door artikel 90,1° van het Wetboek van de Inkomstenbelastingen eveneens uit. 

Zou het gaan om beroepsinkomsten ? De DVB is van oordeel dat de vergoeding geen pensioen is in de zin van artikel 34 WIB92, ze werd inderdaad niet toegekend in het kader van een wettelijk stelsel van sociale bescherming, noch is ze rechtstreeks of onrechtstreeks verbonden aan een beroepswerkzaamheid, maar ze maakt een (gedeeltelijk en forfaitair) herstel uit van een morele schade.

Deze beslissing getuigt van gezond verstand en we kunnen ons de ophef niet inbeelden die een poging tot het belasten van de vergoedingen door de belastingadministratie zou veroorzaken....

Frédéric Ledain

Advocaat aan de Balie van Luik