Kazernes en installaties

Ekeren lag binnen de Stelling Antwerpen. Ten gevolge van de de snelle ontwikkeling van de artillerie in de Eerste Wereldoorlog was de kwetsbaarheid van de forten zeer duidelijk geworden. De fortengordel werd niet langer als verdedigingslinie gezien. De forten werden als infanteriesteunpunten gebruikt ter ondersteuning van de verdediging van de Stelling Antwerpen. Daarnaast dienden de forten als opslagplaatsen.

De verdediging, versterkt met de antitankgracht (1939), liep van Berendrecht (bij de vroegere schans Berendrecht) naar het Albertkanaal in Oelegem bij Massenhoven.  Samen met de KW-stelling (antitankversperring tussen Koningshooikt en Waver) vormt deze gordel de kern van de Antwerpse defensie in de aanloop naar mei 1940.

Meer info?

De gracht is aangelegd in 1937-1939, vlak voor de Tweede Wereldoorlog.

De antitankgracht loopt cirkelvormig rond Antwerpen op een afstand van 15 km van het stadscentrum. De lengte bedraagt 33 km en is minstens 6 meter breed en 3 meter diep, met een minimum waterstand van 2 meter. De taluds vormen een onoverbrugbare helling voor pantservoertuigen van vóór de Tweede Wereldoorlog. Het hoogteverschil bedraagt meer dan 13 meter tussen het laagste punt (3 meter boven zeespiegel) in de polders van Berendrecht en het hoogste punt (16,5 meter boven zeespiegel) in Brasschaat en Sint-Job-in-’t-Goor (Brecht). De gracht wordt grotendeels gevoed door het kanaal Dessel – Turnhout - Schoten.  

De antitankgracht heeft 15 betonnen stuwsluizen om het waterniveau te reguleren. Deze worden verdedigd door 13 sluisbunkers. Hiervan zijn er inmiddels twee zijn gesloopt. De twee overige sluizen werden verdedigd door nabije forten of schansen. Bedoeling was dat pantservoertuigen tot staan gebracht zouden worden.

Achter deze antitankgracht liggen de Belgische loopgrachten van de eenheden die in mei 1940 deze verdedigingslijn bemannen.

Aanvankelijk begon men met de aanleg van een droge gracht. Aangezien deze snel vol met water liep, besloot men alsnog tot het aanleggen van een natte gracht.  Een aantal beken en kunstmatige waterlopen zijn via duikers onder de Antitankgracht doorgeleid. Door deze duikers af te dammen, konden de gronden aan de oostzijde van de gracht gebruikt worden voor inundaties. De gracht heeft een zaagvormig tracé, bestaande uit rechte stukken met een stompe hoek. Op deze hoeken stond er afweergeschut.  Het tracé en profiel van de gracht zijn nog vrij intact. Alle metalen bruggen zijn echter vervangen door aarden dammen. 

Sommige delen van de Antitankgracht verdwenen na de Tweede Wereldoorlog door de havenuitbreiding en wegenaanleg. In Berendrecht is de gracht verdwenen door de aanleg van het Kanaaldok en het Delwaidedok. Ten zuiden van de kruising met het kanaal Dessel – Turnhout - Schoten (in Sint-Job-in-‘t-Goor, Brecht) is de gracht over enkele honderden meters gedempt. Tenslotte is ook een deel bij de monding aan het Albertkanaal gedempt. De Antitankgracht loopt dood op de E34 te Oelegem (Ranst). 

Na 1960 was de overheid van plan om de Antitankgracht uit te bouwen tot een duwvaartkanaal. Maar in 1994 is dit plan begraven door de Antitankgracht te beschermen als landschap. Er zijn nog 48 bunkers en een aantal sluizen aanwezig. 

Meer info?

Vanaf 16 september 1939 werd er dag en nacht gewerkt aan deze tweede weerstands-stelling, tussen Antwerpen en Namen, over Koningshooikt, Waver, Ottignies, Gembloers en Suarlée, in totaal zo'n 80 km lang. De geplande stelling zou bestaan uit drie reeksen betonnen bunkers, verbonden door ingegraven telefoonlijnen, prikkeldraadnetten en een anti-tank hindernis. De anti-tank hindernis zou bestaan uit ofwel een waterloop, ofwel een anti-tankgracht ofwel, aan elkaar en aan de bodem vastgemaakte Cointetelementen. ( metalen hekkens, uitgevonden door de Franse kolonel Cointet)

Ten noorden van het NMBS rangeerstation Antwerpen Noord liggen de Verlegde Schijns met de voorgracht en de hoofdgracht. Deze waterlopen vervullen een essentiële rol in de waterhuishouding van de ganse regio ten oosten en het noorden van Antwerpen. Aan het waterzuiveringsstation Rode Weel in Oorderen worden de Schijns onder het Kanaaldok gepompt. Ze monden uit in de Schelde aan de Twaalf Sluizen.

Naast hun belang als waterloop hadden de Verlegde Schijns een militair strategische functie in het verdedigingsconcept van de Vesting Antwerpen dat tot in 1914 is behouden gebleven.

Tot begin van de jaren 1900 konden de Scheldepolders - die toen nog tot aan de omwalling van de stad Antwerpen reikten – in enkele dagen volledig onder water worden gezet door bij hoogtij Scheldewater binnen te laten stromen. Daarom was het rond 1860 niet noodzakelijk om ten noorden van de stad een dicht net van militaire bouwwerken te voorzien. Het fort van Merksem in het oosten en het dijkfortje van Oorderen in het westen waren voldoende om dit overstroombare gebied te beveiligen.

De geleidelijke expansie van de haven in noordelijke richting maakte nieuw strategisch denkwerk noodzakelijk. De polders die voor de havenactiviteiten waren opgehoogd konden immers niet meer overstroomd worden. Beslist werd om de Brialmontgordel – met zijn bakstenen forten 1 tot 8 – in noordelijke richting te sluiten met een veiligheidsomwalling bestaande uit een doorlopende gracht die werd verdedigd door 4 fortjes. De vestingbouwkundige term voor zo’n fortjes is caponniére. Het is een flankerings-bouwwerk die vóór een wal en in een gracht ligt.

Vanaf de benedenloop van de Oudelandse beek werd een dubbele gracht voorzien. De voorgracht moest het water van de polderbeken opvangen. De veel bredere hoofdgracht moest de vijand tegenhouden.

Tussen de voorgracht en de hoofdgracht werd een iets hogere dijk aangelegd die de grens moest vormen voor het noordelijk overstromingsgebied.

Bij de Duitse aanval op de Vesting Antwerpen in september-oktober 1914 waren de werken aan de grachten en de wallen - die liepen vanaf Luchtbal tot aan Lillo – nog in volle uitvoering. De 4 caponniéres waren wel klaar, twee ervan nog zonder aarden bedekking.

De caponnières aan de hoofdgracht zijn opgetrokken uit ongewapend beton met muren van 1 meter dik en bovenaan een dak van 1,5m. Aan de veldzijde (vanwaar normaal de vijand komt) zijn ze bedekt met aarde. De vier kanonkelders, aan weerszijde van een centrale gang, zijn ingericht voor de opstelling van de geschutsstukken. In elk van de fortjes konden 8 kanonnen worden geplaatst. Die konden enkel zijwaarts vuren, dus ter verdediging van de flanken. Zo moest voorkomen worden dat de vijand met bootjes de brede waterloop zou oversteken of tijd zou hebben om een noodbrug aan te leggen.

Tijdens de tweede wereldoorlog waren in de fortjes Russische soldaten gelegerd die meevochten met het Duitse leger en die instonden voor de bewaking van het rangeerstation en de bediening van het luchtafweergeschut. In september 1944, bij de bevrijding van de haven werd het tweede fortje, dat dienst deed als munitieopslagplaats, opgeblazen door het terugtrekkende Duitse leger. Het vierde fortje werd gesloopt bij de aanleg van het bezinkingsbekken van het zuiveringsstation Rode Weel.

Tussen het derde en vierde fortje stond een ‘versterkte poort’. Maar die stond blijkbaar in de weg voor de toegang tot de NMBS mainhub en is domweg vernietigd.

Het sluitstuk van deze veiligheidsomwalling was het dijkfortje van Oorderen. Nadat dit jaren als stortplaats werd gebruikt als voorloper van de Hoge Maai verdween ook dit fortje voor de uitbreiding van de haven.

Het eerste fortje nabij de wijk Leugenberg is het meest intact gebleven. De Fortjes worden beheerd door Natuurpunt  (Meer info)

Het fort van Stabroek maakt deel uit van de buitengordel en ligt ten noorden van Antwerpen. Het is het eerste pantserfort van de Antwerpse fortengordel, samen met het fort van Sint-Katelijne-Waver.  Het wordt omringd door een natte gracht van ongeveer 50 m breedte.  De bomvrije kazerne in het fort bood plaats aan een 400 tal soldaten. 

Het fort is gebouwd vanaf 1902 en voltooid in 1907. De gebouwen van ongewapend beton staan op een trapeziumvormig forteiland. De toegangsbrug en de traditorebatterij daarachter zijn goed zichtbaar. Het is een fort van de tweede orde met slechts één pantserkoepel voor twee kanonnen en met een gedetacheerde reverscaponnière, die op een eilandje voor het fort ligt.

In 1939 werd het fort ingeschakeld in de nieuwe Antitankgracht, die aansluit op de fortgracht. Tijdens de twee wereldoorlogen heeft het fort geen belangrijke rol gespeeld. In 1947 werd het gedemilitariseerd en in 1955 verkocht aan particulieren.   Momenteel kan je er terecht voor allerlei "adventure" toestanden.

Het fortgebouw is in goede staat, en de fortgracht is nog intact. Het loopgravenstelsel ten zuiden en westen van het fort werd echter niet in stand gehouden.

De schans Smoutakker in Stabroek maakt deel uit van de buitengordel en ligt tussen het fort van Stabroek en het fort van Ertbrand in Kapellen. De Schans werd in 1906 gebouwd en beschikte over een kanon van 7,5 cm.  Het heeft nooit echt dienst gedaan.  Het terugtrekkende Belgische leger blies het fortje op 10 oktober 1914 op. In 1939 opnieuw ingeschakeld in de verdedigingslinie door het aanleggen van de antitankgracht.

Momenteel wordt de schans beheerd door Natuurpunt.