“Рабі дабро не толькі тады, калі бачаць людзі, будзь чулы, уважлівы да людзей усюды і заўсёды. Са¬мая вялікая каштоўнасць на свеце — чалавек”
Васіль Вітка
З «ІНТЭРНАЦЫЯНАЛАМ»
З «ІНТЭРНАЦЫЯНАЛАМ»
IУ кожнага чалавека ёсць свае тайны. I нават такія, што, пражыўшы жыццё, не прызнаешся. Ёсць і ў мяне такая. Калі, бывала, і ўспамінаў пра яе, дык заўсёды суцяшала адно: добра, што ніхто не ведае. I не сказаў бы і вам, маўчаў бы сабе ціхам, тым больш цяпер, напрыканцы шостага дзясятка год, каб не адзін чалавек, пра якога я не магу не ўспомніць. Ён адзіны сведка гэтай тайны. Праз усё жыццё я ўдзячны яму за тое, што пасля, калі мы пазнаёміліся бліжэй, часта сустракаліся, бачыліся, ён ні разу нават намёкам не выдаў, што памятае тое, пра што я сам рады быў бы забыцца.Даўно ўжо няма на свеце гэтага чалавека. Але памяць пра яго даражэйшая мне за маю тайну. Дый цяпер і яна ўжо мне самому здаецца не вартай увагі, хоць мучыла ўсё жыццё. Недзе на самым дне душы маёй доўга ляжаў, звіўшыся ў клубочак, мой сорам і, час ад часу прачынаючыся, як нядобры кот, драпаў кіпцюрамі маё сумленне.«Божа мілы, чаму ты не ўбярог мяне ад гэтага легкадумнага ўчынку?» – думаў тады я, даючы сабе цвёрды зарок ніколі не пераацэньваць сваіх магчымасцяў не паддавацца лёгкім спакусам.А сутнасць маёй тайны якраз і была ў гэтым: у саманадзейнасці, у імкненні адразу ж заваяваць сталіцу.Можаце ўсміхацца сабе, а тады я меў сур’ёзны намер – што б там ні было, зрабіцца... артыстам! Тады я быў цвёрда ўпэўнены, што маё жаданне дае мне поўную падставу на такое рашэнне. Гэта быў час, калі кадры рашалі ўсё. Мы рашуча перабудоўвалі свет, ну, а мастацтва – не такая ўжо складаная штука, каб мы не маглі падступіцца да яго. Тым больш – мы, моладзь, камсамольцы. Мы стварылі свой, камсамольскі тэатр «Сіняя блуза». Па ўсіх гарадах, раёнах, заводах і фабрыках, рабочых клубах звінелі баявыя жыццярадасныя галасы, што нам па сіле выканаць любую задачу. З вышыні сваёй перавагі мы строга судзілі ўсё, што было створана да нас, нават класіку. Памятаю, з якім запалам я выступіў супраць оперы «Царская нявеста», якую нам, удзельнікам камсамольскага злёту, паказвала нейкая заезная трупа. Раскрытыкаваў я оперу ў пух і прах не за тое, што яна была кепска, бездапаможна пастаўлена. Пафас майго пратэсту быў скіраваны не супраць правінцыяльнага ўбоства «нявесты», а супраць таго, галоўным чынам, што яна «царская». Як гэта нам, перадавікам, паказваюць нейкіх там цароў, баяраў, ды яшчэ ў царкоўныя званы звоняць! – абураўся я. I не сам сабе, і нават не на гэтым камсамольскім сходзе, а, уявіце маю найхрабрэйшую (каб не сказаць большага) рашучасць, – у друку.Гэты палымяны пратэст маёй душы быў змешчаны, як самы ўдарны матэрыял, на старонках жлобінскай чыгуначнай газеты «Ударнік», у якой я ў свае дваццаць год адразу займаў некалькі пасад: сакратара, уласнага карэспандэнта, карэктара, экспедытара і самага галоўнага, хто круціў вялізнае, цяжкае кола дапатопнай машыны, што друкавала нашу газету.Не зважаючы на разнастайнасць абавязкаў на сваёй непасрэднай рабоце, як чалавек, дасведчаны ў мастацтве, што «разбіраўся» нават у оперы, я быў упаўнаважаны кіраваць усімі мясцовымі талентамі. Чыгуначны клуб станцыі Жлобін таго часу безупынна кіпеў, як магутны кацёл, у якім гатавалася духоўная спажыва, што здавалася нам самай смачнай. Часта з-за перабояў у падачы электрычнасці адмяняліся кінакарціны, і тады на дзвярах паяўлялася аб’ява, амаль афарызм, якога заўсёды ў гэтых выпадках трымаўся наш адміністратар: «По случаю света кино не будет». Брыгады ж «Сіняй блузы» не спыняліся ні перад якімі цяжкасцямі. Мы раз’язджалі па ўсіх вузлах, станцыях і паўстанках чыгункі. Упэўненыя, што гэта і ёсць самае сапраўднае мастацтва, мы асабліва націскалі на пафас, на сілу слова ў тым сэнсе, што са сцэны ўжо не гаварылі, а крычалі на поўную моц усіх сваіх галасавых рэзерваў. I што самае цікавае: нашы «сіняблузнікі» карысталіся поспехам. На іх быў усюды попыт. Асабліва, калі праграма канцэрта прыстасоўвалася да канкрэтных умоў, будавалася на мясцовым матэрыяле, тады поспех быў найбольшы. «Ай, здорава, ай, прадзёрнулі!» Гэта была вышэйшая ацэнка для нас.Аднак хутка расла, развівалася і культура народа. Стаў болей патрабавальны глядач і слухач. Ён ужо не задавальняўся рэпертуарам «сіняблузнікаў» з яго высока ўтылітарным зместам і прымітыўнай, бездапаможнай формай. Сам час вымушаў мастацкую самадзейнасць падымацца на больш дасканалы ўзровень агульнай культуры. І з’яўленне так званых ТРАМаў – тэатраў рабочай моладзі – было, безумоўна, новай, важнай і значнай ступенню якаснага росту самадзейнасці, выяўлення людзей сапраўды здольных, артыстаў не па службовай разнарадцы, а па прызванню.У Мінску быў створаны рэспубліканскі ТРАМ. Асновай яго калектыву стала моладзь, якая ўжо мела сцэнічны вопыт, прайшла прафесійную падрыхтоўку, але рос тэатр і папаўняўся за кошт самадзейных, перыферыйных сіл. Быў абвешчаны нават дадатковы набор. Не перамог спакусы стаць артыстам і я, упэўнены, што ўжо блізка падышоў да мастацтва, а галоўнае – ведаю самыя баявыя яго задачы і якім яно павінна быць.У вызначаны дзень я прыехаў у сталіцу. I тут лёс мне адпомсціў не толькі за маю самаўпэўненасць, але і за ваяўнічую нецярпімасць нават суседства тэатра з царквою – тэатр рабочай моладзі змяшчаўся ў... касцёле. Само гэта ўжо не абяцала мне ўпэўненасці ў поспеху. Падбадзёрыла і абнадзеіла толькі адна нечаканая акалічнасць: экзамены прымаў чалавек, якогая ведаў па першым у маім жыцці сапраўдным спектаклі. Убачыўшы адзін раз, я ўжо не мог яго забыцца. Гэта была «Бацькаўшчына» Кузьмы Чорнага на сцэне тэатра, які мы цяпер завём Купалаўскім. Не памятаю, з якое нагоды прыязджаў я ў Мінск, бо для мяне, чыгуначніка, гэта было прасцей простага – сесці ў любы цягнік і прыехаць. Не памятаю прычыны прыезду яшчэ, відаць, і таму, што тое ўражанне, якое зрабіў на мяне ўбачаны спектакль, было настолькі новае, нечаканае, што перавярнула дагары нагамі ўсе мае – наіўныя і прымітыўныя – уяўленні аб мастацтве.Што ж так узрушыла, узварушыла ўсю маю істоту? Без чужой, старонняй падказкі я ўжо і сам не мог адказаць – праўда жыцця, якая стала мастацтвам.Леапольд Гушка, яго жонка, сын, дачка – такія натуральныя ў сваіх клопатах, у спадзяваннях на шчасце, былі для мяне ўжо не артыстамі, а жыццёва рэальнай сям’ёй, і апынуўся я не ў тэатры, а ў хаце людзей, спазнаваць жыццё якіх – мая пільная душэўная неабходнасць. Добрыя, шчырыя, даверлівыя, але бездапаможныя перад законамі чужога, несправядлівага грамадства, яны церпяць крушэнне ўсіх сваіх надзей – аднае за другой, даходзячы да поўнага адчаю. Трагічнае беспрасвецце і безвыходнасць зусім зламалі б гэтых людзей, каб не адзін агеньчык, які засвяціўся ў іх душы. У Гушкавай хаце паявіўся чалавек, які пэўна і выразна ведаў мэту барацьбы: мясцовы падпольшчык – бальшавік. I што мяне асабліва ўразіла, што ён, каб выказаць свае ідэі, не шукаў адмысловых формаў, не ўкладаў іх у гучныя слоўныя заклікі. Ён гаварыў моваю, вобразамі, самымі блізкімі таму асяроддзю, у якім жыў і з якога выйшаў сам. Не афіцыйны герой у разуменні плакатнага, утылітарнага мастацтва, якое прапагандавалі мы ў сваіх «сіняблузных» спектаклях, а жывы, натуральны, звычайны чалавек, які мае перад сабою ясную мэту, і хоць на галаву стаіць вышэй за ўсіх іншых, але знешне нічым сярод іх не толькі не вылучаецца, а наадварот – яшчэ болей сціплы, даступны, патрэбны і зразумелы кожнаму.Бальшавіка-падпольшчыка іграў Міхаіл Зораў, на той час ужо вядомы акцёр і рэжысёр.I цяпер як жывы стаіць у памяці яго Евель Цывін.Вось ён заходзіць у Гушкаву хату, стуліўшыся, пацірае ад холаду рукі, пацепвае плячыма.– Халаднавата ў вас у хаце, а каля лесу жывяце...Усім вядома, чаго прыйшоў ён сюды – знайсці магчымасць устанавіць сувязь з забастовачным камітэтам ткацкай фабрыкі. Але будзённы клопат, якім жывуць людзі, – гэта і яго клопат, яго натуральная чалавечая цікаўнасць. Гаворачы пра напружанае становішча ў рэвалюцыйным Петраградзе, ён неўпрыкмет падыходзіць да калыскі, што вісіць на круку сярод хаты. Адхіляе ражок дзяружкі. «О!» – усклікае ён у захапленні і прыцмоквае языком. Якраз жа ў гэтую хвіліну яму, бачыце, конча трэба ведаць, як завецца дзіця.– Віця, – адказвае маладая маці.– Віця!.. Віцька!.. – паўтарае ён радасна, як бы дазнаўшыся пра самае галоўнае, дзеля чаго сюды і прыйшоў.Уражанне ад спектакля і асабліва ад тае, новай для мяне, праўды мастацтва, якую адкрываў Зораў, у пэўным сэнсе і мела той вынік, што я ў глыбіні душы, тайна ад усіх сяброў і знаёмых, рашыўся на самаахвярны подзвіг у імя багіні Мельпамены.Пераступіўшы парог храма, у якім размясцілася яна, выселіўшы адсюль бога вышэйшага рангу, я адразу ж упэўніўся, што пераацаніў свае магчымасці. У тэатр дабіралася зусім нязначная колькасць акцёраў і толькі на пэўнае амплуа. З усяго вялікага гурту самадзейных энтузіястаў, якія таўкліся ў фае, тэатру трэба было выбраць двух-трох, але сапраўды здольных.Ружовыя мае намеры развеяліся ў адно імгненне. Астаўся толькі адзін маленькі агеньчык спадзявання на цуд – а раптам? А раптам той, хто адкрыў мне новыя таямніцы мастацтва, закіне ў маю душу зярнятка надзеі? У сваім узрушэнні я быў падобны на чалавека, якога точыць невядомая хвароба, і толькі адзіны доктар мае права вызначыць дыягназ і сказаць праўду. Гэтым доктарам быў Міхаіл Зораў...Дачакаўшыся свае чаргі, я ўвайшоў у пакой. Гэта было вучэбнае памяшканне, з класнымі лаўкамі і столікам, за якім сядзеў ён. Не памятаю, ці былі яшчэ там экзаменатары, ці сядзеў хто за партамі. Як мне здалося, у абсалютна пустой зале быў толькі ён адзін, і нават не ён сам, а яго вочы – глыбокія, праніклівыя, дапытлівыя, але добразычлівыя, з ледзь улоўнай усмешкай нейкай вінаватасці і засмучэння.Акінуўшы мяне паглядам, ён на хвіліну задумаўся, потым сказаў:– Вы – стары прафесар. У вас шмат вучняў, удзячных вам. Яны вас любяць, і вы любіце іх. I вось вы ўваходзіце ў сваю аўдыторыю. Вы бачыце позіркі блізкіх вам людзей, сваіх аднадумцаў. Як вы адчуваеце сябе ў такую хвіліну? Пакажыце мне...Гэта быў так званы эцюд – псіхалагічная задача, ад выканання якой залежаў мой лёс. Ніколі нават і ў сне не сніўшы пра такі высокі тытул, я разгубіўся. Бачачы гэта, Міхаіл Абрамавіч пачаў дапаўняць, узбагачаць вобраз новымі падрабязнасцямі. Ён сам вывеў мяне з пакоя, каб я, нанава ўваходзячы ў «сваю» аўдыторыю, адчыніў дзверы ўжо не ў якасці выпадковага безнадзейнага просьбіта, а як самы жаданы валадар гарачых сімпатый дзясяткаў сваіх прыхільнікаў, што сядзяць у гэтай зале, а сярод іх і сам Зораў.Здаецца, разы два ці тры я адчыняў дзверы, здымаў уяўны капялюш, клаў на стол уяўны цяжкі партфель, папраўляў на носе не ўяўныя, а сапраўдныя акуляры, ветліва адказваў на знакі ўвагі сваіх студэнтаў, сярод якіх сядзеў і мой экзаменатар і старанна ківаў галавой, хоць для яго ўжо было канчаткова ясна, што прафесара з мяне не выйдзе.Што навяло яго на думку паглядзець самадзейнага правінцыяла ў ролі прафесара?Я тады быў упэўнены, што адзіная выпадковая акалічнасць – тое, што я быў у акулярах, якія, напэўна, надавалі мне асаблівую паважнасць. Праўда, можа быць, што не адны акуляры, а і ўвесь мой выгляд. Як я ўжо сказаў, працаваў я на чыгунцы. У тыя гады чыгунка жыла па законах самай высокай дысцыпліны. Палітаддзелы дарог і аддзяленняў рашалі надзённыя задачы транспартнага ўзбраення краіны. Чыгуначная дзяржава строгім статутам вымярала адказнасць кожнага свайго працаўніка. Была ўведзена форма абмундзіравання з усімі службовымі адзначэннямі.На мужнае спатканне з Мельпаменай я і з’явіўся, можна сказаць, у поўнай красе свайго казённага мундзіра – цяпер ужо і не памятаю, у якога колеру кіцелі, а тое, што шапка мая была з цёмна-малінавым кантам, – помню добра. I хоць ніякіх іншых адзнак не было на мне, відаць, і гэтага было дастаткова, каб Міхаіл Абрамавіч убачыў у маёй асобе рэальнага кандыдата на высокую прафесарскую пасаду.Так ці прыблізна так разважаў я тады, пасля свайго бліскучага правалу, седзячы на самоце ў скверы каля тэатра, у якім я ўпершыню ўбачыў незабыўную «Бацькаўшчыну». Шустрыя гараджане снавалі паўз мяне, як мурашкі. У кожнага быў свой клопат, свая радасць, свой прыпынак, сваё месца ў гэтым агульным мурашніку. I толькі я, нікчэмная казурка, не вельмі ясна ўяўляў сабе, якой радасцю напоўню сваё жыццё, дзе знайду свой прыпынак. Тады я нават не мог падумаць пра такое дзіва, што міне якія чатыры дзясяткі гадоў, і я, сталы мінчанін, буду жыць якраз у доме, з вокан якога мне цяпер відзён і тэатр, і гэты сквер з яго ўтульным мілым фантанам, вакол якога весела бегаюць мае ўнучкі...Але гэта я вельмі ж запабег наперад. Тады будучыня мая мне была не зусім яснай. Для ўзнёслага настрою я не меў падстаў яшчэ і таму, што ў кішэні майго важнага кіцеля было... пяць капеек. Чамусьці гэтая сітуацыя з пятаком мне помніцца і цяпер. Ці то далёка было яшчэ да палучкі, і я, выбіраючыся ў дарогу, не рашыўся ні ў кога пазычыць грошай, каб не прагаварыцца, куды еду, ці проста юнацкая безразважнасць, не спыняючыся ні перад якімі перашкодамі, ішла, што называецца, на злом галавы – сказаць цяпер не бяруся, але той гарачы летні дзень здаўся мне такім бясконца доўгім, што я ледзь дачакаўся вечара, калі адыходзіў мой цягнік.Звычайна, стаўшы пасажырам, кожны душэўна далучаецца да таго шчымліва прыемнага ўзрушэння, якое авалодвае чалавекам у клапатлівай мітусні на вакзале, а потым у вагоне, калі цягнік вось-вось, грукнуўшы буферамі, як бы нехаця кранаецца з месца, і нават ужо ў разгоне, калі за акном пачынаюць мільгаць лясы, палі і шырокія далягляды, ты ўсё яшчэ доўга не можаш супакоіцца ад таго хвалявання, што апанавала цябе перад дарогай.Усе гэтыя перажыванні, знаёмыя кожнаму, але толькі не чыгуначніку, у кішэні якога ляжыць службовы білет. Супраць усіх хваляванняў, уласцівых пасажырам, у чыгуначніка выпрацоўваецца службовы імунітэт, гарантаваны ўпэўненасцю, што яго месца ніхто не зойме.Гэта была мая адзіная перавага, якая, аднак, ужо не магла даць мне ўцехі. Месца ў вагоне – не месца ў жыцці. Міхаіл Абрамавіч Зораў хацеў зрабіць мяне прафесарам. Які ён шчодры і добры чалавек! А я, няўдзячны хамут, так падвёў яго...Калі б я расказваў вам аповесць свайго жыцця, дык пасля гэтага шматкроп’я я напісаў бы «працяг будзе» і пасля перапынку перайшоў бы да яе другой часткі.II«Працяг будзе» – так называўся спектакль, які я неўзабаве ўбачыў у Мінскім ТРАМе. Ён быў пастаўлены Зоравым. І самай важнай для мяне акалічнасцю было тое, што галоўную ролю ў гэтым спектаклі іграў Зораў. I быў ён не хто іншы, а прафесар! Стары, разумны, мудры нямецкі прафесар! Сапраўды, у яго было шмат вучняў, удзячных яму. Яны лавілі кожнае слова свайго настаўніка. Але ў Германіі пачыналіся падзеі, якія бязлітасна, з болем, з крывёю шматалі на кавалкі не толькі людскія лёсы, а жыццё ўсяго народа. Правакацыйны падпал рэйхстага, вогнішчы на плошчах, у якіх гарэлі творы лепшых розумаў чалавецтва... Не грэбуючы ніякімі сродкамі, улады дамагаліся самыя нахабныя і прагныя палітычныя авантурысты. Жахлівая расколіна, што разрывала краіну, прайшла цераз самае сэрца старога прафесара Ведэля.У яго хірургічную клініку, пасля чарговай фашысцкай расправы, дастаўляюць раненых падпольшчыкаў. Але для гітлераўскіх малойчыкаў не існуе ні гуманных, ні маральных уяўленняў. Ашалелыя, яны рвуцца ў палаты. Са сцяны кабінета прафесара зрываюць партрэт яго любімага настаўніка і вешаюць партрэт фюрара. У разгромленай лабараторыі, якой аддадзены многія гады працы, прафесар з адчаем, з болем душэўным падводзіць пад сваім жыццём тую рашучую канчатковую рысу, за якой пачынаецца свядомая барацьба і мужны грамадзянскі выклік карычневым цемрашалам:– Трыццаць пяць год я прыходзіў сюды і вакол сябе бачыў галовы, у якіх распальваў першую дапытлівую думку... А сёння я ўбачыў вышчараныя звярыныя морды!..Хіба думаў тады Міхаіл Абрамавіч Зораў, вымаўляючы гэтыя гнеўныя словы, што так хутка і так зблізку сам убачыць гэтыя «вышчараныя звярыныя морды»?Жахлівая вестка застала яго ў Маскве. Мастацкі кіраўнік маладога тэатра, ён быў на Усесаюзнай творчай нарадзе. З вялікімі цяжкасцямі ён дамагаецца вярнуцца назад, дадому, у Мінск. Ён упэўнены, што на агнявым рубяжы барацьбы з фашызмам спат-рэбіцца і зброя палымянага мастацкага слова. Зораў паведамляе ЦК камсамола аб сваім намеры рыхтаваць тэатр для паездкі на фронт. «Рэпертуар у нас ёсць, – казаў ён, – “Як гартавалася сталь”, “Працяг будзе”. Трэба падумаць аб пастаноўцы “Авадня”». Роля Авадня была асабліва дарагая для яго. З яе Зораў пачынаў свой шлях у тэатры, будучы яшчэ зусім юнаком. Падзеі першых ваенных дзён у Мінску развіваліся з такой трагічнай хуткасцю, што тэатру нават не ўдалося сабрацца: многія акцёры пайшлі ў армію, некаторыя не паспелі выбрацца з горада.Трагічны лёс напаткаў і кіраўніка тэатра. Фашысцкія захопнікі і іх паслугачы ведалі пра значэнне і месца Зорава ў беларускім мастацтве. Яны былі б рады скарыстаць яго аўтарытэт у правакацыйных намерах, але гэты з выгляду ціхі і нерашучы чалавек астаўся да канца верны тым нясхісным грамадзянскім перакананням, якіх ён трымаўся заўсёды ў жыцці.Міхаіл Абрамавіч, як і сотні тысяч людскіх ахвяр, апынуўся за калючым дротам мінскага гета. Цяпер ужо мала хто мог пазнаць у ім таго Зорава, якога мінчане яшчэ зусім нядаўна бачылі на сцэне то суровым, патрабавальным упаўнаважаным Рэўваенсаветаў «Мяцяжы», то летуценным рамантыкам у «Платоне Крэчаце», то захапляліся шэдэўрам рэжысёрскай дасканаласці – спектаклем «Апошнія», пастаўленым разам з І. Раеўскім.За ганебнай фашысцкай агароджай, у засценку жудасных здзекаў з чалавечай годнасці Зораў выконваў сваю апошнюю ролю. На апошнія ўласныя сродкі, на ўбогія ахвяраванні сяброў па няшчасцю ён стварыў у гета сталовую. Абняможаныя, знясіленыя нявольнікі – старыя і дзеці – з удзячнасцю і надзеяй гарнуліся да гэтага добрага і чулага душой чалавека.Цёмнай восеньскай ноччу другога года акупацыі насупраць халупы, у якой ён жыў, спынілася машына. Дастаткова было глянуць у акно, каб зразумець, што прыйшла тая хвіліна, якое не адкладзеш, не затрымаеш. Галоўнае – сустрэць яе з годнасцю, на якую здольна твая грамадзянская і чалавечая мужнасць.Выдатны мастак, які ў жыцці, у абыходжанні з людзьмі ніколі не падкрэсліваў свайго таленту, на гэты раз па-рэжысёрску настолькі дакладна, а па-акцёрску настолькі дасканала і на самай высокай ноце ўсяго хараства сваёй душы – так завяршыў апошні эцюд свайго жыцця, што смерць яго зрабілася легендай.Нямногія сведкі яго апошняй хвіліны схільны былі думаць, што розум яго памуціўся. Лічыць так, ведаючы Зорава, яго характар, глыбока затоеную эмацыянальную сілу гэтай натуры, было б знявагай яго памяці.Ён добра ведаў, што ні аднае ночы не спалі знявераныя, зняможаныя адчаем і роспаччу вуліцы і завулкі Мінска. Машыны гойсалі адна за адной – цугам, калонамі. Пачыналася масавае, пагалоўнае вынішчэнне. I ніякая цемра не магла схаваць ад люд-скога вока аніводнага фашысцкага злачынства. З начных акон, з гарышчаў хат, з падземных скляпенняў, з руін, з падваротняў, з каменных ям дзясяткі, сотні вачэй бачылі, як нямецкая машына спынілася каля хаты Зорава і як з асветленых фарамі весніц выйшаў ён – спакойны, прысутулены, пацепваючы плячыма і хукаючы на замёрзлыя далоні –якраз як бальшавік-падпольшчык Цывін: «Халаднавата ў вас...».Усёй істотай, кожным сваім рухам ён адчуваў, што ў гэтую золкую восеньскую ноч на яго глядзіць жудасная затоеная аўдыторыя, глядзіць з невыказным страхам, а можа быць – і з верай, са спадзяваннем.Каго ён успомніў у гэтае імгненне? Любімага ім Авадня ці прафесара Ведэля? А можа быць, усіх разам, усе свае ролі, сыграныя за кароткае жыццё, сыграныя страсна, з глыбокім перакананнем розуму і сэрца...Роўна, не прыпыняючы хады, ён ступіў на прыступку машыны, павярнуўся тварам да святла і на ўсю сілу, якая яшчэ ў яго аставалася, – з болем, з пакутай, але і з надзеяй, вырваў са сваіх грудзей словы, якія потым далёка разышліся па затоеных цёмных кварталах пакутнага горада. Гэта былі словы «Інтэрнацыянала».Ударам рукі ён адкінуў дзверцы і пераступіў парог душагубкі.Гэта быў выклік у твар ворагу – выклік, поўны гневу, нянавісці і пагарды. Так паміралі яго героі. Так памёр ён сам.
1971
Вітка, В. Выбраныя творы / Васіль Вітка ; укладанне і каментар Т.Тарасавай ; прадмова А. Васілевіч. – Мінск : Беларуская навука, 2013. – (Беларускі кнігазбор. Сер. 1. Мастацкая літаратура). – С. 235–244.
1971
Вітка, В. Выбраныя творы / Васіль Вітка ; укладанне і каментар Т.Тарасавай ; прадмова А. Васілевіч. – Мінск : Беларуская навука, 2013. – (Беларускі кнігазбор. Сер. 1. Мастацкая літаратура). – С. 235–244.
ЛЕНІНСКІЯ НАДЗЕЛЫ
ЛЕНІНСКІЯ НАДЗЕЛЫ
Ён быў адзін з самых першых маіх настаўнікаў. Якая прывабная, таямнічая, поўная цудаў была для мяне яго кузня, што стаяла цераз вуліцу, якраз напроці нашай хаты.Пракураная, прадымленая кузенька, пасярод якой на тоўстай калодзе стаяла кавадла, а палову займаў горан з мяхамі – сіпатымі і хрыпатымі, як падраны гармонік, яна ніколі не пуставала – ні летам, ні зімою. Перад жнівом першы клопат – назубіць сярпы, панапраўляць, панацягваць шыны на калёсы, перад ворывам – навастрыць сашнікі. Перад зімою, на пачатку першых замаразкаў, пачыналася каванне коней – самая шумная і вясёлая пара ля Валадымавай кузні. Улегцы, у запражцы, а то і верхам прыязджалі сюды людзі і з чужых сёл. А кожны свежы чалавек – гэта ўжо навіна. Вось чаму тут любілі збірацца цікаўныя мужчыны, вясёлыя характарам, вострыя на слова і фантазію. Мае аднавяскоўцы доўга не маглі забыць, як адзін заезджы чмут здзівіў усю вёску сваёй граматнай кабылай. Не выпрагшы яе з аглабель, ён зачапіў лейцы за вугал кузні, дастаў з кішэні кажуха газету і, папляваўшы на яе канцы, прыклеіў да сцяны. Кабыла, падняўшы галаву, уставілася вачыма ў паперу і так, можа б, прастаяла ўвесь дзень, каб мы, здагадлівыя паджыганцы, не прынеслі ёй сена – хто колькі мог.Ад нас не было адбою. Мы вечна круціліся ля кузні, а той, хто пераступаў яе парог, быў самы шчаслівы. Дзіва што! Не кожнаму Валадым давяраў чорную, зашмальцаваную вяроўку, ухапіўшы якую аберуч, ты мог раздзьмуць у горане такі агонь, ад якога зіхацела ўся кузня і награвалася такім густым жарам, што сам каваль, які ляскаў па распаленым жалезе лёгкім малаточкам, і яго падручны, што гакаў з-за пляча цяжкім молатам, скідалі з сябе споднія кашулі. Кузня поўнілася такім прыемным гаркавым пахам вугалю, што аж займала дых.Ахвотнікаў пацягаць вяроўку, пасапці разам з кавальскім мехам, а тым болей пагахаць, хоць і цераз сілу, цяжкім молатам, было многа. Але не ўсім выпадала шчасце. Тыя, што не заслугоўвалі Валадымавага даверу, станавіліся яго зацятымі ворагамі. Падцікаваўшы, калі ён ішоў па вуліцы, ужо не малады па гадах чалавек, выскоквалі з-за платоў і крычалі ўслед, у такт яго хады, заўсёды адны і тыя ж словы:– Руб дваццаць! Руб дваццаць!Гэта была самая вялікая крыўда дзядзьку Валадыму - знявечаная яго нага каленам ляжала на цяжкай драўлянай кульбе, і, ідучы, ён так нізка прыпадаў, нібы знарок прыгінаўся, каб схапіць камень ці груду зямлі і шпурнуць упопускі. Гэта яшчэ болей развясельвала і падахвочвала крыўдзіцеляў.У мяне ніколі язык не павярнуўся вымавіць крыўдныя Валадыму словы не толькі таму, што ён быў наш сусед, з якім мы з аднаго калодзежа бралі ваду, і не толькі таму, што ў кузні я быў яго давераны памочнік – раздзімаў мяхі, а як падрос – узяўся і за молат, а самае галоўнае –таму, што Валадым быў асабліва ласкавы да мяне. Ён заўсёды зваў мяне сынок.– Сынок, падзьмі! Сынок, гахні во тут, яшчэ раз, яшчэ!.. – і пагрукае сваім малаточкам па тым месцы, куды мне на ўвесь мах трэба «гахнуць».Але добрае, ласкавае слова ў вуснах майго настаўніка стала злым, абразлівым у вуснах маіх праціўнікаў. «Сынок!» – зласліва пачалі пацвельваць яны мяне і так дапяклі, што я аднойчы ўбегшы ў кузню, плачучы, сказаў:– Дзядзечка Валадым, не завіце мяне сынок!..– Чаму? – здзівіўся каваль.– Не хачу! – яшчэ галасней заплакаў я.– Ну што ж, – сказаў Валадым, – не буду. – Але ў словах яго мне пачуўся затоены жаль, і ад майго сэрца быццам адарвалася часцінка нечага самага дарагога мне. Я зразумеў, што пакрыўдзіў свайго настаўніка і суседа, але чым? Чаму Валадыму так хацелася зваць мяне сынам?Пра гэта, ужо ўтаймаваўшыся ад сваіх перажыванняў я спытаўся ў маці:– Чаму дзядзька Валадым заве мяне сынком?– Бо ён жа твой бацька, – усміхнуўшыся, сказала яна.– Як гэта? – ледзь не закрычаў я ад нечаканасці такой навіны. – У мяне ж ёсць свой!..– Дзядзька Валадым – твой хросны, – адказала маці.– То чаму ж вы... – перапытаў я з дакорам і расчараваннем, – чаму ж вы выбралі такога... з крывою нагою?– З крывою нагою, ды з душою простаю, харошаю... – сказала маці. I мне пачулася асаблівая павага да нашага суседа. Дый сам я неўзабаве ўпэўніўся, што дзядзька Валадым з тых людзей, якія не толькі за дабро плацяць дабром, але гатовы памагчы, паспрыяць і паспачуваць заўсёды па шчырасці, па бескарыслівасці свае натуры. Нават да таго, хто меўся зрабіць, а то і рабіў ім крыўду, яны не былі помслівыя, знаходзячы магчымасць і нагоду даць вінаватаму ўрок усведамлення свайго ўчынку які б запомніўся яму надоўга, а то і назаўсёды.Цяпер, на жаль, мы рэдка ў нашым выхаванні звяртаемся да тых трывалых асноў маралі і этыкі, якія складаліся праз многія пакаленні нашых папярэднікаў. Душэўную чуласць можна выхаваць толькі такой жа чуласцю, далікацтва – далікацтвам, дабрату – дабратой. Можа, ніхто гэтага так не разумеў і не адчуваў, як нашы бабкі і дзяды, нашы маці і бацькі. Найбольш чулыя з іх, найбольш душэўна шчодрыя і выпрацоўвалі той вопыт выхавання, той кодэкс разумення дабра і зла, які склаў багацейшую скарбніцу народнай педагогікі. Разумныя бацька і маці, любячы сваё дзіця, ведалі, што спосаб ушчування сілаю – самы ненадзейны. Калі дзіця не перажыло ўласнай віны, сораму, раскаяння за зробленае кепства, а тым болей – злачынства, не будзе ніякай гарантыі, што ў далейшым ад благога ўчынку яго ўтрымае страх пакарання. Наадварот, заліхвацкасць, рызыка, як своеасаблівыя разуменні ўяўных смеласці і адвагі, будуць заахвочваць дзіцячую няўрымслівасць на новыя прыгоды і ўчынкі. Дзядзька Валадым рабіў людзям дабро не толькі сваёй працай каваля, але і сваёй чалавечай прыязнасцю. Няхай вам не здасца дробязнаю падзея, пра якую я раскажу трохі пазней. Відаць, асабіста мне яна не дробязная, калі не забылася і дагэтуль як наглядны ўрок глыбока перажытага мною раскаяння ў сваёй правіннасці перад маім настаўнікам.На Валадымавым прыгуменні расла груша. Дакладней кажучы, расла яна якраз паміж нашых сядзібак, мяжа між якімі сыходзіла ў вузкую, як праехаць аднымі калясьмі, дарогу на выган. Валадымава груша, пасаджаная ім на сваім аселішчы, аднак жа чамусьці ўся падалася ў наш бок. Мабыць, ад таго, што ёй заміналі вішні, якія купчасціліся за ёю, а на нашым баку аставалася незанятая прастора і якраз жа з гэтай стараны ўзыходзіла сонца, груша выгнулася над самай дарогай, і ўвесь яе галінасты верх апынуўся па наш бок. Калі паспявалі грушы і самі сабою падалі на наша прыгуменне, па даўняй суседскай дамове і мы маглі іх збіраць. Але які дбайны гаспадар папусціцца напаканец рук, каб не даглядзець дабра ў самую пору. Валадымавы грушы былі важкія і вельмі ж сопкія, і калі яны ўжо падалі з дрэва, то карысці і наедку з іх было мала. Яны бухалі дадолу, і рэдка каторая не разбівалася. Вось чаму абіранне груш было ледзь не святам і для Валадымавай сям’і, і для нашай. Асабліва любілі гэтую ўрачыстую хвіліну мы, дзеці. Кожнае гатова было ўслужыць: прыцягнуць лескі, падаць кош, а пасля – поўны і цяжкі – занесці дадому. Так з году ў год груша станавілася як бы нашай супольнай уласнасцю, дрэвам нашага добрага суседства, сяброўства і нарэшце – сваяцтва.А пачалося ўсё якраз з мяне, дакладней кажучы, з майго паяўлення на свет. Не буду ўдавацца ў падрабязнасці. Як пазней расказвала маці, асабліва я ёй не даўся ў знакі. І хоць быў першынцам, але трымаўся лагодна і ціха. Я спачуваў сваёй маці, яшчэ не радзіўшыся. Ужо ў глыбокай старасці яна часта ўспамінала і расказвала, як усё абышлося лёгка. Так лёгка, што сходнімі днямі і да самай хвіліны, калі яе «схапіла», яна пасвіла вясковую чараду. Пажаніўшыся, мае бацькі, не маючы ні зямлі, ні каня і астаўшыся ў дзедавай хатцы, выбралі адзіны магчымы спосаб да жыцця – наняліся ў пастухі. Плата была сходная, дый работа не ўвярэдная. Усё ішлося добра, каб якраз жа ў самую вясну, калі, як вока ў ілбе, трэба пільнаваць кожнае каровы і раз-пораз бегаць адварочваць ад шкоды, пастушка так абцяжарала, што ледзьве перавальвалася з нагі на нагу. Хлопцам гэта было за вясёлую забаўку. Яны па-свойму аберагалі маладзіцу. Як толькі яна, крэкчучы, падымалася ісці адварочваць чараду, пастухі ўжо былі нагатове. Толькі яна разгоніцца, а самы спрытны – падножку, і непаваротная маладзіца кулялася на купіну. I пакуль падымалася, вясёлыя гарэзнікі аж клаліся з рогату. «Гэтак ім было пацешна глядзець, як я перакочвалася з купіны на купіну», – расказвала мне маці. Расказвала весела, без аніякае крыўды на пастухоўскія забавы. Так, яшчэ не нарадзіўшыся, відаць, і я прывучваўся адрозніваць, дзе злая крыўда, а дзе жарт, няхай сабе не зусім удалы і дасціпны. Можа, таму, як упэўнівала маці, «у нас і абышлося ўсё лёгка: на цямочку, калі выганялі чараду, я адчула, што мне пара, і сказала бацьку: «Васілько, гані сёння ты» , – а сама пайшла ў хату, легла на палку каля печы, і не паспелі па бабку збегаць, а я ўжо і гатова, як табе кажу...» Але дабра не бывае без ліха. Мала з’явіцца на свет, трэба, каб людзі пацвердзілі, што ты ёсць ты, і, кажучы сучаснаю моваю, узялі цябе на парукі. Праз некалькі дзён, калі прыйшлося мяне хрысціць, я даў нямала клопату сваім бацькам. На радасцях, што нарадзіўся сын, ім думалася, што і яны, як усе, маюць права па ўвагу і пашану. Як ім, небаракам, хацепася, каб маім хросным быў не абы сабе хто. Бацька пайшоў прасіць царкоўнага старасту – той не прыняў ласкі. Адмовіўся нават родны бацькаў дзядзька. Для яго, валаснога суддзі, гэта быў завельмі малы гонар. Тады маці з уласцівым ёй аптымізмам сказала: – Э, Васілько, нам лепшага кума не трэба, як Валадым! I праўда, сусед адразу ж згадзіўся, нават абрадаваўся. Так мае бацькі пакуміліся з кавалём. Нездарма ж кажуць: лепшая радня – свая раўня. Дзядзька Валадым быў нам раўнёю – і ён не меў ні зямлі, ні каня. Адным яго спосабам да жыцця была кузня. Мае ж бацькі пачыналі з пастухоўскае пугі. Але наш сусед разумеў і цаніў людзей не па гонары, а па тым, на што яны здатныя. «Вучыся, браце, таму, што табе па душы», – заўсёды раіў ён. Не маючы за што рук зацяць, бацька мой паехаў у Сібір. Пятнаццацігадовы бацькаў брат Усцім астаўся за гаспадара. Ён наняўся ў фальварак за парабка. Трое – бабка Аксеня, маці і я – асталіся ў старой, трухлявай хатцы з акенцамі велічынёй роўна наадно бервяно. Колькі я помню, хату нашу звалі істопкай, бо яшчэ дзед прыстасаваў яе пад жытло з варыўні.У Сібіры бацька ўкладваў шпалы на чыгунцы, быў пуцявым абходчыкам і толькі потым узбіўся на сталы занятак. Навучыўшыся шавецтву, ён атайбаваўся ў Омску і на гарадскім рынку на хаду ладзіў самы просты і грубы людскі абутак. Халодны шавец – так звалася спецыяльнасць, якую набыў мой бацька. Яна дала яму сякі-такі спосаб мець свой хлеб. Праз які год бацька выпісаў да сябе маці і мяне. Гэта была наша першая паездка на цягніку. «Што я, мой сыночак, папатрэслася, папакалацілася, едучы на Урэчча, бо тады ж яшчэ ў Слуцку станцыі не было», – часта расказвала маці. Мне было толькі год ад роду, і таму не памятаю, ці тросся і калаціўся я, – напэўна ж, і тросся і калаціўся ад доўгай, выбітай, каляіністай дарогі на возе, але не ад страху перад сустрэчай з «машынай, што рэжа людзей». Такіх жахаў нарасказвалі вяскоўцы маёй маці пра цягнік, пра паравоз, што, убачыўшы яго на станцыі і «як з яго чорнага коміна рваўся дым і шугала полымя», яна, бедная, траха не ўмлела. Але ж потым, ачомаўшыся і ўпэўніўшыся, што машына нікога не рэжа, а наадварот, ехаць на ёй нават лепей, чым на возе, мая маці вельмі ж дзівілася хуткасці, з якой мы даехалі да Омска: «Гэта ж за якія два тыдні і былі там». Па тым часе, шэсцьдзясят год назад, гэта была касмічная хуткасць. А яшчэ раней маёй бабцы Аксені не меншае дзіва быў веласіпед. Убачыўшы, як па гасцінцы ў хмарах пылу самі па сабе каціліся два высозныя колы, а паміж імі – нешта падобнае на чалавека, прыгнуўшы-ся, перабірала нагамі, мая бабка, нема закрычаўшы ад страху, кінулася ў вёску. Задыханая, мыляючы збялелымі губамі, яна толькі і вымавіла два словы: «Чорт на калёсах!» Неўзабаве людзі дазналіся, што на самакаце ездзіць не чорт, а пан Залескі, і, як у свае пазнейшыя гады дазнаўся я, той самы Залескі, што разам з Тарасам Шаўчэнкам адбываў ссылку «ў далёкіх прыаральскіх і прыкаспійскіх пясках, і як там яны, сумуючы па сваіх родных мясцінах на Украіне і Беларусі, змаўляліся, калі толькі судзіць ім доля вызваліцца, абавязкова сустрэцца ў нас, на Случчыне. Вярнуўшыся раней, Браніслаў Залескі не пакідаў свайго друга ў бядзе, падтрымліваў яго не толькі пісьмамі. На малюнкі і карціны, якія прысылаў паэт свайму сябру, Залескі знаходзіў пакупнікоў, якія, набываючы творы ўкраінскага Кабзара, прыкладалі і шмат намаганняў, каб вызваліць яго з няволі. Залескі не раз апісваў дарогу і даваў Тарасу Рыгоравічу план, як знайсці яго сядзібу. Калі б гэты план здзейсніўся, Шаўчэнка ішоў бы ў Рачкавічы якраз праз мае Еўлічы, па тым самым гасцінцы, на якім яго сябра здаўся бабцы Аксені «чортам на калёсах».Так, бывае, сыходзяцца або могуць сысціся, перакрыжавацца лёсы і шляхі людзей, якія, жывучы на свеце, часам зусім нічога не ведаюць адзін пра другога.Мая бабка Аксеня была настолькі глухая, што субяседніку трэба было на ўсю моц крычаць ёй у самае вуха. Добра памятаю першае непаразуменне паміж мною і бабкай, праўда, прычынай якога была не столькі глухасць, колькі бабчына недасведчанасць у філалагічных тонкасцях.Вярнуўшыся з Омска, я ў свае шэсць гадоў быў для вяскоўцаў «гарадскі». Маё здзіўленне з усяго ўбачанага, маё адкрыццё нанава тых з’яў і рэчаў, якія звычайна якраз у раннім малалецтве найбольш уражваюць душу і сэрца чалавека, аднагодкам маім, а тым болей дарослым, здаваліся настолькі смешнымі і недарэчнымі, што ў іх вачах я выглядаў дзіваком, які з’явіўся невядома адкуль.Доўга не мог забыцца, стаўшы вясковым анекдотам, мой першы дыялог з бабкай Аксеняй. Прыехаўшы дадому, на другі дзень раніцай я ўбачыў, як ад нашага парога ўроссып кінуліся шэрыя лупатыя істоты, і ў захапленні закрычаў:– Бабушка, лягушки!Бабка доўга ўглядалася туды, куды я паказваў, – у разорку між бульбоўніку, а ўгледзеўшы, са збянтэжаным здзіўленнем і крыўдным дакорам свайму дурному ўнуку сказала:– Якія, хлопчык, галушкі, гэта жабы.Праз які год-два сэнсавыя адценні і рызыкоўныя сугуччы зрабіліся ўласцівымі і майму слыху, бо і я стаў думаць і ўсё ўспрымаць цераз сваю мову. А навучыўшыся чытаць, памятаю, сам трапіў у становішча сваёй бабкі, калі ўпершыню прачытаў прозвішча Катаеў, бо зразумеў яго літаральна, як паведамленне пра рэдкае здарэнне.Чытач ужо заўважыў непаслядоўнасць майго апавядання. Адхіленні ў бакі разбурылі мой сюжэт. Прызнаюся, я і не думаў пра яго. Гаворачы з вамі так, як плыве мая думка, я ўсё ж адчуваў, што ў гэтай плыні ёсць выток. Дзе ён? У раннім маленстве я пабываў у Сібіры, у думках з вамі перанёсся на пустынны бераг Аральскага мора, а потым усё ж вярнуўся да той хаты-істопкі, дзе нарадзіўся і з акенца якой убачыў свет. Як сляпы за плот, я не раз яшчэ буду брацца за яе вугал, ад якога да гасцінца было рукою падаць. Напэўна ж, калі б украінскі пясняр, ідучы ў госці да свайго друга, павярнуў у палявую сцежку напрасткі, ён не абмінуў бы нашай істопкі, сеў бы адпачыць на яе парозе, і мая бабка Аксеня, тады яшчэ зусім маладая, прыгожая, вынесла б яму ў драўляным кадаўбцы халоднага бурачнага квасу...Як бы далёка ў свеце ні былі тыя, хто выйшаў з гэтай хаты, рана ці позна, а ўсё ж вярталіся з гасцінца зноў да яе прызбы, выкладзенай цёплай, зляжалай кастрыцай.З нялёгкіх дарог імперыялістычнай і грамадзянскай вярнуўся дадому мой бацька. У салдатах ён набыў яшчэ адну спецыяльнасць – фельчара, але яшчэ больш удасканаліўся і ў першай: мог не толькі наладзіць зношаныя, старыя боты, а з тавару заказчыка пашыць новыя, па самай апошняй модзе – з высознымі цвёрдымі заднікамі і з халявамі-бутэлькамі, што шчыгульна аблягалі да самых каленяў мужчынскія і хлапечыя лыткі. Разлік быў сходны: насып поўныя халявы збажыны – вось і ўся плата. Умець – за плячыма не насіць. Цяпер мой бацька ўмеў многае, але надоўга хапіла б і гэтых двух клопатаў: лячыць хворых і абуваць здаровых, каб не пачаўся перамер усяе зямлі нанава, па душах.Нас было з бабкай Аксеняй сямёра. Не магу сказаць пэўна, колькі нам нарэзалі, але добра памятаю, што надзелы тыя называліся – Ленінскія. I дагэтуль у маёй вёсцы так завуцца тыя палеткі самай лепшай і ўрадлівай зямлі.Які вялікі сэнс гучыць мне ў гэтай назве! Людзі, што ніколі не мелі за што рук зацяць, парабкі і пастухі ўпершыню ступілі нагою ў цёплую, родную баразну жаданай зямлі, якую ім даў Ленін!Была ў нашай сям’і і восьмая душа: бацькаў брат, а мой адзіны дзядзька Усцім, якога, вярнуўшыся з Сібіры, мы ўжо дома не засталі. Яго забралі ў салдаты на імперыялістычную, а потым віхура грамадзянскай занесла так далёка, што за многія гады і почуту не было. Бабка Аксеня, яго маці, была ўпэўнена, што «яго і костачак даўно няма». Але ён сыскаўся-такі ў матчыну хату. 23-гадовы юнак, ён служыў у штабе Узброеных Сіл Украіны і Крыма – арміі, якой камандаваў Фрунзе. У самы цяжкі для маладой Савецкай дзяржавы час, калі Урангель з поўдня і з усходу рваўся да Масквы, фальварковы парабак уступіў у рады партыі камукістаў. «Я ведаў, – успамінае ён цяпер, – ніколі не адступлюся ад таго, што мы заваявалі, – не магу адступіцца. Няўжо ж зноў – аброчная торба пастуха, беспрасветнае і ганебнае парабкоўства ў маёнтку? Успомніў сваю вёсачку ў балоце, сваю замшэлую хатку з падслепаватымі акенцамі. Не! – сказаў я сабе. – Памру, а не вярнуся да старога жыцця!» А я слухаў яго і думаў: недзе ж і мяне ў дворнай афіцыне чакала пастухова пуга і такая ж торба, каб не ўсё тое, ад чаго не адступіўся мой дзядзька.Усцім Максімавіч праз усё жыццё быў далікатны і сціплы чалавек. Такі ён астаецца і цяпер, на схіле год, жывучы пасля апошняй вайны ў аблюбаваным ім Львове, і рэдка-рэдка хто ведае яго цяжкую і слаўную біяграфію. Такі ж даступны, не паказны, не фарсісты быў ён і ў маладыя гады. На кароткую пабыўку прыехаў не ў сваёй камандзірскай форме, а ў абмундзіроўцы чырвонаармейца. У дадатак да ўсяго мяне ўразіла тая акалічнасць, што дзядзька нясмела, як бы не ўпэўнены ў тым, што гэта магчыма, папрасіў маю маці падараваць яму... свайго, нашага палатна! Маці так абрадавалася, што хоць чым можа зрабіць прыемнасць дзеверу. «Выбірай, Усцімко, што ўпадабаеш!» – і яна дастала са скрыні ўсе свае кужэльныя багацці. Хутка самы лепшы вяс-ковы кравец пашыў майму дзядзьку палатняны гарнітур. Тады яны сама што ўваходзілі ў моду. Абнова была спраўлена якраз перад Вялікаднем. I мы з дзядзькам пайшлі ў суседнія Чаплічы на ўсяночную, бо вельмі ж там была харошая, як у нас казалі, пеўча. Пеўчай я ўжо быў наслуханы даволі. Цяпер для мяне была адна цікавасць – наш госць. Толькі б не адстаць ад яго, не спусціць яго з вока. Тады я наўрад ці разумеў, што шмат у чым і замінаў яму, яшчэ зусім маладому хлопцу. Ці мала яму трэба было каго сустрэць, убачыць і каб ад нечага позірку адчуць, як зойдзецца ў даўнім суме хлапечае сэрца. У такіх тонкасцях я тады не разбіраўся, хоць і быў вельмі ўражлівы. Памятаю, як мы вярталіся дадому і як мяне здзівіў і ўзрушыў усход сонца. Гэта быў мой, асабіста мой, усход ва ўсёй яго харашыні.Спярша небакрай заружавеў вузкай палоскай. Раптам імклівы прамень шугануў з-пад зямлі і рассыпаўся на дробныя пырскі. Чырвань згусцілася і ахапіла паўнеба. Але трывала нядоўга і адразу ж сцьмела. Тады спакваля выкацілася яно, вялікае, але рахманае, нейкае вельмі ж свойскае і бездапаможнае. I пакуль раскатурхалася, я доўга глядзеў на яго, не зводзячы вачэй. Раптам яно прачнулася, ажыло, заварушылася і набрала такой сілы, што цяпер ужо ўвесь свет здзівіўся яго хараству.Сонца іграла! Гэта бывае рэдка – у самыя першыя дні ранняй вясны. I цяпер, калі б мне прыйшлося маляваць сонечны ўсход, я не ўзяўся б пісаць з натуры, я маляваў бы яго такім, якім убачыў упершыню. Выпрабаваная памяць, відаць, і ёсць аснова мастацкай праўды.Пасля свят мы з дзядзькам пайшлі ў Крошню. Так зваўся лес, а праўдзівей сказаць – рэшткі лесу таго самага «чорта на калёсах», што троха не да смерці перапалохаў бабку Ак-сеню. У Крошні мы накапалі, як падняць удвух, цэлую вязку маладзенькіх бярэзінак. Імі мы абсадзілі ўвесь равок, якім канчаўся наш прысядзібны паплавец – ад вулічнай грэблі да выгану. Некалькі бярэзінак пасадзілі пры хаце. Якраз яны і прыняліся. А тыя на раўку, на ветры, на буі, зачэзлі. Бяроза не любіць адзіноты. Затое гэтыя, пры хаце, з кожнай вясной набіралі сілы. Дзядзька зноў быў далёка ў сваіх нялёгкіх вандроўках, а яго бярозы шумелі магутнымі купчастымі вярхамі.Можа, яны і ўспаміналіся калі Усціму Максімавічу, але зноў на многія гады згубіўся яго след. Зноў бабка Аксеня аплаквала сынавы костачкі. Толькі ж добрая вестка паміж добрых людзей ніколі не губляецца. Так дайшла яна і да нас. З якога канца, з якой вёскі і ад каго – невядома, але ў нашу хату прыйшоў зашмальцаваны, перагартаны дзясяткамі і сотнямі рук часопіс «Огонек». ...На неспакойным, трывожным Далёкім Усходзе была створана Асобая Чырванасцяжная Армія на чале з праслаўленым у баях Блюхерам. Пра гэта мы, пэўна, хоць і ведалі, але без тых падрабязнасцяў, якія прынёс часопіс. У ім на цэлую старонку быў змешчаны здымак камандавання арміі. Там мы ўбачылі Блюхера. Але што асабліва ўразіла нас сваёй неспадзяванасцю - гэта тое, што побач з ім стаяў стройны, падцягнуты, у доўгай да калень гімнасцёрцы камандзір, і прозвішча яго было – наша. Мой бацька, маці, бабка Аксеня і ўсе суседзі прызналі – гэта ён, Усцім. Пад прозвішчам была пазначана і яго пасада: старшы сакратар камандарма...Яго бярозы і мяне выпраўлялі з дому, а калі вяртаўся назад, заўсёды першыя сустракалі, бо выраслі ўжо намнога вышэй за хату і бачыліся здалёк.Бачыліся яны мне і далёка ад хаты за многія-многія адлегласці і гады. Бачыліся з пакутных дарог вайны, бачацца і цяпер, хоць іх ужо даўно няма. Мая вёсачка, якая тулілася ў балотнай нізіне, хаваючыся ад вечных пажараў і спусташэнняў, што неслі з сабой навалы прагнага заваёўніцтва, – мая палахлівая, знявераная стагоддзямі вёсачка смела, з размахам пачала перабірацца з балота на самую высокую разлегласць, якраз на тую роўнядзь, па якой пралягаў спрадвечны гасцінец з Усходу па Захад.Некалі выцягнутая ў адзін шнур, цяпер яна ўжо заняла аж чатыры вуліцы. раскінуўшыся на чатырох пасёлках на той лепшай і ўрадлівай зямлі, якая завецца – Ленінскія надзелы.Калі заснаваўся калгас, першым старшынёй яго стаў мой бацька. На Ленінскіх надзелах пачала закладацца аснова новага аселішча. Былыя парабкі і пастухі выбіраліся на першыя ў сваім жыцці сялібы. Калгас рос і разбудоўваўся на выгодзе і прасторы. Прагныя фашысцкія грабежнікі вынішчылі ўсе яго набыткі. Гітлераўскія прыхвасні – стараста з паліцэйскімі – звялі свае даўнія рахункі і з маім бацькам – закатавалі ў гестапаўскай турме. Пры нашай новай хаце выраслі ўжо іншыя дрэвы, пасаджаныя добраю і дбайнаю рукою. На запаветных надзелах нанава адбудавалася ўсё паселішча. Яно зберагло сваё імя, сваё слаўнае радаслоўе як удзячнасць, як памяць, як наказ і спадчыну сваім нашчадкам...Няма бяроз, пасаджаных дзядзькам Усцімам, але, штораз прыходзячы на даўняе хацішча, многа разоў перааранае трактарнымі плугамі, я знаходжу сляды, дарагія маёй душы, сляды людзей, якім я абавязаны ў жыцці. Яшчэ нядаўна непадалёк ляжаў цяжкі млынавы камень з дзіркаю пасярэдзіне. Праз яе прабіваўся густы куст конскага шчаўя. На гэты камень мы клалі калясо, каб нацягнуць шыну. Тут была Валадымава кузня – пачатак маёй памяці, адкуль мне бачыцца ўся разлегласць пражытых гадоў.Зноў вяртаюся я да свайго настаўніка, які вучыў мяне не толькі кавальству, але і даў урокі той простай педагогікі, што заклала асновы душэўных набыткаў. Нездарма я так падрабязна расказваў вам пра суседаву грушу, што хілілася сваім верхам на наш бок. Гэтая груша запомнілася мне яшчэ і таму, што праз адно прыкрае здарэнне, а праўдзівей кажучы – праз маю пакваплівасць, я назаўсёды зразумеў і ацаніў, якое было мудрае сэрца ў майго настаўніка....Яны былі яшчэ зелянцовыя і гаркавыя, але я наважыў паскорыць іх выспяванне. Ведаючы, што Валадым у кузні, я ўзлез на дрэва і стаў латашыць грушы. Ці то захапіўшыся гэтай работай, ці то ўзрушаны адчуваннем храбрасці і рызыкі, я не пачуў, адкуль узяўся гаспадар, хоць яго драўляная кульба заўсёды грукала і рыпела, падаючы верны знак, хто ідзе. Але ён, мабыць, падышоў даўно. Бо стаяў пад дрэвам спакойна і, задраўшы галаву, глядзеў на мяне, нібыта сам папрасіў – узяць пробу.– Мабыць жа, сынок, зялёныя яшчэ... – сказаў дзядзька Валадым разважліва, быццам паміж намі ішла добрая суседская гаворка.Яны былі жорсткія і даўкія. I хоць мая згаладалая істота прагла навіны і мы, дзеці, як ненаедны вусень, грызлі нават самую першую завязь, я згадзіўся з суседам:– Зялёныя, дзядзюхна...I так мне стала горка і ў роце і на душы, што і дагэтуль адчуваю тую гаркавасць.Злазіў я з дрэва марудна і неахвотна ўжо не ад страху, а ад сараматнога цяжару: вакол паясніцы мае запазухі былі поўныя зялёных груш, і калі сарочка вылузалася з нагавіц, усе яны пасыпаліся дадолу...Праз які тыдзень, верныя добраму звычаю, мы зноў разам абіралі Валадымаву грушу. I звыш тых кашоў, што прыйшліся пароўну, каваль дадаў яшчэ адзін.– Гэта майму хрэсніку, – сказаў ён і ўсміхнуўся. Так дзядзька Валадым хрысціў мяне другі раз.Самае цікавае скажу пад канец: грушу тую звалі валадымаўка. Гэта такі гатунак ранніх, вялікіх, прыгожых і смачных груш. Адкуль ён завёўся ў нас, хто вырасціў яго? Я і дагэтуль упэўнены, што мой хросны, бо толькі ў нашым невялікім наваколлі чутна валадымаўка. Можа, у іншых мясцовасцях яна завецца іначай – не ведаю.Для мяне каваль Валадым і яго груша жывуць у адзінстве, разам з той дарагой спадчынай, якая дасталася мне ад вечнага матчынага жыццялюбства, ад бацькавай неўтаймаванасці, ад дзядзькавага высокага абавязку – быць заўсёды на варце тых вялікіх багаццяў, якімі надзялілі нашы душы самыя дарагія нам людзі – нашы настаўнікі.
1971
Вітка, В. Выбраныя творы / Васіль Вітка ; укладанне і каментар Т.Тарасавай ; прадмова А. Васілевіч. – Мінск : Беларуская навука, 2013. – (Беларускі кнігазбор. Сер. 1. Мастацкая літаратура). – С. 211–222.
1971
Вітка, В. Выбраныя творы / Васіль Вітка ; укладанне і каментар Т.Тарасавай ; прадмова А. Васілевіч. – Мінск : Беларуская навука, 2013. – (Беларускі кнігазбор. Сер. 1. Мастацкая літаратура). – С. 211–222.
НЯСКАЗАНАЕ СЛОВА
НЯСКАЗАНАЕ СЛОВА
Імя пісьменніка, галава якога выбелена завеямі часу, цяпер вядома кожнаму. Не першае пакаленне людзей адкрывае ў яго кнігах паэзію жыцця, што для самога пісьменніка было часта суровым і бязлітасным. Тая добрая ўсмешка, якою высвечвае кожнае яго слова, ніколі не была бяздумнай, бо прабівалася з глыбінь душы.Я хачу расказаць аб адной вясёлай акалічнасці нашага знаёмства.Гэта было, калі ён напісаў яшчэ толькі першыя апавяданні. Але для моладзі ён быў ужо не толькі пісьменнікам, а і ўпаўнаважаным збіраць нас – і тых, хто склаў нясмелы верш, і тых, хто прыслаў у газету сваю селькараўскую заметку.Тады ж і ў маёй біяграфіі адбыліся вялікія падзеі: я быў аўтарам трох вершаў надрукаваных у літаратурным дадатку да акруговай газеты, а ў кішэні ў мяне ляжаў ліст самога рэдактара. Мяне запрашалі ў той горад, дзе выходзіла блізкая майму сэрцу газета. Першы раз за свае сямнаццаць год я выбіраўся ў такую дарогу. Мне не пашкадавалі самага лепшага адзення, што было ў нашай хаце, каб і ў горадзе я не здаўся горшым за людзей. Бацька аддаў мне свае ялавыя боты. Я надзеў галіфэ, перашытае з кавалерыйскіх штаноў купленых на слуцкім рынку. I як запэўніў мяне наш кравец, «джыгінал» трапіўся «камандзірскі», таму над майго галіфэ лепшага не будзе і ў самім Бабруйску. Сінюю сацінавую кашулю я ўвабраў пад пояс. А каб галіфэ трымалася надзейна, я повер цераз плечы пачапіў падцяжкі. Адкуль узяліся яны ў нашай хаце – не ведаю. Памятаю толькі, што гэта была амаль адзіная рэч, якая далучала нас да вяршынь цывілізацыі. I не дзіва, што яны адразу ж прыдалі мне той бляск, які завяршыў усе зборы. Дзве панікеляваныя спражкі ўрачыста заззялі на маіх грудзях.Назаўтра, пераступіўшы запаветны парог рэдакцыі ў сваіх элегантных падцяжках і ўбачыўшы вясёлае ўзрушэнне яе супрацоўнікаў я зразумеў, што ўсе рады майму прыезду і перажываюць не меншае шчасце, чым я.Трывогі маіх бацькоў былі дарэмныя: іх сын не быў горшы за гарадскіх. У магутным галіфэ, у ялавых ботах я нават вылучаўся сваёй паважнасцю.На рэдактары была з такога ж, як і ў мяне, саціну кашуля з высокім каўняром, зашпіленым на радок частых дробных гузікаў. Праўда, на ім быў яшчэ пінжак, але даволі паношаны і, як мне здалося, трохі вузкаваты для яго дужых плячэй.Рэдактар выйшаў з-за стала. I хоць бачыліся мы ўпершыню, аблічча яго мне здалося вельмі ж знаёмым.Гэта быў просты, нават рэзкі ў сваіх абрысах твар, як і ў тых людзей нялёгкай працы, сярод якіх я вырас. I толькі ўсмешка, якою свяціліся вочы, выдавала хараство душы чалавека. Рэдактар паціснуў мне руку і падвёў да супрацоўнікаў. – Будзьце знаёмы, – сказаў ён, – гэта наш малады паэт... Так я ўпершыню пачуў свой высокі тытул, і спражкі зазіхацелі на маіх грудзях, як сярэбраныя медалі.Супрацоўнікі, самі яшчэ поўныя маладых надзей на сваю літаратурную будучыню, радасна ўсміхаліся.Неўзабаве мне далі першае рэдакцыйнае заданне: селькараўскую пошту за той дзень, і я павінен быў на кожнай заметцы паставіць яе чарговы нумар, выпісаўшы, як патрабавалася ў рэгістрацыйнай картцы, «кароткі змест карэспандэнцыі». Не думайце, што гэта было лёгка – вызначыць адразу ж змест, ды яшчэ кароткі. Я доўга сядзеў над кожнай заметкай, перачытваў яе па некалькі разоў і часцей за ўсё перапісваў загаловак, які даваў карэспандэнцыі сам аўтар: «Хата-чытальня на замку» або «Пракурор павінен умяшацца ў брыдоты». Такіх патрабаванняў было многа, і я шчыра паспачуваў пракурору, што ў яго вельмі ж непрыемныя абавязкі.Дзённая пошта рэдакцыі была вялікая, а мае здольнасці рэгістратара настолькі малыя, што першы дзень літаратурнай кар’еры запомніўся мне як адзін з самых цяжкіх дзён. Тады ж я адкрыў для сябе вялікую ісціну: рэгістраваць лягчэй, чым вызначаць змест падзей. Першы цень сумнення лёг на маё сэрца і на мае сярэбраныя спражкі.Але гэта было не доўгае засмучэнне. Калі мы выйшлі з рэдактарам на вуліцу, залітую жнівеньскім сонцам, лепшыя мае спадзяванні зноў зазіхацелі на поўную сілу. Сустракаючы сваіх знаёмых, рэдактар у адказ на іх здзіўленыя і дапытлівыя позіркі ў мой бок не без гордасці ўсім паведамляў:– Наш малады паэт...Сустрэчныя весела аглядалі мяне з ботаў да падцяжак, стараючыся не затрымліваць майго пераможнага шэсця па вуліцах Бабруйска...З таго дня мінула ўжо шмат год. Але, сустракаючы свайго першага рэдактара і бачачы яго ўсмешку, я штораз з трывогай думаю: няўжо ён не забыўся пра паэта, што ў першы ж дзень свайго з’яўлення зачараваў увесь горад?Відаць, не забыўся, але маўчыць і толькі ўсміхаецца. А што калі раптам возьме і запытае:– Ну, юнаша, усё яшчэ ў маладых ходзіш?Што я адкажу яму? Не, я ўжо даўно не малады. А сталасць мая не такая бліскучая, каб магла парадаваць яго.Так я зразумеў яшчэ адну ісціну, што нясказанае слова павінен сказаць толькі ты сам. Ніхто за цябе яго не скажа.
1959
Вітка, В. Выбраныя творы / Васіль Вітка ; укладанне і каментар Т.Тарасавай ; прадмова А. Васілевіч. – Мінск : Беларуская навука, 2013. – (Беларускі кнігазбор. Сер. 1. Мастацкая літаратура). – С. 222–234.
1959
Вітка, В. Выбраныя творы / Васіль Вітка ; укладанне і каментар Т.Тарасавай ; прадмова А. Васілевіч. – Мінск : Беларуская навука, 2013. – (Беларускі кнігазбор. Сер. 1. Мастацкая літаратура). – С. 222–234.
ПАЭЗІЯ I ЖЫЦЦЁ
ПАЭЗІЯ I ЖЫЦЦЁ
«Як становяцца паэтамі?»«Калі вы адчулі патрэбу пісаць?»«Як вы пісалі свой першы твор?»...На лістках, вырваных з блакнотаў і запісных кніжачак, на шматках паперы са студэнцкіх і вучнёўскіх сшыткаў гэтыя і падобныя пытанні збіраюцца дзясяткамі ў канцы кожнага літаратурнага вечара або сустрэчы пісьменніка са сваімі чытачамі.Не прэтэндуючы на абагульненні, я асабіста стараюся адказваць прыкладамі ўласнага жыцця, сваёй практыкі і таго вопыту, які, звычайна, ужо належыць мець кожнаму ў маім узросце.Біяграфія і твае тэмы, асяроддзе людзей, паміж якіх рос, настаўнікі і твае перакананні, ідэалы і густы – усё глыбока звязана між сабой, хоць і не заўсёды гэтыя сувязі лёгка знайсці і прасачыць.Паэзію, хараство жыцця, прыроды, людскіх пачуццяў мы адкрываем, яшчэ не прачытаўшы ніводнага радка вялікіх паэтаў. Заўсёднае імкненне да прыгожага жыве ў душы кожнага чалавека. Калі б не было патрэбы ў паэзіі, не было б і паэтаў.Вяртаючыся ў памяці да тых дзён, з якіх мне належала б устанавіць пачатак сваёй творчасці, я, аднак, ніяк не магу ўспомніць, калі напісаў свой першы верш на паперы. Затое добра памятаю свае першыя паэтычныя адкрыцці і расчараванні, сваю дзіцячую бездапаможнасць перад незразумелай велічнасцю зорнага неба, невыказным хараством летняга вечара. Як і ўсе хлапчукі майго маленства, я вельмі ж хацеў хоць раз у жыцці з’ездзіць на начлег. 3 якім затоеным хваляваннем услухоўваўся я, калі познімі пры-цемкамі на вясковую вуліцу з двароў выязджалі начлежнікі і як за вёскай заводзілі «Пад ракітаю зялёнай рускі ранены ляжаў», самую прыгожую хлапечую песню, якую я ведаў тады. У кажухах, а поверх яшчэ ў доўгіх суконных халатах начлежнікі выглядалі ваяўнічымі волатамі. Яны ехалі на ўсю ноч, каб, абсеўшы зыркае вогнішча, слухаць таемныя гукі і галасы лесу, густа зарослага лапушной папараццю... Я не мог паехаць разам з імі не таму, што мяне не пускалі бацькі. Мне не было на чым ехаць. У нас не было каня. Бясконных двароў на ўсю невялікую тады вёску Еўлічы на Случчыне толькі і было, што наш. Так паэзія, якое прагла наіўная дзіцячая душа, разбівалася аб суровасць жыццёвай несправядлівасці. Усё сваё маленства і аж да дзён юнацтва я адчуваў не толькі на бацьках, але і на сабе пыхлівую, нахабную і злую сілу тых, хто пагардліва гаварыў нам у вочы: «Бядняк, няма хлеба, еш праснак» або з павучальным дакараннем: «Як рабіцьмеце, так і мецьмеце». А як нам было рабіць, на чым? Памятаю дзедаву хату. Яе акенцы былі выпілаваны на шырыню роўна аднаго бервяна. I хоць мы жылі ў асяродку, наша хата была самай крайняй пры забалочанай лугавіне, якая грэбляю дзяліла вёсачку напал. За хатаю адразу ж пачыналіся глінішчы, ямы, з якіх людзі капалі на свой абыходак гліну. Копанкі былі такія глыбокія, што рэдка калі высыхалі. Схілістыя ж яры, што зарасталі чаборам, зязюльчыным лёнам і лугавой мятай, былі і нашай сенажаццю, і пашай. У глінішчах я пасвіў карову. I хоць яна была рыжай і дробнай, а не такой, як пярэстыя, магутныя і паважныя каровы Сямёна Пеўня, самага моцнага ў сяле кулака, я аддаваў ёй усю сваю любоў і замілаванне, як блізкай мне істоце. Памятаю. аднаго разу я нават маліўся ў царкве за яе здароўе і за будучую яе дачку. Мне вельмі ж хацелася, каб і ў нас была карова, як у Пеўня. Такое малітвы, дзе Богу можна было выказаць гэтую просьбу, не было. I таму мне давялося самому стварыць яе. Гэта, відаць, і было першым выяўленнем майго натхнення.Не вызначаючыся літаратурнай формай, мая паэтычная імправізацыя мела дакладны і ясны змест. «Дай, Божа, – прасіў я, – каб наша кароўка прывяла такую ж цялушку, як Пеўнеў бугай, пярэстую і з белай лысінкай...»Бог пачуў маю просьбу. У нашай рыжай каровы паявілася пярэстая, з белай лысінкай дачка. Не ведаючы, што на ўсю ваколіцу толькі і ёсць Пеўнеў бугай, я яшчэ болей пераканаўся калі не ў сіле Усявышняга, то ў сіле слова напэўна. «Ён знае слова», – таямніча гаварылі пра шаптуна, які «качаў пярэпалах» (лячыў ад перапуду). У чарадзейнае слова верылі ў той час мы ўсе. Калі нас, дзяцей, бывала, кляла наша глухая бабка затое, што мы ў яе корабе шукалі яблык: «А каб вам, мае ўнучачкі, павыварочвала і павыкручвала гэтак ручкі, ножкі і ўсе вашы костачкі, як вы перавярнулі мой карабец...», дык у нас аж спіны халадзелі ад гэтай кляцьбы. Бабіны словы былі страшныя ў сваёй паэтычнай магутнасці. Паэзіяй майго маленства і былі гэтыя, няхай наіўныя, але жахлівыя па сваёй вобразнасці, праклёны і прычыты, плачы і галашэнні, журботныя жніўныя песні і песні-калыханкі.Успамінаючы ўсё гэта, я думаю, што ў чалавека заўсёды будзе патрэба ў чароўнай сіле паэзіі.Новыя вобразы цяпер жывяць яе, будзяць, хвалююць людскія сэрцы, але сапраўдным паэтам становіцца толькі той, хто адкрывае жыватворныя скарбы народных дум і пачуццяў, у дасканаласці авалодвае незлічонымі багаццямі слова.Мой бацька, Васіль Максімавіч, быў адным з самых пісьменных мужчын у нашай вёсцы. Некалі аж тры зімы ён хадзіў у воласць, у школу. Узяўшы сабе жонку з трохі багацейшай сям’і, ён, аднак, не разжыўся і на пасагу. Як успамінала мая маці, Мар’я Міхайлаўна, за ёй давалі жарабіцу, але бацька мой адмовіўся. Жарабіцы не было куды паставіць. У лазовым пляцяніку пры хаце яна не магла змясціцца. Пасаг у суме сто рублёў выплацілі грашыма. Можа быць, што за гэтыя грошы бацька, не маючы дома за што рук зацяць, рашыўся шукаць шчасця ў Сібіры. У 1912 годзе, калі мне споўніўся год ад роду, мы былі ўжо ў г. Омску. Туляючыся ў падсуседзях па чужых кутах, бацька карміў сям’ю тым, што, гнучы спіну на гарадскім рынку, падбіваў і латаў просты і грубы абутак людзей, якія наўрад ці калі ішлі да болей далікатных шаўцоў. Пара майго «залатога маленства» прыпапа якраз на імперыялістычную вайну. Застаўшыся без гаспадара, якога забралі ў салдаты, карміць ужо нас, траіх дзяцей, вымушана была адна маці, наймаючыся на падзённыя работы. 3 мяне быў яшчэ слабы памочнік, хоць і даглядаў я меншых і бегаў з кацялком у казённую кухню, дзе бедным салдаткам давалі чарпак супу.Вярнуліся мы ў родную вёску адразу ж пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі. Прыйшоў з вайны бацька, да якога мы, дзеці, доўга ніяк не маглі прывыкнуць і ўсё жыццё называлі на «вы». А можа, гэта ішло яшчэ і ад тае павагі, з якою мы заўсёды глядзелі на свайго бацьку. Нам здавалася, што ён усё ўмеў і ўсё ведаў. Рабіў ткацкія варштаты. Змайстраваў такарны станок і выточваў верацёны. Ну, а пра шавецтва і гаварыць не прыходзілася. Над нашага бацькі не было лепшага майстра. Цяпер ён шыў не адны ялавыя, а і самыя шчыгульныя хромавыя боты. I яшчэ адна спецыяльнасць была ў яго, патрэбная людзям: ён лячыў хворых. І хоць запас яго медыцынскіх ведаў абмяжоўваўся адной-адзінай кнігай, прынесенай з вайны, – «Пособие для военных фельдшеров», ён, як прызнавалі многія, ведаў, што да чаго, і нават мог лацінскімі літарамі выпісаць рэцэпт. Маю ж асаблівую пашану да бацькі выклікала тое, што ў нашай хаце, колькі я памятаю, ніколі не зводзіліся кнігі. Гэта былі не нашы ўласныя кнігі. І таму яны вабілі мяне яшчэ большай чароўнай сілай. Адкуль даставаў іх бацька? Адусюль, як толькі дачуваўся, дзе яны ёсць. Прыносіў нават з далёкіх вёсак. I калі выдаралася вольная часіна, у хаце ў нас усю ноч міргала газоўка. Пры яе сляпым святле бацька чытаў уголас. Ахвотнікі паслухаць знаходзіліся. Часта да позніх пеўняў вока не мог звесці і я, хоць бацька думаў, што я сплю. Стуліўшыся на палку пад старым кажухом, я ледзь стрымліваў свой страх, услухоўваючыся ў доўгую, поўную жудасных прыгод гісторыю жыцця нейкага пана Твардоўскага. Памятаю, як я не вытрымаў і закрычаў, калі пану паднеслі на талерцы чалавечую галаву, а яна, лыпнуўшы вачыма, раптам зарагатала.Не дзіва, што для мяне мой бацька быў і першым літаратурным крытыкам, які каштоўнасці паэзіі правяраў праўдаю жыцця. Ужо вучачыся ў школе, я аднае раніцы доўга ўслых зубрыў верш: «Пахнет сеном над лугами... В песне душу веселя, бабы с граблями рядами ходят, сено шевеля...» Бацька ўважна прыслухоўваўся, а потым сказаў:– Відаць, нехта з паноў склаў.– Чаму вы гэтак думаеце?– А памяркуй сам, – сказаў бацька. – Дзе гэта бачна, каб у гарачы дзень, калі кладуць на воз сухое сена і калі ад аваднёў, ад заедзі не адбіцца, а конь «точно вкопанный стоит». I як там яшчэ? «Уши врозь, дугою ноги и как будто стоя спит...»Пазней, пачаўшы сам пісаць, я ніколі не забываўся, што законнае права ацэньваць паэзію маюць усе, хто яе бачыць і адчувае ў жыцці.Вершы я пачаў пісаць, здаецца, пайшоўшы ў другі клас школы. Не здзіўляйцеся. У тыя часы, калі ламаўся стары лад жыцця, а новы ўсталёўваўся не так лёгка, за буквар браліся хлопцы, якія ўжо ўмелі араць і касіць. Калі я кончыў трэці, апошні, клас школы, наша настаўніца, Таццяна Мікалаеўна, павяла нас, сваіх першых выпускнікоў, на экзамен у суседнюю сямігодку. Мяне і яшчэ двух бэйбусаў яна паставіла перад камісіяй трымаць за чацвёрты клас. Вытрымаў адзін я, і не таму, што быў выдатнік, а таму, што «даўно гадамі выйшаў».У наступную зіму я ўжо сам быў за настаўніка. Бацька аддаў мяне да хутаранца, які жыў у лесе, і не хочучы выпраўляць дзяцей далёка ад дому, ахвотна згадзіўся трымаць мяне на сваіх харчах і яшчэ прыплаціць трохі грашыма і натураю. Праз год, зарабіўшы сабе на адзежыну, я паступіў у Слуцкую прафтэхнічную школу.Ёсць у мяне верш, які называецца «Гартаванне». Гэта мая ўдзячнасць аднаму з першых маіх настаўнікаў – нашаму суседу Валадыму, вясковаму кавалю. Яго маленькай, пракуранай кузеньцы я абавязаны тым, што стаў вучыцца на каваля.Цяпер ужо ў слуцкай кузні я не толькі раздзімаў у горане агонь, а і цяжкім молатам з-за пляча гахаў па распаленым жалезе. Самы высокі ўзровень умельства, якога будучыя майстры павінны былі дамагчыся тут, гэта – навучыцца ўсім спосабам загартоўкі металу. Так мы, падлеткі, набывалі свае веды, вучыліся гартаваць жалеза, а жыццё гартавала нас саміх, узбагачала нашы душы, бо якраз у гэтым, раннім юнацкім, узросце ў кожнага з нас заўсёды адчуваецца вострая патрэба спазнання хараства навакольнага свету, прыроды, а галоўнае – тых крыніц і вытокаў, якія жывяць чалавека шчасцем творчасці.Ад Слуцка да маіх Еўліч васямнаццаць кіламетраў. Я іх вымераў, выхадзіў уласнымі нагамі. Вельмі рупіла ў нядзелю або ў свята пабываць дома, пабачыцца з роднымі. Транспарту тады такога не было, як зараз, добра, калі пашанцуе пад’ехаць на папутнай падводзе, часцей жа даводзілася пеша. I з якой удзячнасцю я ў сталыя гады ўспамінаў сваю дарогу: вялікае шчасце хадзіць па роднай зямлі, углядацца ў яе прасторы, чуйна ўслухоўвацца ў яе галасы, ды і ў голас сваёй душы, у музыку ўласнага сэрца!Памятаю, аднаго зімовага марознага дня ішоў я гэтак па старым сваім гасцінцы, абапал якога, як у казцы, стаялі заінелыя бярозы. Хараство, цішыня. Чуваць нават, як пазвоньваюць сярэбраныя іскрыстыя сняжынкі на ніцых галінах дрэў. I мне раптам чамусьці так захацелася спасцігнуць, выказаць усё, што бачу і чую, але я не мог і не ўмеў. Тады я стаў пасярод дарогі і, не ведаю чаму, пачаў плакаць, заліваючыся горкімі слязьмі. Доўга-доўга стаяў і рыдаў, пакуль не адлягло ад сэрца.Чаму я запомніў і пранёс праз усё жыццё гэтае, на першы погляд, нязначнае здарэнне? Думаю, што якраз гэта былі тыя хвіліны, калі ў кожным з нас, асабліва ў раннім юнацтве, абуджаецца патрэба духоўнага ўзбагачэння, прагнасць да прасвятлення ўсіх сваіх пачуццяў хараством жыцця, свету.Набліжаўся час вялікага пералому ў жыцці вёскі – калектывізацыя. Першы мой верш, надрукаваны Міхасём Ціханавічам Лыньковым у літаратурным дадатку да газеты «Камуніст», якую ён рэдагаваў, якраз і быў напісаны лад уражаннем бурных падзей. Узрушаны адчуваннем перамогі новага жыцця, я, памятаю, пісаў аб «радасных далях, дзе свецяць агні». Верш быў бездапаможны, невыразны па сваіх, яшчэ не зразумелых і мне самому вобразах. Калі што і было ў ім, дык гэта толькі ўзнёслы настрой, якім поўнілася тады мая душа.Грубай, нахабнай і драпежнай сіле хутаран, а ў вёсцы – цёмнай уладзе Сямёна Пеўня з яго сыраварняй і пярэстымі бугаямі прыйшоў канец. У яго вялізным доме, што ўзвышаўся над вёскай, аснавалася праўленне калгаса, старшынёю якога быў абраны мой бацька. У гэтыя гады ў роднай вёсцы я бываў не часта, бо пасля заканчэння прафтэхшколы працаваў ужо рабочым на Бабруйскім лесакамбінаце, у той час адной з буйнейшых новабудоўляў рэспублікі, а пазней – у рэдакцыі газеты, якая падтрымала мае першыя літаратурныя спробы.I яшчэ ў маёй памяці ўзвышаецца адна незабыўная постаць настаўніка з роднай Случчыны – Кузьмы Чорнага, з якім мы былі ў самым блізкім сяброўстве з першых дзён вайны да звароту дамоў, да апошніх дзён яго жыцця. Разам перажылі доўгую разлуку з мясцінамі, знаёмымі з маленства, з дарогамі і сцежкамі, што заўсёды і ўсюды былі з наміБудзеш ты усюды неразлучаны З першымі ўспамінамі жыцця, З ціхаю тугой па роднай Случчыне, З шолахам альховага лісця,З тою прыдарожнаю алешынай, Што ў зацішшы пры шашы шуміць. Хіба ж ёсць у свеце шчасце лепшае, Як пад небам бацькаўшчыны жыць?Не ставячы сабе за мэту расказаць пра ўсё сваё жыццё, я вылучаю толькі тыя моманты, якія найбольш важныя для мяне як пісьменніка. Шкада, што многія з іх яшчэ не знайшлі свайго ўвасаблення ў маёй працы.Асабліва рупіць мне мой сыноўні доўг перад светлай памяццю бацькі, які загінуў у студзені 1943 годаў слуцкай турме, не вытрымаўшы катаванняў фашысцкіх паслугачоў. Хто аддаў яго, хворага чалавека, у рукі катаў? Сынок Сямёна Пеўня – Мікалай, мой аднагодак, з якім некалі мяне настаўніца вадзіла на наш першы экзамен. Тады ён праваліўся, не вытрымаў нават за трэці клас. Затое прыйшла пара, калі ён здаў экзамен на здрадніка. У часе акупацыі ён паявіўся ў вёсцы як фашысцкі найміт – стараста...3 вышыні перажытага, калі аглядаешся на пройдзены шлях і падводзіш вынікі зробленага, з крыўдным адчуваннем бачыш, колькі яшчэ глыбінь і чалавечага шчасця і гора ты не раскрыў, не паказаў людзям. I калі тыя падзеі і людскія лёсы, што прайшлі праз тваё жыццё, не знайшлі поўнага ўвасаблення ў тваіх творах, значыць, лепшая кніга твая яшчэ не напісана.Кнігу свайго жыцця творым не мы самі. Яе твораць час і людзі, што ўвайшлі ў наш лёс.Я не бачу сваёй біяграфіі без людзей, паміж якіх я жыў і жыву. Неабходнасць расказваць пра іх вымагаецца патрэбаю гаварыць не толькі сам-насам з сабою, але і з імі – жывымі і з тымі, каго ўжо няма на свеце, але што асталіся ўва мне самім, бо чалавек жыве адначасова ў трох вымярэннях: сучасным, мінулым і будучым.Кожны з нас мае сваіх настаўнікаў, якім удзячны наўсё жыццё. Яны не толькі ва ўспамінах, яны – усё лепшае, што ёсць у нас саміх, у нашым душэўным вопыце.
1961-1981
Вітка, В. Выбраныя творы / Васіль Вітка ; укладанне і каментар Т.Тарасавай ; прадмова А. Васілевіч. – Мінск : Беларуская навука, 2013. – (Беларускі кнігазбор. Сер. 1. Мастацкая літаратура). – С. 205–211.
1961-1981
Вітка, В. Выбраныя творы / Васіль Вітка ; укладанне і каментар Т.Тарасавай ; прадмова А. Васілевіч. – Мінск : Беларуская навука, 2013. – (Беларускі кнігазбор. Сер. 1. Мастацкая літаратура). – С. 205–211.
ТАВАРЫШ КАМІСАР
ТАВАРЫШ КАМІСАР
У верасні 1939 года, прыехаўшы з Адэсы, з лячэння свайго раматуса, я хадзіў, апіраючыся на кіёк. Боль, асабліва ў каленях, якія рыпелі і скрыпелі ў суставах, атручваў мне ўвесь настрой. Аднак наспявалі такія падзеі, якія былі мацнейшыя за ўсякія асабістыя настроі. Немцы ішлі па Польшчы, набліжаліся да нашых граніц. Хоць і было між намі пагадненне, але глыбокая трывога і неспакой адчуваліся ў нашым жыцці. I той, хто жыў у той час у Мінску, вельмі блізкім да мяжы варожага свету, не мог быць спакойны. Пачалася мабілізацыя запаснікоў. Атрымаў позву і я. Мне належала неадкладна з’явіцца ў Чырвонае Урочышча, у размяшчэнне 84-га асобнага аўтабатальёна 2-й стралковай ды-візіі. Мая жонка і двухгадовы сын жылі тады ў Доме творчасці ў Пухавічах на становішчы бескватэрных мінчан, паколькі, акрамя пакутнай хваробы суставаў рук і ног, я яшчэ не паспеў ачуняць і ад іншай глыбокай траўмы – два гады таму назад мяне выключылі з камсамола, вытурылі з работы, і толькі дзякуючы падтрымцы і дапамозе братоў Лыньковых – Міхася і Рыгора – я са сваёй сям’ёй змог сточваць канцы з канцамі. Рыгор на сваё імя ўзяў у выдавецтве для мяне спешную работу. Дзень і ноч, не разгінаючы спіны, я перакладаў творы А. П. Чэхава. Меўся выйсці яго вялікі аднатомнік. Перакладзены былі яго аповесці і п’есы, але выданню кнігі перашкодзіла вайна. З пакойчыка, у якім мы туліліся на прыватнай кватэры, гаспадыня, ведаючы, у якім становішчы я апынуўся, пачала гнаць «ненадзейнага» жыльца. Нават падала ў суд, які і вынес рашэнне – выселіць. Міхась Ціханавіч Лынькоў, тады старшыня Саюза пісьменнікаў, не пакінуў мяне ў бядзе. Ен папрасіў адміністрацыю літфонда даць магчымасць маёй сям’і прытуліцца ў пухавіцкім доме. Жонка з сынам пасяліліся ў хатцы вартаўніка саду, а я паехаў лячыцца. I вось, вярнуўшыся, атрымліваю позву ў часць, да якое быў прыпісаны.Як дабрацца з Мінска да ЧырвонагаУрочышча? Цяпер кожны мінчанін пасмяяўся б з такога пытання. Тады ж гэта было не так проста. Пісьменнікаў, механізаваных уласнай транспартнай маёмасцю, як цяпер, не было. Самым буйным аўтамагнатам быў Паслядовіч – пісьменнік, паляўнічы, нястомны вандроўнік. Са сваім матацыклам ён якраз і выручыў мяне.– Сядай, – сказаў ён, – як бачыш дамчу.I, праўда, мінут праз дваццаць-трыццаць я ўжо быў на месцы, а Макар Трахімавіч памчаўся на сваім жалезным рысаку далей па шашы, у Пухавічы.Паблукаўшы са сваім кійком па сасновым бары, я нарэшце знайшоў аўтабат, натрапіўшы якраз на самога камісара часці. Но, ніколі не служыўшы, а ў часе прызыву зусім збракаваны па вачах, я быў настолькі цывільны, што для любога старшыны выглядаў бы ў сваёй без дапаможнасці смяшней за Швейка.Камісар быў кадравы ваенны, ваенны па прызванню, але ў ім я адразу адчуў душэўную прывабнасць. За ўсёй яго вайсковай дакладнасцю, нешматслоўнасцю і патрабавальнасцю высвечвалі ў яго жвавых, пад чорнымі брывамі, вачах агеньчыкі цікаўнасці да незнаёмага чалавека: а хто ты такі, на што здатны?У гэтым сэнсе я і пачуў пытанні камісара.Усё расказаў я яму пра сябе: працаваў у газеце, быў выключаны з камсамола, хоць праз дзевяць месяцаў адноўлены, але маю вымову за прытупленне пільнасці. Камісар уважліва выслухаў мяне. Нейкі час маўчаў. I зусім нечакана так вызначыў мой ваенны лёс:– Заўтра збяром камсамольскі сход – буду рэкамендаваць цябе сакратаром бюро ВЛКСМ. Пры ўсёй сваёй недарэчнай цывільнасці я, ведаючы, што ваенныя загады не падлягаюць ніякім пярэчанням, усё ж паспрабаваў прамармытаць штосьці аб сваёй негатоўнасці, але, мабыць, настолькі бездапаможнымі доказамі, што камісар не звярнуў ніякай увагі. – Усё, – сказаў ён, – кідай палку, ідзі атрымай абмундзіраванне.Але атрымаць яго было не так проста. У гэтым я неўзабаве ўпэўніўся. Перад тым, як скінуць сваё і надзець казённае, трэба было прайсці некалькі папярэдніх абавязковых выпрабаванняў. Пад соснамі два вясёлыя цырульнікі з усёй увішнасцю начыста абчыкрыжвалі пышныя шавялюры, заліхвацкія чубы і выгладжаныя прычоскі маладых і пажылых запаснікоў, якія бог яго ведае на які час развіталіся з прывычным парадкам жыцця. Стаў у чаргу і я. Хоць сама працэдура развітання з шавялюрай была імгненная, аднак чарга набліжалася да сваёй мэты без асаблівага энтузіязму. Куды з большай ахвотай пасля гэтага ўсе мы, нагала абстрыжаныя пад нулёўку, рынуліся ў лазню.Мыючыся, чалавек заўсёды адчувае палёгку, у якім бы смутным настроі ён ні быў. Хоць і мінула з таго часу болей за трыццаць гадоў, і многае, найбольш важнае, пазабывалася, я чамусьці памятаю гэтую хвіліну, хвіліну нейкага вельмі важнага для мяне душэўнага прасвятлення. Упершыню, мабыць, я гэтак выразна адчуў, што, становячыся салдатам, чалавек бярэ на сябе самы найвышэйшы абавязак перад жыццём, перад людзьмі, перад сваімі роднымі і блізкімі – гатоўнасць, калі спатрэбіцца, памерці – чыстым. Ніколі з такой дапытлівай цікаўнасцю я не разглядаў самога сябе, з асаблівай стараннасцю намыльваючыся грубым, чорным мылам і тручыся жорсткім рагожавым вехцем... У лазні будучы салдат якраз пераступае тую мяжу, якая рашуча і канчаткова дзеліць напал яго жыццё: на тое, ужо вядомае, перажытае, і тое невядомае, што нясе столькі незразумелай трывогі.Адчуванне ўзрушанасці і невядомасці, якое жыло ў кожным з нас, раптоўна адарваных ад звыклага асяроддзя, ад сваіх клопатаў, поўніла нас. Ніхто не ведаў тады, што чакае нас, якія, незалежныя ад нас, падзеі могуць адбыцца заўтра, але што яны павінны адбыцца, не могуць не адбыцца – адчуваў кожны. Іначай бы мы не скідалі з сябе цывільнага адзення, не мыліся б у гэтай пратручанай карболкай лазні і не надзявалі б на сябе даволі выцертыя, нямала ўжо ношаныя да нас гімнасцёркі...3 адзяваннем яшчэ паўбяды. Але вось з абуваннем – поўная бяда, асабліва для такога служакі, як я. Аднымі цяжкімі салдацкімі чаравікамі не абыдзешся, не ўкруціўшы лыткі – трывала і надзейна – абмоткамі. Рызыкуючы астацца ў поўнай адзіноце, я асмеліўся нарэшце папрасіць больш вопытнага за мяне запасніка: – Пакажыце, калі ласка, як гэта робіцца...Пажылы дзядзька не толькі паказаў, а ўзяў доўгія, пруткія брызентавыя спавівачы, скруціў імі мае ногі так, што я адчуў сябе ў іх як у драўляных калодках.Пры поўнай ваеннай выправе заставалася апошняе – ваенізаваць галаву.На жаль, не такая гэта лёгкая штука, як думалася мне: надзеў пілотку – і гатоў. Дзякуй яму, і тут навучыў мяне больш вопытны салдат: «Надзень, але не ніжэй як на два пальцы ад правага брыва. Толькі цяпер у цябе будзе права і абавязак — казыраць. Але гэта такое мастацтва, што адразу ім не авалодаеш».I ўсё ж я рызыкнуў паспрабаваць. Заявіўшыся ў поўнай ваеннай акрасе да свайго камісара, я махнуў рукою над правым вухам і далажыў:– Явіўся па вашаму загаду.Камісар нейкую хвіліну глядзеў на мяне моўчкі, потым нечакана ад усяе свае шчырай душы зайшоўся залівістым рогатам.– Вось што, – сказаў ён, нарагатаўшыся, – пойдзеш на склад і скажаш, каб выдалі табе боты, а заадно – і гімнасцёрку.I, калі я ўжо меўся павярнуцца, дадаў:– I фуражку. Паспяшыў ты, браток. Харошая была шавялюра. Шкада...Вядома, шкада. Яшчэ як! Каб жа я ведаў, што нават такі вайсковы невук, як я, калі яму даверылі пасаду камсамольскага сакратара, ужо не проста салдат, а непасрэдны памочнік самога камісара.Па валасах не плачуць толькі пры адной вядомай непрыемнай прычыне. «Дык чаго ж асабліва перажываць?» – хутка ўцешыў я сам сябе і пабег абмундзіроўвацца нанава.Напружаная невядомасць наша хутка скончылася, калі быў атрыманы загад – ідзём вызваляць Заходнюю Беларусь. Радасць уз’яднання была блізкая сэрцу кожнага. Першы гарадок па той бок мяжы, у які ўвайшла наша часць, быў Ракаў. Гэта было познім надвячоркам. Памятаю, якое ўзрушэнне поўніла мае пачуцці. Вячэрні гарадок кіпеў, як мурашнік: кожнага чырвонаармейца абступалі дзясяткі людзей – цікаўных, дапытлівых, якім усё хацелася ведаць, пра ўсё дазнацца. У большасці сваёй гэта было яўрэйскае мястэчка. I мяне асабліва ўразіла патрыярхальнасць побыту. Смутна прыгадвалася тое, што даўно, яшчэ ў маленстве, бачыў у яўрэйскіх сем’ях, якія жылі ў нашых вёсках. Манеры, звычаі, традыцыі, кансерватыўнасць у поглядах былі як сустрэча з мінулым, з жывымі тыпамі часоў Шолама-Алейхема: бароды, пэйсы, лапсардакі, ярмолкі...Ведаючы, што адзін наш пісьменнік, які жыве ў Мінску, родам адсюль, я перадаў ад яго прывітанне землякам.Божа, што тут пачалося! Заварушыўся, затрапятаўся ўвесь гарадок. Пачаліся росшукі радні і сваяцтва: «Прывет ад Фінкеля, ад Уры Фінкеля!»Хутка ў суправаджэнні магутнага родавага гурту я ўжо аглядаў доўгі, як скарбовая абора, дом, у якім нарадзіўся і вырас пісьменнік, мой добры знаёмы, які не раз расказваў мне пра сваё мястэчка і пра гэты дом...Назаўтра раніцай мы ўжо былі на гродзенскіх узвышшах. Гэта быў, бадай, адзіны горад, радасць сустрэчы з якім была засмучана нечаканасцю злога, яраснага супраціўлення. На што разлічвалі, на што спадзяваліся заядлыя пілсудчыкі, рынуўшыся на скрут галавы супраць Чырвонай Арміі на подступах да горада? Хутчэй за ўсё – на бяздумную авантурную фанабэрыю, якая не абышлася без ахвяр. Без правакацый не абышлося і ў самім горадзе. З самай высокай касцельнай званіцы раптам адна за другой пачуліся кулямётныя чэргі па нашых падраздзяленнях, якія пераходзілі мост цераз Нёман.З Гродна наша часць узяла кірунак на Аўгустоўскія лясы, у горад Сувалкі. Гэта быў той канечны пункт, тая мяжа, на якой твар у твар сышліся мы з нашым, неўзабаве самым зацятым ворагам – нямецкім фашызмам. Гітлераўцы, не палічыўшыся з папярэдняй дамоўленасцю аб дэмаркацыйнай лініі, занялі Сувалкі і пасля двух дзён гаспадарання, вымушаныя прасіць прабачэння, вярнулі іх. Якраз нам прыйшлося прымаць Сувалкі. Нельга было не заўважыць адразу ж, як зайздросныя, ненаедныя, няўпынныя ў сваёй прагавітасці захопнікі за нейкія двое сутак паспелі спустошыць горад настолькі, што з казённых устаноў і прыватных кватэр павыломвалі, павыдзіралі ўсе завесы, замкі, ручкі з дзвярэй, а з акон – крукі.Гэта былі першыя ўражанні ад першай сустрэчы з той нечуванай і нябачнай навалай, якая ўжо была за некалькі крокаў ад нас...Пачаўшы расказваць пра свайго камісара, я вымушаны быў трохі адхіліцца ўбок, каб даць уяўленне аб часе і абставінах, калі і мяне, неабцёртага, неабстралянага, смешнага ў сваёй бездапаможнасці, мог бы напаткаць лёс яшчэ аднаго, але зусім не бравага ваякі, каб не жыццёвая вывучка, трапнасць вока і душэўная чуйнасць гэтага чалавека.Сын украінскага селяніна-бедняка, ён змалку зазнаў і парабкоўства, і смак пастухоўскага хлеба. У Першую сусветную вайну яго родная вёска апынулася на лініі фронту. За аселіцай пачыналіся акопы. Не раз падлетак бачыў, як кубанскія казакі кідаліся з шаблямі ў атаку на аўстрыйскіх коннікаў. Можа, тады і нарадзілася ў яго запаветная мара – стаць кавалерыстам. З тае пары палюбіў ён салдацкі побыт, зброю, ад салдат навучыўся першай грамаце. У сямнаццаць год ён – баец атрада супраць бандытаў, у васямнаццаць – кіраўнік камітэта беднаты, потым сакратар райкама камсамола, у дваццаць два гады – старшыня райвыканкама. Неўзабаве спаўняецца і яго даўняя мара – ён становіцца кавалерыстам праслаўленай Першай Коннай арміі – у будзёнаўцы з чырвонай зоркай, доўгім, да пят, шынялі, з шабляй пры баку і пры дзынкіх сярэбраных шпорах.Пра гэтыя факты камісаравай біяграфіі я даведаўся значна пазней. Цяпер жа для мяне ён быў адзіны аўтарытэт, начальнік і сябра, якому я даверыў свой лёс.Наш камісар не выпускаў мяне з-пад свае ўвагі. Ён выбіраў і якія даручэнні, якія б вучылі мяне арыентавацца ў абставінах, адчуць большую ўпэўненасць у сваіх сілах і адказнасць за сябе. Пачынаў ён з самага простага:– Падрыхтуй мне спіс машын батальёна, іх нумары і маркі, прозвішчы вадзіцеляў.I хоць на першы погляд заданне магло здацца лёгкім, для мяне яно было цэлым выпрабаваннем. Як я пазней здагадаўся, камісар добра ведаў – і колькі ў яго машын, і якіх марак, і хто за кожную машыну адказвае. Але нічога гэтага не ведаў я, яго намочнік. Так я знаёміўся з шафёрамі, з механікамі, з машынамі, ад якіх у той час быў вельмі далёка, хоць і быў прыпісаны да гэтай часці па спецыяльнасці слесара.Другое заданне камісара было ўжо разлічана на псіхалагічную ўстойлівасць.Цёмнай вераснёўскай ноччу, калі наша часць ішла векавечнымі Аўгустоўскімі лясамі, калона машын расцягнулася намногія кіламетры. Некаторыя вадзіцелі, кепска арыентуючыся ў лясных нетрах, не толькі адсталі, але і збіліся з тропу. Трэба было за лічаныя дзве-тры гадзіны сабраць увесь батальён, узяць на ўлік тэхніку, каб на дасвецці быць у поўнай гатоўнасці.Мы з камісарам былі ў галаве калоны. I тут яму прыйшла думка – высадзіць мяне на лясной дарозе. Мая задача была ў тым, каб спыняць кожную машыну, даваць ёй кірунак да месца збору і чакаць наступнай. Машыны адна пасля другой ішлі з такімі інтэрваламі, якія мне здаваліся цэлай вечнасцю. Стаю адзін пасярод пушчы ў непрагляднай начной цемры, аднастайна і паныла гудуць сосны, і сам сабе здаюся я такі бездапаможны, што кожны далёкі высвет фараў і ледзь чутны гул матора прымаю як самых дарагіх веснікаў жаданай сустрэчы. Не ведаю, колькі часу выстаяў я на сваім пасту – гадзінніка ў мяне не было. Затое з якою радаснай палёгкай убачыў я святло фар машыны, што ішла з супрацьлеглага боку. Гэта была камісарава «эмка». Цяпер ужо мы з ім замыкалі ўсю калону, строга пільнуючыся, каб не вельмі расцягваўся яе хвост.Нашаю базаю стаў Асавец – крэпасць яшчэ царскіх часоў, якая ў 1915 годзе трымала асаду немцаў цэлага паўгода і была пакінута толькі ў сувязі з агульным адыходам.У Асаўцы пачало асталёўвацца будзённае жыццё ўсёй нашай дывізіі, са сваімі клопатамі кожнага яе падраздзялення. Наш аўтабатальён узяўся за ўпарадкаванне тэхнікі. У ротах пачалася палітыка-выхаваўчая работа. Цяпер мы з камісарам былі ўжо ў самым блізкім супрацоўніцтве, а ў вольныя хвіліны заводзілі гаворку і пра літаратуру, мастацтва, і я, з нечаканым здзіўленнем для сябе, убачыў, што мой субяседнік мае добры ўласны густ і куды больш дасведчаны нават у паэзіі, на якую, як мне здавалася, я меў большае права хоць бы таму, што пісаў вершы. I не толькі пісаў, а і друкаваў. Якраз у тыя дні ў камсамольскай газеце быў змешчаны мой верш, які з’явіўся пад уражаннем падзей нашага вызваленчага паходу. Верш – даволі ўзнёслы ў словах, але не глыбокі ў пачуццях, якія былі запазычаны з вельмі пашыраных у той час паэтычных стандартаў, а не народжаны маімі, перажытымі асабіста, уражаннямі. I што было асабліва недаравальнай саманадзейнасцю і пераацэнкай значнасці і важнасці свайго верша, дык гэта тое, што прысвяціў я яго свайму камісару. Дзякуй богу, што верш не трапіўся яму на вочы, гэта ў нейкай меры суцяшае маё сумленне і па сённяшні дзень. Але ўсе тыя гадзіны доўгіх восеньскіх вечароў калі мы ўспаміналі прачытаныя кнігі, я з асаблівай увагай прыслухоўваўся да яго ацэнак, назіранняў і вывадаў. Часта ў нашу размову падключаўся і камбат, уся літаратурная эрудыцыя якога вычэрпвалася адным-адзіным творам, які ён запомніў, мабыць, яшчэ з маленства.– А «Вія» вы чыталі? – пытаўся ён у нас, і паколькі мы не першы раз чулі гэтае пытанне, то заўсёды рабілі выгляд, што не толькі не чыталі, а нават сумняваемся, ці ёсць такі твор. Наш камбат высмейваў нас як людзей, не вартых сур’ёзнай увагі. Гэта быў самы важкі козыр перавагі нашага камбата, якая яму належала па яго пасадзе.Сяброўству нашаму не суджана было быць доўгім. Камісару даручылі другую часць, якая стаяла непасрэдна на граніцы.Развітанне было сумнае для мяне. З таго дня я ўжо болей не сустракаў і не бачыў свайго камісара, нічога не ведаў пра яго лёс і тады, калі раптоўная вайна застала мяне з сям’ёй у Беластоку і калі ў тую ж першую ноч на нас пасыпаліся бомбы з фашысцкіх самалётаў, нічога не даведаўся ў Мінску, ахопленым полымем і дымам пажараў, і ў Гомелі, дзе я далучыўся да рэдакцыі газеты «Советская Белоруссия», і калі яшчэ цэлы месяц Чырвоная Армія трымала на Дняпры свой цяжкі агнявы рубеж. Толькі летам 1943 года, ужо ў Маскве, прыйшло мне ад яго прывітанне і вестка, як мой камісар мужна і самаахвярна прыняў няроўны крывавы паядынак з тымі прагнымі, ненажэрнымі драпежнікамі, з якімі так нядаўна, у Сувалках, мы сутыкнуліся ўпершыню, а цяпер сышліся твар у твар на зацятае выпрабаванне не толькі зброі, але і лёсу ўсяго свайго жыцця...А чацвёртай гадзіне ночы першыя ж фашысцкія залпы абрушыліся на яго часць. З ім была яго сям’я – жонка і трое дзяцей. З няспыннымі баямі, трацячы апошнія сшы, падраз-дзяленне, аднак, цэлыя суткі трымала свой участак граніцы і толькі наступнай ноччу адышло ў крэпасць Асавец. У Граеве, у Рудзе былі ўжо немцы. Зноў шэра-зялёныя мундзіры, зноў пахабныя, самаўпэўненыя знаёмыя морды!.. Тыдзень трымалася крэпасць, астаўшыся ў варожым акружэнні. Адыходзячы на усход, яго падраздзяленне штодня адбівала да пятнаццаці атак. Пад Беластокам яго, ледзь жывога, выцягнулі з танка, у які трапіў фашысцкі снарад. Быў ужо заняты Мінск. Невялікая група мужных пагранічнікаў спынілася за Ваўкавыскам у прыдарожным лесе насвой першы прывал. Але адпачыць не прыйшлося. Пачаўся бой за дарогу. У іх былі тры браневікі і адзін танк. Зенітчыкі, апусціўшы ствалы гармат, білі па нямецкіх танках, кулямётчыкі – па матацыклістах. Астаўшыся з васямнаццаццю байцамі, мой камісар 18 ліпеня ў раёне Зембіна пад Барысавам пераходзіць на партызанскую барацьбу. Крупкі, Халопенічы, Чашнікі, Сянно, шаша Віцебск-Орша, Лукомскае возера, вёска Гурэц, якая неўзабаве дала назву яго атраду, – вось знаемыя і дарагія яму мясціны, па якіх пралеглі сцежкі яго мужных сяброў. Восенню яго атрад уваходзіць у партызанскае злучэнне Баці, а сам ён становіцца намеснікам камандзіра злучэння: наладжвае сувязь з падпольшчыкамі Оршы, сустракаецца з Канстанцінам Заслонавым. Вясной 1942 года яго падрыўнікі не давалі акупантам ні хвіліны спакою на ўсіх шляхах і дарогах паміж Оршай і Барысавам. Адсюль яго баявыя групы пераходзяць на Палессе, беручы пад свой кантроль чыгуначныя вузлы і дарогі: Баранавічы, Брэст, Лунінец, Калінкавічы, Налібоцкая пушча, Івянец, Пінск. Адгэтуль ён, камандзір разведвальна-дыверсійных атрадаў, накіроўваецца на паўднёвы захад – Украіну, Польшчу, Чэхаславакію. «Лясны воўк», «Дзядзька Пеця» – вось грозныя псеўданімы яго партызанскай мужнасці. «Яго падрыўныя пяцёркі, – піша Грыгорый Мацвеевіч Лінькоў у кнізе «Вайна ў тыле ворага», – ноччу выходзілі на чыгуначныя магістралі адразу на трох-чатырох перагонах, і за некалькі гадзін ляцелі пад адхон два-тры, а то і чатыры эшалоны праціўніка». У юбілейным выданні «50 год Узброеных Сіл СССР» яго імя стаіць побач з імем Рыхарда Зорге.Мой камісар дастойна вытрымаў нечуваны паядынак з ворагам, ён стаў Героем Савецкага Саюза. Пакутная была яго дарога з франтавых пазіцый у партызанскія лясы, але яна ж прывяла яго і на новую агнявую і самую пачэсную пазіцыю – любові да чалавека, дзе ваююць не куляй і штыком, а словам.Пасля вайны адна за другой пачалі паяўляцца яго кнігі. Гэта была патрэба яго душы, яго сумлення.Новы клопат цяпер займае яго, ужо далёка немаладога чалавека, які ніколі не ведаў ні спакою, ні спачыну. Член Саюза пісьменнікаў, член Савецкага камітэта ветэранаў вайны, ён жыве ў горадзе Горкім, піша кнігі, знаходзіць новыя, раней невядомыя, імёны і подзвігі герояў, сустракаецца са сваімі баявымі сябрамі, з моладдзю, з дзецьмі.У літаратуры пра Вялікую Айчынную вайну яго кнігі занялі сваё пачэснае месца. У многіх выданнях разышліся два тамы яго ўспамінаў: «Па той бок фронту», зборнікі апавяданняў «Партызанскі кур’ер» і «Хлопчык у клятчастай кепцы»...Калі адбываўся III з’езд пісьменнікаў РСФСР, на вялікай фатаграфіі дэлегатаў я ўбачыў і яго. Вядома, наўрад ці пазнаў бы, каб не подпіс: Антон Брынскі.Мой камісар стаяў не ў першым радзе – сціплы, прысутулены, у акулярах. І толькі нешта ледзь улоўнае, вельмі знаёмае і дарагое як бы перасмыкнулася ў яго вуснах...Яго кнігі, як і яго самога, любяць сотні і тысячы людзей, для якіх суровае слова – камісар набыло свой поўны сэнс у спалучэнні з другім цудоўным словам – таварыш.
1971
Вітка, В. Выбраныя творы / Васіль Вітка ; укладанне і каментар Т.Тарасавай ; прадмова А. Васілевіч. – Мінск : Беларуская навука, 2013. – (Беларускі кнігазбор. Сер. 1. Мастацкая літаратура). – С. 244–253.
1971
Вітка, В. Выбраныя творы / Васіль Вітка ; укладанне і каментар Т.Тарасавай ; прадмова А. Васілевіч. – Мінск : Беларуская навука, 2013. – (Беларускі кнігазбор. Сер. 1. Мастацкая літаратура). – С. 244–253.
ЦЕРАЗ ВЫПРАБАВАННІ ЧАСУ
ЦЕРАЗ ВЫПРАБАВАННІ ЧАСУ
I. Наша вясна
Аб пісьменніку чытачы мяркуюць па яго творах. Асабіста ж для мяне Міхась Лынькоў не ўяўляецца без той напружанай палітычнай, грамадскай і арганізатарскай дзейнасці, якая фарміравала і гартавала яго як чалавека, камуніста, пісьменніка.Цяпер і старэйшыя, і малодшыя, і самыя маладыя літаратары, якія ўваходзяць у адзіную творчую арганізацыю, маюць усе магчымасці сустракацца, чытаць, абмяркоўваць свае творы, раіцца, спрачацца. Усё гэта ўвайшло ў наш побыт, – і людзі маладзейшага веку, можа, і не заўсёды ўяўляюць, што ў тыя гады, калі не было адзінага Саюза пісьменнікаў, калі ў літаратуры яшчэ асабліва жорсткай была класавая барацьба, калі яшчэ былі вельмі моцныя ўплывы розных эстэцкіх і фармалістычных кірункаў і школак, маладому пісьменніку не так лёгка было вызначыць свой шлях.Міхась Лынькоў выходзіў на свой творчы шлях якраз у гэтыя часы, і тое, што ўжо сваімі першымі творамі ён адразу ж заваяваў шчырае прызнанне чытача, яшчэ раз падкрэслівала правільнасць устаноўкі нашай партыі, якая заклікала пісьменнікаў да сучас-насці, да паказу жыцця народа.Тэмы, вобразы для сваіх кніг Міхась Лынькоў браў з вопыту, з уражанняў, перажытых ім самім. Адным з першых ён паказаў у беларускай літаратуры гераізм грамадзянскай вайны, першым узяўся за паказ жыцця рабочага класа рэспублікі.Будучы рэдактарам бабруйскай акруговай газеты «Камуніст», ён становіцца збіральнікам, арганізатарам і настаўнікам літаратурнай моладзі.Успамінаючы Бабруйск, работу на лесакамбінаце, у заводскай шматтыражцы «За ўдарныя тэмпы», супрацоўніцтва ў «Камунісце», загадзя скажу, што гэта – самыя дарагія для мяне жыццёвыя старонкі. Гэта быў час юнацтва, няхай сабе цяжкага і галоднага, але поўнага радаснага ўсведамлення сваёй непасрэднай прыналежнасці да найвялікшай перабудовы ўсяго жыцця.Моладзь першай адчула высокую паэзію гераічных дзён, і не дзіва, што ўсе мы з такой прагнасцю імкнуліся да працы на новабудоўлях, да авалодання ведамі, да кнігі, да газеты. I свае радасці, і свае нягоды мы давяралі друкаванаму слову. Ніколі яшчэ не былі такімі блізкімі паміж сабой заметка, допіс рабселькара і паэтычныя радкі, якія выходзілі з-пад аднаго пяра, што пісала і пра камсамольскі спектакль на вёсцы, і пра нясмелыя пачуцці кахання.Газета «Камуніст» была руплівым і чулым арганізатарам творчых сіл на Бабруйшчыне. Штомесячным літаратурным дадаткам «Вясна», альманахам «Уздым», сваімі літаратурнымі старонкамі яна далучала да творчасці ўсё новых і новых людзей.Так, пачаўшы з рабкараўскіх допісаў, становіцца вядомым пісьменнікам тэлеграфіст са станцыі Асіповічы Хвядос Шынклер. Адну за другой піша кнігі пра жыццё і працу чыгуначных рабочых.Незабыўным сяброўствам я абавязаны брату Лынькова – Рыгору. Тыя, хто ведаў яго па Бабруйску ў дваццатыя – трыццатыя гады, памятаюць, напэўна, пацёрты, зрудзелы шынялёк, што дастаўся яму ад старэйшага брата Міхася. У гэтым шыняльку, апаленым грамадзянскай вайной, прайшло юнацтва абодвух братоў. Для старэйшага яно, гэтае юнацтва, канчалася, для серадольшага пачыналася. Грыша Лынькоў едзе ў вёску Ахвоцічы, непадалёк ад Бабруйска, і працуе там хатнікам – загадчыкам хаты-чытальні, асноўнага ідэйнага і культурнага асяродку ў той час на вёсцы. Актыўны прапагандыст новага жыцця, ён становіцца селькарам і паэтам. Абраўшы сабе прыгожае паэтычнае прозвішча – Суніца, Рыгор публікуе свае першыя вершы.Юнак з незвычайна чулай душой і суровай ашчаднасцю да кожнага свайго слова адразу ж вылучыўся сярод нас маштабнасцю вобразаў, значнасцю думкі. Адзін з яго вершаў называўся «Лірычная эпітафія» і напісаны быў амаль у той час, як і вядомы верш Янкі Купалы «Сыходзіш, вёска, з яснай явы...». Успамінаючы верш Суніцы, яшчэ раз упэўніваешся, якім прадбачлівым, якім чуйным быў малады паэт да гістарычнай драмы і да псіхалагічнай складанасці характару селяніна:Сёння ты задумаўся глыбока... З-пад імху брывей не відна вочаў. Знаць, спаткалі думы-звадыёкі, Пахіснулі сэрца твайго крокі, I зблудзіла сэрца ў цёмнай ночы. Сёння ты задумаўся глыбока...Я прыводжу гэтыя радкі па памяці. I тое, што цераз паўвека яны не забыліся, яшчэ раз падкрэслівае, наколькі моцнае ўражанне зрабіў верш на сваіх сучаснікаў.За сваё кароткае жыццё Рыгор Суніца надрукаваў не болей чым два дзясяткі вершаў, але яны вабілі нас музычным хараством і кампазіцыйнай дасканаласцю. Зноў па памяці прывяду пачатак яго верша, прысвечанага фізкультурніцы жывой, рэальнай юнай бабруйчанцы, у якую, як мы здагадваліся, Грыша быў закаханы:Не хістайся, белаблузая, Не танцуй, Не танцуй!Па камандзе слухай музыку –У ланцут, У ланцуг!На старонках бабруйскай «Вясны» разгарнуў свае крылы для палёту студэнт Рагачоўскага педтэхнікума Алесь Жаўрук.Вясна нашай маладосці натхніла ўзнёслую паэтычную прозу Барыса Мікуліча.З душэўным болем успамінаем мы дарагія імёны гэтых людзей. Яны аддалі Радзіме не толькі сваю творчасць, але і сваё жыццё.У першы ж дзень вайны браты Лыньковы – Міхась, які быў старшынёй Саюза пісьменнікаў, і Рыгор – адказны сакратар газеты «Літаратура і мастацтва» пайшлі ў свае часці, да якіх былі прыпісаны. Яны не паспелі нават развітацца з сем’ямі. І адна, і другая сям’я трагічна загінулі. Няма дакладных звестак пра смерць Грышы Лынькова. Некаторыя знаёмыя расказвалі, што бачылі яго на пераправе цераз Бярэзіну.У асяродку творчага жыцця ў Бабруйску былі людзі з большым, чым у нас, юнакоў, вопытам. Гэта – выкладчык музычнай школы, кампазітар Яўген Карлавіч Цікоцкі, настаўнікі Алёкса Жукоўскі, Рыгор Бахта, Мікола Нікіцін. Яны выступалі на нашых сходах, а ў газеце і часопісе друкавалі рэцэнзіі на творы маладых. Гэта былі нашы першыя крытыкі, добрыя памочнікі Міхася Лынькова.Бабруйск нашага юнацтва, нашай вясны вабіў моладзь не толькі як культурны цэнтр вялікай акругі, але і як горад, у якім пачыналіся сацыялістычныя пераўтварэнні, характэрныя для ўсёй Беларусі. На дрэваапрацоўчы камбінат, буйнейшую тады ў рэспубліцы новабудоўлю, ехалі юнакі і дзяўчаты, якія авалодвалі першымі ў жыцці прафесіямі. У цэхах лесакамбіната было шмат маладых рабочых, якія прабавалі свае сілы ў літаратуры. Заводская газета перыядычна выпускала літаратурныя старонкі, на якіх друкавала вершы і апавяданні маладых аўтараў. З Бабруйска, з лесакамбіната пачалі сваю жыццёвую дарогу нашы выдатныя паэты Пімен Панчанка, Сяргей Грахоўскі, Аляксей Зарыцкі, нашы вядомыя крытыкі Янка Казека і Фёдар Куляшоў.Так, узышоўшы на небасхіл вялікай літаратуры, наш настаўнік быў ужо ў цэлым сузор’і многіх талентаў, адкрытых і па-бацькоўску ўзгадаваных ім.На старонках газеты «Камуніст» з’явіліся першыя вершы нашага цудоўнага лірыка Міколы Аўрамчыка. З бабруйскай «Вясны» выправіліся ў вялікую дарогу апавяданні вядомага цяпер раманіста Міколы Лобана, вершы Яўхіма Кохана – вельмі адметныя тады ў маладой беларускай паэзіі.Міхась Лынькоў быў сапраўднай душой і газеты, і ўсіх творчых сіл, якія гуртаваліся вакол яе. Дзіву даешся, дзе ён браў час і цярпенне, каб на першыя нязграбныя вершы вясковага хлопца пісаць самую грунтоўную рэцэнзію – ліст з падрабязным разборам кожнага радка, а пасля, уласнай рукой прычасаўшы гэтыя радкі, знайсці ім месца ў газеце. Тут, мабыць, памагала і практыка вельмі вопытнага педагога. Надрукаваўшы першы верш, Міхась Ціханавіч гэтым самым ускладаў на маладога паэта і вялікую адказнасць за сваю самастойнасць. Надрукаваўся? Ну дык глядзі ж, браток, старайся!I мы стараліся. Нездарма да газеты, да яе рэдактара, нашага хроснага бацькі, гарнулася столькі шчырых юнацкіх сэрцаў.Успамінаючы тыя далёкія гады, гляджу на здымак, якому ўжо болей за паўстагоддзя. Гэта здымак, можна сказаць, першага кангрэсу пісьменнікаў Бабруйшчыны.Перад уваходам у будынак рэдакцыі «Камуніста» сфатаграфаваліся на памяць літаратурныя дэлегаты з усіх куткоў акругі. У самым цэнтры – Міхась Лынькоў з правага боку – Алесь Дудар, у самым нізе здымка, крайні злева – Рыгор Лынькоў з правага боку ў шапцы-стаўбуне – Барыс Мікуліч, а ў другім радзе знізу, трэці злева – Алесь Жаўрук.Гэтую фатаграфію можна чытаць як цэлую гістарычную карціну: любоў да літаратуры, да роднага слова аб’яднала самых розных людзей і па ўзросту, і па прафесіях, і па вопыту жыцця. Побач з вусатым лесніком Хведарам Бужаном, аўтарам ужо вядомай тады аповесці «Леснікі», сядзяць падлеткі, што паспелі толькі надрукаваць свае першыя паэтычныя радкі і, напэўна, упершыню бачаць аб’ектыў фотаапарата. Нават па вопратцы можна зызначыць характар часу. Для нас гэта былі нялёгкія гады, але ўсе мы жылі высокай праўдай сваіх перакананняў, нясхіснай верай у шчасце, у будучыню свайго народа.Сямнаццацігадоваму юнаку, верш якога надрукаваны ў газеце, здавалася, што перад ім ужо самі сабой расчыняюцца вароты ў літаратуру, і таму асабіста я ўдзячны Міхасю Ціханавічу за тое, што ён быў першы, хто па-сапраўднаму і сур’ёзна вучыў нас вымяраць карыснасць сваёй творчасці тым, наколькі тое, што мы пішам, важна і патрэбна людзям. Пасля я пераканаўся, што мае літаратурныя спробы – гэта толькі водгук ужо вядомых галасоў што ў мяне, уласна кажучы, яшчэ мала ёсць чаго сказаць людзям. Таму не дзіўна, што цэлае дзесяцігоддзе, за якое не з’явілася ў друку амаль ніводнага майго верша, было, бадай, самым плённым у маёй біяграфіі: гэта работа на Бабруйскім лесакамбінаце – слесарам, супрацоўнікам шматтыражкі, карэспандэнтам газеты «Камуніст». Пачаўшы друкавацца ў 1928 годзе, першую кніжку сваіх вершаў я рашыўся выдаць толькі праз пятнаццаць год – у час Вялікай Айчыннай вайны.Памятаю, як некалі сабраў Міхась Ціханавіч нас, брыгаду пачынаючых песняроў, і разам з намі пайшоў на Бабруйскі станкабудаўнічы завод. Завод не выконваў плана. Вось мы і павінны былі праверыць, на што здольна наша паэзія – дапамагчы рабочым. Але добрых вершаў ні адзін з нас не змог напісаць. Выходзіла вельмі агульна, рытарычна, накшталт маіх радкоў: «Кожны напільнік, кожны варштат – за агрэгат, за агрэгат!» I толькі пасля таго, як мы на заводзе сталі сваімі людзьмі, як кожны дзень і ў кожным цэху пачалі выпускаць баявыя лісткі – «маланкі» з жывымі фактамі, з прыкладамі, з веданнем становішча на заводзе, – тады з’явіліся і вершы. I хоць яны друкаваліся толькі ў цэхавых насценгазетах, аднак былі болей жыццёвыя, чым тыя, з якіх мы пачыналі свой дэбют у паэзіі.Можа, ад таго, што яго маладосць гэтак цесна звязана з маім юнацтвам, я і цяпер, сам ужо стары і сівы, бачу яго маладым, нястомным, дапытлівым, заўзятым і азартным ва ўсім – і ў працы, і ў творчасці, і ў вольныя хвіліны адпачынку, у якія раскрываліся асаблівасці яго натуры.Сярод пісьменніцкай браціі Міхась Лынькоў быў не толькі інжынер душ, але і інжынер, і тэхнік у літаральным значэнні слова. Колькі я памятаю, яго заўсёды вабіла жалеза, слясарнае начынне, маторы. Жывучы ў Каралішчавіцкім лесе, пад Мінскам, ён найбольшай асалодай лічыў — асядлаць свой матацыкл і аблятаць усе лясныя дарогі. Не заўсёды гэтыя заліхвацкія аблёты завяршаліся трыумфам. Я быў тайным і міжвольным сведкам, як ён аднаго разу зляцеў з сядла свайго наравістага жалезнага рысака. Па тым, як ён выбіраўся з-пад адхону, як, пакрэктваючы, паціраў калені і без асаблівага энтузіязму зноў узбіраўся на сядло, я быў упэўнены, што на гэтым, можа, і закончыцца кар’ера гоншчыка. Але дзе там! Яшчэ многа год ён не расставаўся са сваёй «слабасцю», пакуль не захапіўся новай. Перабраўшыся на возера Нарач, ён ужо зрабіўся заядлым мараком, так і не расстаўшыся з маторам.На чыстых, спакойных, а падчас і бурных хвалях любімай Нарачы дзясяткі і сотні сяброў і гасцей мелі шчаслівыя хвіліны ў жыцці – павандраваць пад мачтай карабля на чале з вопытным і выпрабаваным капітанам.Сапраўдным настаўнікам можа быць толькі душэўна чулы чалавек, да якога заўсёды шчыра горнуцца яго вучні. Той, у каго найболей вучняў і сяброў, мабыць, і ёсць самы лепшы настаўнік, настаўнік на ўсё жыццё.Міхасю Ціханавічу – свайму рэдактару, старэйшаму другу, удзячны многія, і асабліва тыя з нас, чыя жыццёвая і творчая біяграфія звязаны з Бабруйскам, з газетай «Камуніст», з «Вясной» – часопісам і незабыўнай вясной нашага жыцця.II. За сталом памяціЁн вельмі любіў дзяцей. Пра гэта сведчаць яго кнігі. Уся яго творчасць.Пры сустрэчах з дзецьмі яго вочы заўсёды святлелі шчырай ласкай, поўніліся цяплом душэўнай радасці.Гэта памятаюць усе, хто бачыў яго ў такія хвіліны. Але мы, яго сябры, бачылі, як некаторыя сустрэчы з дзецьмі каштавалі яму невыказнага душэўнага напружання, калі ён ледзь мог сябе стрымаць, калі цяжкі камяк падкочваўся да горла, калі нямела слова, а на вусны наплываў невымоўны боль. У такія хвіліны ён успамінаў свайго сына. Нярэдка здаралася так, што ў гурце хлопчыкаў нехта адзін-адзіны сваім абліччам, як дзве кроплі вады, быў падобны на незабыўнага Марыка.Тае восені яго хлопчык пайшоў бы ўжо ў другі клас, але ўлетку на нашу Радзіму зрынулася няшчасце. У першы ж дзень вайны гітлераўцы пачалі бамбіць Мінск. Міхась Ціханавіч пайшоў на фронт. Жонка з сынам падаліся ў вёску, спадзеючыся, што ўратуюцца, перабудуць ліхалецце ў мясцовасці, дзе іх ніхто не ведаў. Але знайшлася чорная душа – здраднік, які выдаў сям’ю пісьменніка. Гестапаўцы прымчаліся ў вёску, схапілі маці. Хлопчыка вясковыя людзі хацелі ўратаваць. Яны стараліся засланіць малога, каб толькі ён нічым не выдаў сябе. Але ўбачыўшы, як фашысты павалаклі маці ў машыну, ён вырваўся з натоўпу і нема закрычаў:– Мама!З тае жахлівае часіны ніхто не чуў пра іх. Толькі попел бязвінных пакутнікаў, як попел усіх жудасных ахвяр фашызму, і дагэтуль грукае ў памяць людзей.Непадалёк ад вёскі Паськавы Горкі на дваццатым кіламетры ад Слуцка па Бабруйскай шашы на велічным сумным помніку паміж ста шасцідзесяці прозвішчаў выбіта і імя Марыка. Кім бы ён быў? Магчыма, матэматыкам. Таму што, яшчэ не пайшоўшы ў школу, пачаў сваё навучанне не з літар, а з лічбаў. Вельмі любіў лічбы. Як толькі ўбачыць дзе – не супакоіцца, пакуль мама-настаўніца не прачытае ўсе да аднае: слупкі лічбаў, табліцы гучалі для яго, як радкі вершаў. А магчыма, быў бы і паэтам...І калі на абліччы Міхася Ціханавіча пазнейшых год мы бачылі дачасныя маршчыны, а ў засмучаных вачах адбітак глыбокага болю, мы ведалі – гэта сляды і яго асабістай трагедыі.У гадавіну з дня смерці пісьменніка быў сонечны дзень залатой восені. Вялікім гуртам родных, блізкіх і сяброў мы сабраліся пакланіцца яго памяці.За памінальным сталом у яго доме ішла ціхая гаворка, дарагая ўсім нам тымі жыццёвымі падрабязнасцямі, пра якія ведаюць толькі блізкія людзі. Ціха і самотна гучала музыка. Тужліва плылі ў вырай «Жураўлі», яго любімая песня, пра якую ён не забыўся і перад сваім апошнім выраем.Большасць з нас, яго вучняў, гаворачы пра свайго настаўніка, не маглі абмінуць нават драбніцы, цяпер ужо ў святле памяці, значнай і дарагой.Міхась Ціханавіч вызначаўся заўсёдным адчуваннем не толькі сваёй адказнасці і абавязку перад грамадствам, але і выключнай душэўнай увагай да кожнага чалавека.Той, хто ведаў дысцыпліну яго паводзін, строгасць абыходжання з самім сабою, не мог не даражыць знаёмствам і сяброўствам з ім. Многія памятаюць, з якой руплівасцю і густам выбіраў ён знакі сваёй увагі. Яшчэ задоўга да свята або асабіста важнай падзеі ў жыцці таварыша ён набываў самы прыгожы канверт, рэдкую марку, самую лепшую паперу. Хто не помніць яго імклівага, выключнай прыгажосці почырку, мілых, вясёлых, дасціпных і задушэўных прывітанняў, пажаданняў, напісаных яго рукой! Ужо самім святам было атрымаць яго пісьмо, пачуць яго голас.Не лёгкім быў пачатак яго дарогі. Самыя першыя дзіцячыя ўражанні – гэта ўжо ўсведамленне адказнасці, доўгу і абавязку перад бацькам, перад маці, перад малодшымі ў сям’і, сям’і рамонтнага рабочага, якая ўся мясцілася ў чыгуначнай будцы, што стаяла ў полі, на перагоне паміж Тошчыцай і Рагачовам на 230-й вярсце. Гэтую вярсту і тое, што бацька атрымліваў 12 рублёў 20 капеек, а маці, пераезная вартаўніца, тры рублі на месяц, будучы пісьменнік запомніў на ўсё жыццё. Запомніў ён і самую будку, пасярод якой стаяла вялізная гліняная печ, запомніў і два маленькія акенцы, з якіх трэба было сачыць – калі пакажацца на даляглядзе паравозны дымок.За памінальным сталом старэйшая сястра Пелагея Ціханаўна прыгадала, як малы Міхась, убачыўшы цягнік, хуценька надзяваў маміну спадніцу, падвязваў хустку, хапаў сігнальны ражок і сцяжкі. Выбегшы на раз’езд, закрываў абодва шлагбаумы і выстаўляў зялёны сцяжок – шлях вольны!Цягнікі на 230-й вярсце не толькі не спыняліся, але нават не прыцішалі хады. На поўнай хуткасці машыніст мог убачыць толькі самае важнае і патрэбнае яму – зялёны сігнал. Але малому вартаўніку вельмі ж рупіла, каб выкананне службовага абавязку было па ўсёй форме і каб не пацярпела службовая кар’ера маці, у якое акрамя яго, першынца, былі яшчэ два сыны і дзве дачкі...Малодшы брат пісьменніка Мікола Ціханавіч расказаў пра адзін незабыўны педагагічны ўрок, які даў яму старэйшы брат на доўгія гады. Гэта было, калі яны, круглыя сіроты, жылі ўжо ў Бабруйску, дзе Лынькоў, рэдактар газеты, быў ім і за маці, і за бацьку.Вучачыся ў школе, меншы незаўважна паддаўся беспрытульнай вольніцы і недзе з сябрукамі, такімі ж, як сам, трапіў у непажаданую кампанію, што паспытала смак віна. Сястра Аня адразу ж унюхала, што ад браціка пахне нечым недазволеным, і сказала старэйшаму. Міхась, не выказваючы ніякага абурэння, спакойна пазваў Міколку ў свой пакой.– Зайшоў я, – расказваў Мікола Ціханавіч, – і здзівіўся: на стале стаяла бутэлька гарэлкі і дзве чаркі. Міхась сеў і сказаў мне – садзіся. – Чуў я, сказаў ён, што ты пачаў выпіваць, давай вып’ем разам. – I наліў чаркі. Запалаў я ўвесь ад сораму, адчуваю, гарыць агнём твар. А Міхась адчыняе шафу: – Вось тут яшчэ ёсць... – і паказвае на віно, белае, чырвонае. – Калі захочаш – пі... На гэтым скончылася наша «бяседа». Памятаю, што наступны раз я выпіў, калі атрымаў дыплом інжынера...За сталом высветлілася яшчэ адна сямейная акалічнасць, вартая ўвагі, – усе тры браты Лыньковы пісалі вершы.З вершаў пачынаў Міхась, які падпісваўся – Васілёк, серадольшы назваў сябе – Рыгор Суніца. Не адстаў і самы меншы – у школе, потым у тэхнікуме ён быў актыўным паэтам – аўтарам усіх насценгазет, а псеўданім сабе выбраў яшчэ задоўга да славутай братавай аповесці – Міколка-паравоз! Гэта вельмі цікавая падрабязнасць, бо сам Лынькоў сваім чытачам і ў прыватнасці вучням Радзееўскай школы Буда-Кашалёўскага раёна, якія пыталіся ў аўтара – што ў аповесць увайшло з яго жыцця, адказваў, што твор гэты не аўтабіяграфічны. Відаць, Міхась Ціханавіч быў залішне катэгарычны ў такім сцвярджэнні. Не цяжка пераканацца, што любімая юнымі чытачамі кніжка «Міколка-паравоз», безумоўна, увабрала ў сябе шмат сямейных назіранняў, уражанняў і пачуццяў. Пісалася яна, калі Лынькоў меў ужо значны літаратурны вопыт, і самы меншы ў сям’і Міколка з яго пацешным псеўданімам не мог застацца па-за ўвагай пісьменніка.На ўшанаванні памяці Міхася Ціханавіча была жанчына, якая прыехала з Данбаса, з Горлаўкі. Вельмі цікавы быў яе расказ пра сваё жыццё. Яна – дачка Бучукаса, які калісьці разам з Лыньковым працаваў у Беларускім дзяржаўным выдавецтве, але спасціг яго нядобры лёс трыццатых гадоў. Адаліна Іванаўна цяпер ужо жанчына ў гадах, мае ўнукаў, жыве памяццю пра свайго бацьку і пра Лынькова, памяццю свайго маленства. Ей было тады сем-восем год, але яна запомніла друга іх сям’і назаўсёды, бо абавязана, як сцвярджае сама, Міхасю Ціханавічу сваім жыццём. Аднойчы, пераходзячы Савецкую вуліцу, дзяўчынка ледзь не трапіла пад трамвай. Лынькоў у адно імгненне схапіў яе за руку і адцягнуў ад рэек. Гэта яна памятае. Памятае і яшчэ выпадак, дарагі ёй. Дзяўчынка спынілася на Ленінскай вуліцы перад вітрынай магазіна «Таргсін», стаяла, як зачараваная, – там была выстаўлена лялька такога хараства, што дзіця не магло адвесці вачэй. I асабліва падабалася дзяўчынцы плацце, што было на ляльцы. Міхась Ціханавіч убачыў сваю «хрэсніцу» і зразумеў яе захапленне. Але ні валюты, ні золата ў яго не было. Ён узяў за руку дзяўчынку, і сталі яны хадзіць па крамах, пакуль не знайшлі матэрыі, такое, як плацце ў лялькі. I цяпер жанчына памятае тое сваё плацце.Стаўшы дарослай і жывучы далёка ад Мінска, яна ўвесь час імкнулася ўбачыць горад свайго маленства. Але толькі аднаго чалавека яна ведала, хто мог расказаць ёй пра бацьку, – Лынькова. Яна прыехала ў Мінск, хадзіла па кнігарнях, купіла яго кнігі, даведалася адрас, але зайсці не рашылася. Вярнуўшыся дадому, напісала вялікае пісьмо і праз нейкі час атрымала адказ Софіі Захараўны – яго ўжо не было ў жывых...Да таго, што я ведаў пра Лынькова, якому сам абавязаны многім, за гэтым сталом далучыліся шмат якія акалічнасці, што характарызуюць яго як чулага псіхолага і педагога.Сястра Ганна Ціханаўна расказала, як аднаго разу, калі яны, малодшыя, нечым надта ўжо «дапяклі» старэйшаму, ён не сварыўся, не гразіўся, не ўшчуваў, ён толькі спытаўся: чаго вам не хапае? Адзеты, абуты, ёсць у вас кнігі, добра вучыцеся... Чаго вам не хапае? Сястра і цяпер памятае гэтую размову і памятае, што на пытанне брата ім хацелася, ім вельмі карцела сказаць – не хапае папружкі, добрае бацькавай папружкі. На гэтую папружку брат меў усе падставы і правы, але ён ні разу не пакарыстаўся імі.Уся сям’я Лыньковых – браты Міхась, Рыгор, Мікола, сёстры Пелагея і Ганна – падобныя не толькі абліччам, але і натураю, лынькоўскім характарам. Яны надзвычай тонка і востра адчувалі і адчуваюць гумар, іронію як сродак і спосаб здаровых сямейных узаемаадносін.Пачуццё гумару, уменне ўбачыць сябе вачыма іншых людзей уласціва ім усім, а старэйшаму брату – асабліва. Гэтая лынькоўская якасць, яго заўсёдны аптымізм, выключная самадысцыпліна памятны ўсім.Прыкладам уласных паводзін ён вучыў, выхоўваў сям’ю. Ён ведаў – крый бог паддацца настрою, абурэнню, гневу, сарвацца ў голасе, ды, яшчэ, чаго добрага, даць волю рукам!Толькі аднаго разу ён быў траха не адступіўся ад сваіх прынцыпаў: самы малодшы недзе загуляўся і позна прыйшоў дадому. – Дзе ты быў? – пытаецца старэйшы. Маўчыць. Яшчэ раз тое ж пытанне — і зноў ніякага адказу. Міхась не адамкнуў дзвярэй. Мінула гадзіна, другая, поўнач ужо, а меншы не падае ніякіх прыкмет жадання вярнуцца або павінаваціцца.Міхась адзеўся і пайшоў шукаць. Добра, што пошукі пачаў паблізу дома. У скрыні, збітай з дошак для нейкіх гаспадарчых патрэб, у свежых драўляных стружках моцным сном праведніка спаў яго дарагі брат. Вядома ж, ён быў згодны, што вінаваты, але заспакоіўся ўжо адным тым, што пакаранне не надта цяжкое – за мілую душу можна праспаць ноч хоць і ў цеснай, няўтульнай скрыні, затое на мяккіх стружках... Ішла гадзіна за гадзінай, а ўспаміны нашы набывалі ўсё большую цікавасць. I толькі сумная думка не давала спакою – як многа мы трацім, калі пакідаюць нас нашы сябры і настаўнікі.Будзем жа ўдзячны памяці, якая многаму вучыць нас і тады, калі іх няма на свеце.Міхась Лынькоў пры ўсіх яго высокіх тытулах, становішчы і перавагах перад намі, да канца сваіх дзён заставаўся самым строгім, самым патрабавальным перш за ўсё да самога сябе. Мабыць, адсюль яго выключная сціпласць, бескампрамісная сумленнасць.Што можа быць самым цікавым у кватэры пісьменніка? Вядома, яго рабочы кабінет.Яго кабінет застаўся такім, якім быў пры жыцці гаспадара. Але кожны, хто мае дакладнае вока і можа здзіўляцца, здзівіцца незвычайнай сціпласці абстаноўкі, якая вызначана характарам таго, хто тут жыў і працаваў. Ні малейшай адзнакі бытавой рас-кошы, што часта вымагаецца нашымі асабістымі схільнасцямі. Чатыры шафы занялі адну сцяну. Гэта бібліятэка. Класікі, сучаснікі, кнігі сяброў – толькі неабходнае і любімае. Бадай адзіная рэліквія, адно ўнікальнае выданне, але і тое не навідавоку, а непрыкметна стаіць у кутку, – збор твораў Дастаеўскага, 1882 года.Творы любімага Гогаля... Любоў да гэтага чарадзея слова пачалася з «Вечароў на хутары ля Дзіканькі», кнігі, падараванай хлопчыку Міхасю за паспяховае заканчэнне пачатковай школы. Пры цяперашняй модзе на ўласныя кнігасховішчы бібліятэка народнага пісьменніка можа здацца вельмі беднай. Яго кабінет – самы меншы пакой у кватэры. Стол, заякім працаваў Лынькоў, – масавага стандартнага вырабу. За куды болей бліскучымі і эфектнымі сталамі сядзяць літаратурныя канцылярысты. Пры стале - канапка, болей падобная на тапчан. Вось і ўвесь «камфорт» чалавека, які меў, падкрэсліваю, і правы, і магчымасці не адставаць ні ад моды, ні ад стылю, ні ад іншых многіх «спакус» часу.
1966-1976
Вітка, В. Выбраныя творы / Васіль Вітка ; укладанне і каментар Т.Тарасавай ; прадмова А. Васілевіч. – Мінск : Беларуская навука, 2013. – (Беларускі кнігазбор. Сер. 1. Мастацкая літаратура). – С. 224–235.
Аб пісьменніку чытачы мяркуюць па яго творах. Асабіста ж для мяне Міхась Лынькоў не ўяўляецца без той напружанай палітычнай, грамадскай і арганізатарскай дзейнасці, якая фарміравала і гартавала яго як чалавека, камуніста, пісьменніка.Цяпер і старэйшыя, і малодшыя, і самыя маладыя літаратары, якія ўваходзяць у адзіную творчую арганізацыю, маюць усе магчымасці сустракацца, чытаць, абмяркоўваць свае творы, раіцца, спрачацца. Усё гэта ўвайшло ў наш побыт, – і людзі маладзейшага веку, можа, і не заўсёды ўяўляюць, што ў тыя гады, калі не было адзінага Саюза пісьменнікаў, калі ў літаратуры яшчэ асабліва жорсткай была класавая барацьба, калі яшчэ былі вельмі моцныя ўплывы розных эстэцкіх і фармалістычных кірункаў і школак, маладому пісьменніку не так лёгка было вызначыць свой шлях.Міхась Лынькоў выходзіў на свой творчы шлях якраз у гэтыя часы, і тое, што ўжо сваімі першымі творамі ён адразу ж заваяваў шчырае прызнанне чытача, яшчэ раз падкрэслівала правільнасць устаноўкі нашай партыі, якая заклікала пісьменнікаў да сучас-насці, да паказу жыцця народа.Тэмы, вобразы для сваіх кніг Міхась Лынькоў браў з вопыту, з уражанняў, перажытых ім самім. Адным з першых ён паказаў у беларускай літаратуры гераізм грамадзянскай вайны, першым узяўся за паказ жыцця рабочага класа рэспублікі.Будучы рэдактарам бабруйскай акруговай газеты «Камуніст», ён становіцца збіральнікам, арганізатарам і настаўнікам літаратурнай моладзі.Успамінаючы Бабруйск, работу на лесакамбінаце, у заводскай шматтыражцы «За ўдарныя тэмпы», супрацоўніцтва ў «Камунісце», загадзя скажу, што гэта – самыя дарагія для мяне жыццёвыя старонкі. Гэта быў час юнацтва, няхай сабе цяжкага і галоднага, але поўнага радаснага ўсведамлення сваёй непасрэднай прыналежнасці да найвялікшай перабудовы ўсяго жыцця.Моладзь першай адчула высокую паэзію гераічных дзён, і не дзіва, што ўсе мы з такой прагнасцю імкнуліся да працы на новабудоўлях, да авалодання ведамі, да кнігі, да газеты. I свае радасці, і свае нягоды мы давяралі друкаванаму слову. Ніколі яшчэ не былі такімі блізкімі паміж сабой заметка, допіс рабселькара і паэтычныя радкі, якія выходзілі з-пад аднаго пяра, што пісала і пра камсамольскі спектакль на вёсцы, і пра нясмелыя пачуцці кахання.Газета «Камуніст» была руплівым і чулым арганізатарам творчых сіл на Бабруйшчыне. Штомесячным літаратурным дадаткам «Вясна», альманахам «Уздым», сваімі літаратурнымі старонкамі яна далучала да творчасці ўсё новых і новых людзей.Так, пачаўшы з рабкараўскіх допісаў, становіцца вядомым пісьменнікам тэлеграфіст са станцыі Асіповічы Хвядос Шынклер. Адну за другой піша кнігі пра жыццё і працу чыгуначных рабочых.Незабыўным сяброўствам я абавязаны брату Лынькова – Рыгору. Тыя, хто ведаў яго па Бабруйску ў дваццатыя – трыццатыя гады, памятаюць, напэўна, пацёрты, зрудзелы шынялёк, што дастаўся яму ад старэйшага брата Міхася. У гэтым шыняльку, апаленым грамадзянскай вайной, прайшло юнацтва абодвух братоў. Для старэйшага яно, гэтае юнацтва, канчалася, для серадольшага пачыналася. Грыша Лынькоў едзе ў вёску Ахвоцічы, непадалёк ад Бабруйска, і працуе там хатнікам – загадчыкам хаты-чытальні, асноўнага ідэйнага і культурнага асяродку ў той час на вёсцы. Актыўны прапагандыст новага жыцця, ён становіцца селькарам і паэтам. Абраўшы сабе прыгожае паэтычнае прозвішча – Суніца, Рыгор публікуе свае першыя вершы.Юнак з незвычайна чулай душой і суровай ашчаднасцю да кожнага свайго слова адразу ж вылучыўся сярод нас маштабнасцю вобразаў, значнасцю думкі. Адзін з яго вершаў называўся «Лірычная эпітафія» і напісаны быў амаль у той час, як і вядомы верш Янкі Купалы «Сыходзіш, вёска, з яснай явы...». Успамінаючы верш Суніцы, яшчэ раз упэўніваешся, якім прадбачлівым, якім чуйным быў малады паэт да гістарычнай драмы і да псіхалагічнай складанасці характару селяніна:Сёння ты задумаўся глыбока... З-пад імху брывей не відна вочаў. Знаць, спаткалі думы-звадыёкі, Пахіснулі сэрца твайго крокі, I зблудзіла сэрца ў цёмнай ночы. Сёння ты задумаўся глыбока...Я прыводжу гэтыя радкі па памяці. I тое, што цераз паўвека яны не забыліся, яшчэ раз падкрэслівае, наколькі моцнае ўражанне зрабіў верш на сваіх сучаснікаў.За сваё кароткае жыццё Рыгор Суніца надрукаваў не болей чым два дзясяткі вершаў, але яны вабілі нас музычным хараством і кампазіцыйнай дасканаласцю. Зноў па памяці прывяду пачатак яго верша, прысвечанага фізкультурніцы жывой, рэальнай юнай бабруйчанцы, у якую, як мы здагадваліся, Грыша быў закаханы:Не хістайся, белаблузая, Не танцуй, Не танцуй!Па камандзе слухай музыку –У ланцут, У ланцуг!На старонках бабруйскай «Вясны» разгарнуў свае крылы для палёту студэнт Рагачоўскага педтэхнікума Алесь Жаўрук.Вясна нашай маладосці натхніла ўзнёслую паэтычную прозу Барыса Мікуліча.З душэўным болем успамінаем мы дарагія імёны гэтых людзей. Яны аддалі Радзіме не толькі сваю творчасць, але і сваё жыццё.У першы ж дзень вайны браты Лыньковы – Міхась, які быў старшынёй Саюза пісьменнікаў, і Рыгор – адказны сакратар газеты «Літаратура і мастацтва» пайшлі ў свае часці, да якіх былі прыпісаны. Яны не паспелі нават развітацца з сем’ямі. І адна, і другая сям’я трагічна загінулі. Няма дакладных звестак пра смерць Грышы Лынькова. Некаторыя знаёмыя расказвалі, што бачылі яго на пераправе цераз Бярэзіну.У асяродку творчага жыцця ў Бабруйску былі людзі з большым, чым у нас, юнакоў, вопытам. Гэта – выкладчык музычнай школы, кампазітар Яўген Карлавіч Цікоцкі, настаўнікі Алёкса Жукоўскі, Рыгор Бахта, Мікола Нікіцін. Яны выступалі на нашых сходах, а ў газеце і часопісе друкавалі рэцэнзіі на творы маладых. Гэта былі нашы першыя крытыкі, добрыя памочнікі Міхася Лынькова.Бабруйск нашага юнацтва, нашай вясны вабіў моладзь не толькі як культурны цэнтр вялікай акругі, але і як горад, у якім пачыналіся сацыялістычныя пераўтварэнні, характэрныя для ўсёй Беларусі. На дрэваапрацоўчы камбінат, буйнейшую тады ў рэспубліцы новабудоўлю, ехалі юнакі і дзяўчаты, якія авалодвалі першымі ў жыцці прафесіямі. У цэхах лесакамбіната было шмат маладых рабочых, якія прабавалі свае сілы ў літаратуры. Заводская газета перыядычна выпускала літаратурныя старонкі, на якіх друкавала вершы і апавяданні маладых аўтараў. З Бабруйска, з лесакамбіната пачалі сваю жыццёвую дарогу нашы выдатныя паэты Пімен Панчанка, Сяргей Грахоўскі, Аляксей Зарыцкі, нашы вядомыя крытыкі Янка Казека і Фёдар Куляшоў.Так, узышоўшы на небасхіл вялікай літаратуры, наш настаўнік быў ужо ў цэлым сузор’і многіх талентаў, адкрытых і па-бацькоўску ўзгадаваных ім.На старонках газеты «Камуніст» з’явіліся першыя вершы нашага цудоўнага лірыка Міколы Аўрамчыка. З бабруйскай «Вясны» выправіліся ў вялікую дарогу апавяданні вядомага цяпер раманіста Міколы Лобана, вершы Яўхіма Кохана – вельмі адметныя тады ў маладой беларускай паэзіі.Міхась Лынькоў быў сапраўднай душой і газеты, і ўсіх творчых сіл, якія гуртаваліся вакол яе. Дзіву даешся, дзе ён браў час і цярпенне, каб на першыя нязграбныя вершы вясковага хлопца пісаць самую грунтоўную рэцэнзію – ліст з падрабязным разборам кожнага радка, а пасля, уласнай рукой прычасаўшы гэтыя радкі, знайсці ім месца ў газеце. Тут, мабыць, памагала і практыка вельмі вопытнага педагога. Надрукаваўшы першы верш, Міхась Ціханавіч гэтым самым ускладаў на маладога паэта і вялікую адказнасць за сваю самастойнасць. Надрукаваўся? Ну дык глядзі ж, браток, старайся!I мы стараліся. Нездарма да газеты, да яе рэдактара, нашага хроснага бацькі, гарнулася столькі шчырых юнацкіх сэрцаў.Успамінаючы тыя далёкія гады, гляджу на здымак, якому ўжо болей за паўстагоддзя. Гэта здымак, можна сказаць, першага кангрэсу пісьменнікаў Бабруйшчыны.Перад уваходам у будынак рэдакцыі «Камуніста» сфатаграфаваліся на памяць літаратурныя дэлегаты з усіх куткоў акругі. У самым цэнтры – Міхась Лынькоў з правага боку – Алесь Дудар, у самым нізе здымка, крайні злева – Рыгор Лынькоў з правага боку ў шапцы-стаўбуне – Барыс Мікуліч, а ў другім радзе знізу, трэці злева – Алесь Жаўрук.Гэтую фатаграфію можна чытаць як цэлую гістарычную карціну: любоў да літаратуры, да роднага слова аб’яднала самых розных людзей і па ўзросту, і па прафесіях, і па вопыту жыцця. Побач з вусатым лесніком Хведарам Бужаном, аўтарам ужо вядомай тады аповесці «Леснікі», сядзяць падлеткі, што паспелі толькі надрукаваць свае першыя паэтычныя радкі і, напэўна, упершыню бачаць аб’ектыў фотаапарата. Нават па вопратцы можна зызначыць характар часу. Для нас гэта былі нялёгкія гады, але ўсе мы жылі высокай праўдай сваіх перакананняў, нясхіснай верай у шчасце, у будучыню свайго народа.Сямнаццацігадоваму юнаку, верш якога надрукаваны ў газеце, здавалася, што перад ім ужо самі сабой расчыняюцца вароты ў літаратуру, і таму асабіста я ўдзячны Міхасю Ціханавічу за тое, што ён быў першы, хто па-сапраўднаму і сур’ёзна вучыў нас вымяраць карыснасць сваёй творчасці тым, наколькі тое, што мы пішам, важна і патрэбна людзям. Пасля я пераканаўся, што мае літаратурныя спробы – гэта толькі водгук ужо вядомых галасоў што ў мяне, уласна кажучы, яшчэ мала ёсць чаго сказаць людзям. Таму не дзіўна, што цэлае дзесяцігоддзе, за якое не з’явілася ў друку амаль ніводнага майго верша, было, бадай, самым плённым у маёй біяграфіі: гэта работа на Бабруйскім лесакамбінаце – слесарам, супрацоўнікам шматтыражкі, карэспандэнтам газеты «Камуніст». Пачаўшы друкавацца ў 1928 годзе, першую кніжку сваіх вершаў я рашыўся выдаць толькі праз пятнаццаць год – у час Вялікай Айчыннай вайны.Памятаю, як некалі сабраў Міхась Ціханавіч нас, брыгаду пачынаючых песняроў, і разам з намі пайшоў на Бабруйскі станкабудаўнічы завод. Завод не выконваў плана. Вось мы і павінны былі праверыць, на што здольна наша паэзія – дапамагчы рабочым. Але добрых вершаў ні адзін з нас не змог напісаць. Выходзіла вельмі агульна, рытарычна, накшталт маіх радкоў: «Кожны напільнік, кожны варштат – за агрэгат, за агрэгат!» I толькі пасля таго, як мы на заводзе сталі сваімі людзьмі, як кожны дзень і ў кожным цэху пачалі выпускаць баявыя лісткі – «маланкі» з жывымі фактамі, з прыкладамі, з веданнем становішча на заводзе, – тады з’явіліся і вершы. I хоць яны друкаваліся толькі ў цэхавых насценгазетах, аднак былі болей жыццёвыя, чым тыя, з якіх мы пачыналі свой дэбют у паэзіі.Можа, ад таго, што яго маладосць гэтак цесна звязана з маім юнацтвам, я і цяпер, сам ужо стары і сівы, бачу яго маладым, нястомным, дапытлівым, заўзятым і азартным ва ўсім – і ў працы, і ў творчасці, і ў вольныя хвіліны адпачынку, у якія раскрываліся асаблівасці яго натуры.Сярод пісьменніцкай браціі Міхась Лынькоў быў не толькі інжынер душ, але і інжынер, і тэхнік у літаральным значэнні слова. Колькі я памятаю, яго заўсёды вабіла жалеза, слясарнае начынне, маторы. Жывучы ў Каралішчавіцкім лесе, пад Мінскам, ён найбольшай асалодай лічыў — асядлаць свой матацыкл і аблятаць усе лясныя дарогі. Не заўсёды гэтыя заліхвацкія аблёты завяршаліся трыумфам. Я быў тайным і міжвольным сведкам, як ён аднаго разу зляцеў з сядла свайго наравістага жалезнага рысака. Па тым, як ён выбіраўся з-пад адхону, як, пакрэктваючы, паціраў калені і без асаблівага энтузіязму зноў узбіраўся на сядло, я быў упэўнены, што на гэтым, можа, і закончыцца кар’ера гоншчыка. Але дзе там! Яшчэ многа год ён не расставаўся са сваёй «слабасцю», пакуль не захапіўся новай. Перабраўшыся на возера Нарач, ён ужо зрабіўся заядлым мараком, так і не расстаўшыся з маторам.На чыстых, спакойных, а падчас і бурных хвалях любімай Нарачы дзясяткі і сотні сяброў і гасцей мелі шчаслівыя хвіліны ў жыцці – павандраваць пад мачтай карабля на чале з вопытным і выпрабаваным капітанам.Сапраўдным настаўнікам можа быць толькі душэўна чулы чалавек, да якога заўсёды шчыра горнуцца яго вучні. Той, у каго найболей вучняў і сяброў, мабыць, і ёсць самы лепшы настаўнік, настаўнік на ўсё жыццё.Міхасю Ціханавічу – свайму рэдактару, старэйшаму другу, удзячны многія, і асабліва тыя з нас, чыя жыццёвая і творчая біяграфія звязаны з Бабруйскам, з газетай «Камуніст», з «Вясной» – часопісам і незабыўнай вясной нашага жыцця.II. За сталом памяціЁн вельмі любіў дзяцей. Пра гэта сведчаць яго кнігі. Уся яго творчасць.Пры сустрэчах з дзецьмі яго вочы заўсёды святлелі шчырай ласкай, поўніліся цяплом душэўнай радасці.Гэта памятаюць усе, хто бачыў яго ў такія хвіліны. Але мы, яго сябры, бачылі, як некаторыя сустрэчы з дзецьмі каштавалі яму невыказнага душэўнага напружання, калі ён ледзь мог сябе стрымаць, калі цяжкі камяк падкочваўся да горла, калі нямела слова, а на вусны наплываў невымоўны боль. У такія хвіліны ён успамінаў свайго сына. Нярэдка здаралася так, што ў гурце хлопчыкаў нехта адзін-адзіны сваім абліччам, як дзве кроплі вады, быў падобны на незабыўнага Марыка.Тае восені яго хлопчык пайшоў бы ўжо ў другі клас, але ўлетку на нашу Радзіму зрынулася няшчасце. У першы ж дзень вайны гітлераўцы пачалі бамбіць Мінск. Міхась Ціханавіч пайшоў на фронт. Жонка з сынам падаліся ў вёску, спадзеючыся, што ўратуюцца, перабудуць ліхалецце ў мясцовасці, дзе іх ніхто не ведаў. Але знайшлася чорная душа – здраднік, які выдаў сям’ю пісьменніка. Гестапаўцы прымчаліся ў вёску, схапілі маці. Хлопчыка вясковыя людзі хацелі ўратаваць. Яны стараліся засланіць малога, каб толькі ён нічым не выдаў сябе. Але ўбачыўшы, як фашысты павалаклі маці ў машыну, ён вырваўся з натоўпу і нема закрычаў:– Мама!З тае жахлівае часіны ніхто не чуў пра іх. Толькі попел бязвінных пакутнікаў, як попел усіх жудасных ахвяр фашызму, і дагэтуль грукае ў памяць людзей.Непадалёк ад вёскі Паськавы Горкі на дваццатым кіламетры ад Слуцка па Бабруйскай шашы на велічным сумным помніку паміж ста шасцідзесяці прозвішчаў выбіта і імя Марыка. Кім бы ён быў? Магчыма, матэматыкам. Таму што, яшчэ не пайшоўшы ў школу, пачаў сваё навучанне не з літар, а з лічбаў. Вельмі любіў лічбы. Як толькі ўбачыць дзе – не супакоіцца, пакуль мама-настаўніца не прачытае ўсе да аднае: слупкі лічбаў, табліцы гучалі для яго, як радкі вершаў. А магчыма, быў бы і паэтам...І калі на абліччы Міхася Ціханавіча пазнейшых год мы бачылі дачасныя маршчыны, а ў засмучаных вачах адбітак глыбокага болю, мы ведалі – гэта сляды і яго асабістай трагедыі.У гадавіну з дня смерці пісьменніка быў сонечны дзень залатой восені. Вялікім гуртам родных, блізкіх і сяброў мы сабраліся пакланіцца яго памяці.За памінальным сталом у яго доме ішла ціхая гаворка, дарагая ўсім нам тымі жыццёвымі падрабязнасцямі, пра якія ведаюць толькі блізкія людзі. Ціха і самотна гучала музыка. Тужліва плылі ў вырай «Жураўлі», яго любімая песня, пра якую ён не забыўся і перад сваім апошнім выраем.Большасць з нас, яго вучняў, гаворачы пра свайго настаўніка, не маглі абмінуць нават драбніцы, цяпер ужо ў святле памяці, значнай і дарагой.Міхась Ціханавіч вызначаўся заўсёдным адчуваннем не толькі сваёй адказнасці і абавязку перад грамадствам, але і выключнай душэўнай увагай да кожнага чалавека.Той, хто ведаў дысцыпліну яго паводзін, строгасць абыходжання з самім сабою, не мог не даражыць знаёмствам і сяброўствам з ім. Многія памятаюць, з якой руплівасцю і густам выбіраў ён знакі сваёй увагі. Яшчэ задоўга да свята або асабіста важнай падзеі ў жыцці таварыша ён набываў самы прыгожы канверт, рэдкую марку, самую лепшую паперу. Хто не помніць яго імклівага, выключнай прыгажосці почырку, мілых, вясёлых, дасціпных і задушэўных прывітанняў, пажаданняў, напісаных яго рукой! Ужо самім святам было атрымаць яго пісьмо, пачуць яго голас.Не лёгкім быў пачатак яго дарогі. Самыя першыя дзіцячыя ўражанні – гэта ўжо ўсведамленне адказнасці, доўгу і абавязку перад бацькам, перад маці, перад малодшымі ў сям’і, сям’і рамонтнага рабочага, якая ўся мясцілася ў чыгуначнай будцы, што стаяла ў полі, на перагоне паміж Тошчыцай і Рагачовам на 230-й вярсце. Гэтую вярсту і тое, што бацька атрымліваў 12 рублёў 20 капеек, а маці, пераезная вартаўніца, тры рублі на месяц, будучы пісьменнік запомніў на ўсё жыццё. Запомніў ён і самую будку, пасярод якой стаяла вялізная гліняная печ, запомніў і два маленькія акенцы, з якіх трэба было сачыць – калі пакажацца на даляглядзе паравозны дымок.За памінальным сталом старэйшая сястра Пелагея Ціханаўна прыгадала, як малы Міхась, убачыўшы цягнік, хуценька надзяваў маміну спадніцу, падвязваў хустку, хапаў сігнальны ражок і сцяжкі. Выбегшы на раз’езд, закрываў абодва шлагбаумы і выстаўляў зялёны сцяжок – шлях вольны!Цягнікі на 230-й вярсце не толькі не спыняліся, але нават не прыцішалі хады. На поўнай хуткасці машыніст мог убачыць толькі самае важнае і патрэбнае яму – зялёны сігнал. Але малому вартаўніку вельмі ж рупіла, каб выкананне службовага абавязку было па ўсёй форме і каб не пацярпела службовая кар’ера маці, у якое акрамя яго, першынца, былі яшчэ два сыны і дзве дачкі...Малодшы брат пісьменніка Мікола Ціханавіч расказаў пра адзін незабыўны педагагічны ўрок, які даў яму старэйшы брат на доўгія гады. Гэта было, калі яны, круглыя сіроты, жылі ўжо ў Бабруйску, дзе Лынькоў, рэдактар газеты, быў ім і за маці, і за бацьку.Вучачыся ў школе, меншы незаўважна паддаўся беспрытульнай вольніцы і недзе з сябрукамі, такімі ж, як сам, трапіў у непажаданую кампанію, што паспытала смак віна. Сястра Аня адразу ж унюхала, што ад браціка пахне нечым недазволеным, і сказала старэйшаму. Міхась, не выказваючы ніякага абурэння, спакойна пазваў Міколку ў свой пакой.– Зайшоў я, – расказваў Мікола Ціханавіч, – і здзівіўся: на стале стаяла бутэлька гарэлкі і дзве чаркі. Міхась сеў і сказаў мне – садзіся. – Чуў я, сказаў ён, што ты пачаў выпіваць, давай вып’ем разам. – I наліў чаркі. Запалаў я ўвесь ад сораму, адчуваю, гарыць агнём твар. А Міхась адчыняе шафу: – Вось тут яшчэ ёсць... – і паказвае на віно, белае, чырвонае. – Калі захочаш – пі... На гэтым скончылася наша «бяседа». Памятаю, што наступны раз я выпіў, калі атрымаў дыплом інжынера...За сталом высветлілася яшчэ адна сямейная акалічнасць, вартая ўвагі, – усе тры браты Лыньковы пісалі вершы.З вершаў пачынаў Міхась, які падпісваўся – Васілёк, серадольшы назваў сябе – Рыгор Суніца. Не адстаў і самы меншы – у школе, потым у тэхнікуме ён быў актыўным паэтам – аўтарам усіх насценгазет, а псеўданім сабе выбраў яшчэ задоўга да славутай братавай аповесці – Міколка-паравоз! Гэта вельмі цікавая падрабязнасць, бо сам Лынькоў сваім чытачам і ў прыватнасці вучням Радзееўскай школы Буда-Кашалёўскага раёна, якія пыталіся ў аўтара – што ў аповесць увайшло з яго жыцця, адказваў, што твор гэты не аўтабіяграфічны. Відаць, Міхась Ціханавіч быў залішне катэгарычны ў такім сцвярджэнні. Не цяжка пераканацца, што любімая юнымі чытачамі кніжка «Міколка-паравоз», безумоўна, увабрала ў сябе шмат сямейных назіранняў, уражанняў і пачуццяў. Пісалася яна, калі Лынькоў меў ужо значны літаратурны вопыт, і самы меншы ў сям’і Міколка з яго пацешным псеўданімам не мог застацца па-за ўвагай пісьменніка.На ўшанаванні памяці Міхася Ціханавіча была жанчына, якая прыехала з Данбаса, з Горлаўкі. Вельмі цікавы быў яе расказ пра сваё жыццё. Яна – дачка Бучукаса, які калісьці разам з Лыньковым працаваў у Беларускім дзяржаўным выдавецтве, але спасціг яго нядобры лёс трыццатых гадоў. Адаліна Іванаўна цяпер ужо жанчына ў гадах, мае ўнукаў, жыве памяццю пра свайго бацьку і пра Лынькова, памяццю свайго маленства. Ей было тады сем-восем год, але яна запомніла друга іх сям’і назаўсёды, бо абавязана, як сцвярджае сама, Міхасю Ціханавічу сваім жыццём. Аднойчы, пераходзячы Савецкую вуліцу, дзяўчынка ледзь не трапіла пад трамвай. Лынькоў у адно імгненне схапіў яе за руку і адцягнуў ад рэек. Гэта яна памятае. Памятае і яшчэ выпадак, дарагі ёй. Дзяўчынка спынілася на Ленінскай вуліцы перад вітрынай магазіна «Таргсін», стаяла, як зачараваная, – там была выстаўлена лялька такога хараства, што дзіця не магло адвесці вачэй. I асабліва падабалася дзяўчынцы плацце, што было на ляльцы. Міхась Ціханавіч убачыў сваю «хрэсніцу» і зразумеў яе захапленне. Але ні валюты, ні золата ў яго не было. Ён узяў за руку дзяўчынку, і сталі яны хадзіць па крамах, пакуль не знайшлі матэрыі, такое, як плацце ў лялькі. I цяпер жанчына памятае тое сваё плацце.Стаўшы дарослай і жывучы далёка ад Мінска, яна ўвесь час імкнулася ўбачыць горад свайго маленства. Але толькі аднаго чалавека яна ведала, хто мог расказаць ёй пра бацьку, – Лынькова. Яна прыехала ў Мінск, хадзіла па кнігарнях, купіла яго кнігі, даведалася адрас, але зайсці не рашылася. Вярнуўшыся дадому, напісала вялікае пісьмо і праз нейкі час атрымала адказ Софіі Захараўны – яго ўжо не было ў жывых...Да таго, што я ведаў пра Лынькова, якому сам абавязаны многім, за гэтым сталом далучыліся шмат якія акалічнасці, што характарызуюць яго як чулага псіхолага і педагога.Сястра Ганна Ціханаўна расказала, як аднаго разу, калі яны, малодшыя, нечым надта ўжо «дапяклі» старэйшаму, ён не сварыўся, не гразіўся, не ўшчуваў, ён толькі спытаўся: чаго вам не хапае? Адзеты, абуты, ёсць у вас кнігі, добра вучыцеся... Чаго вам не хапае? Сястра і цяпер памятае гэтую размову і памятае, што на пытанне брата ім хацелася, ім вельмі карцела сказаць – не хапае папружкі, добрае бацькавай папружкі. На гэтую папружку брат меў усе падставы і правы, але ён ні разу не пакарыстаўся імі.Уся сям’я Лыньковых – браты Міхась, Рыгор, Мікола, сёстры Пелагея і Ганна – падобныя не толькі абліччам, але і натураю, лынькоўскім характарам. Яны надзвычай тонка і востра адчувалі і адчуваюць гумар, іронію як сродак і спосаб здаровых сямейных узаемаадносін.Пачуццё гумару, уменне ўбачыць сябе вачыма іншых людзей уласціва ім усім, а старэйшаму брату – асабліва. Гэтая лынькоўская якасць, яго заўсёдны аптымізм, выключная самадысцыпліна памятны ўсім.Прыкладам уласных паводзін ён вучыў, выхоўваў сям’ю. Ён ведаў – крый бог паддацца настрою, абурэнню, гневу, сарвацца ў голасе, ды, яшчэ, чаго добрага, даць волю рукам!Толькі аднаго разу ён быў траха не адступіўся ад сваіх прынцыпаў: самы малодшы недзе загуляўся і позна прыйшоў дадому. – Дзе ты быў? – пытаецца старэйшы. Маўчыць. Яшчэ раз тое ж пытанне — і зноў ніякага адказу. Міхась не адамкнуў дзвярэй. Мінула гадзіна, другая, поўнач ужо, а меншы не падае ніякіх прыкмет жадання вярнуцца або павінаваціцца.Міхась адзеўся і пайшоў шукаць. Добра, што пошукі пачаў паблізу дома. У скрыні, збітай з дошак для нейкіх гаспадарчых патрэб, у свежых драўляных стружках моцным сном праведніка спаў яго дарагі брат. Вядома ж, ён быў згодны, што вінаваты, але заспакоіўся ўжо адным тым, што пакаранне не надта цяжкое – за мілую душу можна праспаць ноч хоць і ў цеснай, няўтульнай скрыні, затое на мяккіх стружках... Ішла гадзіна за гадзінай, а ўспаміны нашы набывалі ўсё большую цікавасць. I толькі сумная думка не давала спакою – як многа мы трацім, калі пакідаюць нас нашы сябры і настаўнікі.Будзем жа ўдзячны памяці, якая многаму вучыць нас і тады, калі іх няма на свеце.Міхась Лынькоў пры ўсіх яго высокіх тытулах, становішчы і перавагах перад намі, да канца сваіх дзён заставаўся самым строгім, самым патрабавальным перш за ўсё да самога сябе. Мабыць, адсюль яго выключная сціпласць, бескампрамісная сумленнасць.Што можа быць самым цікавым у кватэры пісьменніка? Вядома, яго рабочы кабінет.Яго кабінет застаўся такім, якім быў пры жыцці гаспадара. Але кожны, хто мае дакладнае вока і можа здзіўляцца, здзівіцца незвычайнай сціпласці абстаноўкі, якая вызначана характарам таго, хто тут жыў і працаваў. Ні малейшай адзнакі бытавой рас-кошы, што часта вымагаецца нашымі асабістымі схільнасцямі. Чатыры шафы занялі адну сцяну. Гэта бібліятэка. Класікі, сучаснікі, кнігі сяброў – толькі неабходнае і любімае. Бадай адзіная рэліквія, адно ўнікальнае выданне, але і тое не навідавоку, а непрыкметна стаіць у кутку, – збор твораў Дастаеўскага, 1882 года.Творы любімага Гогаля... Любоў да гэтага чарадзея слова пачалася з «Вечароў на хутары ля Дзіканькі», кнігі, падараванай хлопчыку Міхасю за паспяховае заканчэнне пачатковай школы. Пры цяперашняй модзе на ўласныя кнігасховішчы бібліятэка народнага пісьменніка можа здацца вельмі беднай. Яго кабінет – самы меншы пакой у кватэры. Стол, заякім працаваў Лынькоў, – масавага стандартнага вырабу. За куды болей бліскучымі і эфектнымі сталамі сядзяць літаратурныя канцылярысты. Пры стале - канапка, болей падобная на тапчан. Вось і ўвесь «камфорт» чалавека, які меў, падкрэсліваю, і правы, і магчымасці не адставаць ні ад моды, ні ад стылю, ні ад іншых многіх «спакус» часу.
1966-1976
Вітка, В. Выбраныя творы / Васіль Вітка ; укладанне і каментар Т.Тарасавай ; прадмова А. Васілевіч. – Мінск : Беларуская навука, 2013. – (Беларускі кнігазбор. Сер. 1. Мастацкая літаратура). – С. 224–235.
Віртуальны музей Васіля Віткі "Народжаны пад знакам паэзіі"