Ён быў адзін з самых першых маіх настаўнікаў. Якая прывабная, таямнічая, поўная цудаў была для мяне яго кузня, што стаяла цераз вуліцу, якраз напроці нашай хаты.Пракураная, прадымленая кузенька, пасярод якой на тоўстай калодзе стаяла кавадла, а палову займаў горан з мяхамі – сіпатымі і хрыпатымі, як падраны гармонік, яна ніколі не пуставала – ні летам, ні зімою. Перад жнівом першы клопат – назубіць сярпы, панапраўляць, панацягваць шыны на калёсы, перад ворывам – навастрыць сашнікі. Перад зімою, на пачатку першых замаразкаў, пачыналася каванне коней – самая шумная і вясёлая пара ля Валадымавай кузні. Улегцы, у запражцы, а то і верхам прыязджалі сюды людзі і з чужых сёл. А кожны свежы чалавек – гэта ўжо навіна. Вось чаму тут любілі збірацца цікаўныя мужчыны, вясёлыя характарам, вострыя на слова і фантазію. Мае аднавяскоўцы доўга не маглі забыць, як адзін заезджы чмут здзівіў усю вёску сваёй граматнай кабылай. Не выпрагшы яе з аглабель, ён зачапіў лейцы за вугал кузні, дастаў з кішэні кажуха газету і, папляваўшы на яе канцы, прыклеіў да сцяны. Кабыла, падняўшы галаву, уставілася вачыма ў паперу і так, можа б, прастаяла ўвесь дзень, каб мы, здагадлівыя паджыганцы, не прынеслі ёй сена – хто колькі мог.Ад нас не было адбою. Мы вечна круціліся ля кузні, а той, хто пераступаў яе парог, быў самы шчаслівы. Дзіва што! Не кожнаму Валадым давяраў чорную, зашмальцаваную вяроўку, ухапіўшы якую аберуч, ты мог раздзьмуць у горане такі агонь, ад якога зіхацела ўся кузня і награвалася такім густым жарам, што сам каваль, які ляскаў па распаленым жалезе лёгкім малаточкам, і яго падручны, што гакаў з-за пляча цяжкім молатам, скідалі з сябе споднія кашулі. Кузня поўнілася такім прыемным гаркавым пахам вугалю, што аж займала дых.Ахвотнікаў пацягаць вяроўку, пасапці разам з кавальскім мехам, а тым болей пагахаць, хоць і цераз сілу, цяжкім молатам, было многа. Але не ўсім выпадала шчасце. Тыя, што не заслугоўвалі Валадымавага даверу, станавіліся яго зацятымі ворагамі. Падцікаваўшы, калі ён ішоў па вуліцы, ужо не малады па гадах чалавек, выскоквалі з-за платоў і крычалі ўслед, у такт яго хады, заўсёды адны і тыя ж словы:– Руб дваццаць! Руб дваццаць!Гэта была самая вялікая крыўда дзядзьку Валадыму - знявечаная яго нага каленам ляжала на цяжкай драўлянай кульбе, і, ідучы, ён так нізка прыпадаў, нібы знарок прыгінаўся, каб схапіць камень ці груду зямлі і шпурнуць упопускі. Гэта яшчэ болей развясельвала і падахвочвала крыўдзіцеляў.У мяне ніколі язык не павярнуўся вымавіць крыўдныя Валадыму словы не толькі таму, што ён быў наш сусед, з якім мы з аднаго калодзежа бралі ваду, і не толькі таму, што ў кузні я быў яго давераны памочнік – раздзімаў мяхі, а як падрос – узяўся і за молат, а самае галоўнае –таму, што Валадым быў асабліва ласкавы да мяне. Ён заўсёды зваў мяне сынок.– Сынок, падзьмі! Сынок, гахні во тут, яшчэ раз, яшчэ!.. – і пагрукае сваім малаточкам па тым месцы, куды мне на ўвесь мах трэба «гахнуць».Але добрае, ласкавае слова ў вуснах майго настаўніка стала злым, абразлівым у вуснах маіх праціўнікаў. «Сынок!» – зласліва пачалі пацвельваць яны мяне і так дапяклі, што я аднойчы ўбегшы ў кузню, плачучы, сказаў:– Дзядзечка Валадым, не завіце мяне сынок!..– Чаму? – здзівіўся каваль.– Не хачу! – яшчэ галасней заплакаў я.– Ну што ж, – сказаў Валадым, – не буду. – Але ў словах яго мне пачуўся затоены жаль, і ад майго сэрца быццам адарвалася часцінка нечага самага дарагога мне. Я зразумеў, што пакрыўдзіў свайго настаўніка і суседа, але чым? Чаму Валадыму так хацелася зваць мяне сынам?Пра гэта, ужо ўтаймаваўшыся ад сваіх перажыванняў я спытаўся ў маці:– Чаму дзядзька Валадым заве мяне сынком?– Бо ён жа твой бацька, – усміхнуўшыся, сказала яна.– Як гэта? – ледзь не закрычаў я ад нечаканасці такой навіны. – У мяне ж ёсць свой!..– Дзядзька Валадым – твой хросны, – адказала маці.– То чаму ж вы... – перапытаў я з дакорам і расчараваннем, – чаму ж вы выбралі такога... з крывою нагою?– З крывою нагою, ды з душою простаю, харошаю... – сказала маці. I мне пачулася асаблівая павага да нашага суседа. Дый сам я неўзабаве ўпэўніўся, што дзядзька Валадым з тых людзей, якія не толькі за дабро плацяць дабром, але гатовы памагчы, паспрыяць і паспачуваць заўсёды па шчырасці, па бескарыслівасці свае натуры. Нават да таго, хто меўся зрабіць, а то і рабіў ім крыўду, яны не былі помслівыя, знаходзячы магчымасць і нагоду даць вінаватаму ўрок усведамлення свайго ўчынку які б запомніўся яму надоўга, а то і назаўсёды.Цяпер, на жаль, мы рэдка ў нашым выхаванні звяртаемся да тых трывалых асноў маралі і этыкі, якія складаліся праз многія пакаленні нашых папярэднікаў. Душэўную чуласць можна выхаваць толькі такой жа чуласцю, далікацтва – далікацтвам, дабрату – дабратой. Можа, ніхто гэтага так не разумеў і не адчуваў, як нашы бабкі і дзяды, нашы маці і бацькі. Найбольш чулыя з іх, найбольш душэўна шчодрыя і выпрацоўвалі той вопыт выхавання, той кодэкс разумення дабра і зла, які склаў багацейшую скарбніцу народнай педагогікі. Разумныя бацька і маці, любячы сваё дзіця, ведалі, што спосаб ушчування сілаю – самы ненадзейны. Калі дзіця не перажыло ўласнай віны, сораму, раскаяння за зробленае кепства, а тым болей – злачынства, не будзе ніякай гарантыі, што ў далейшым ад благога ўчынку яго ўтрымае страх пакарання. Наадварот, заліхвацкасць, рызыка, як своеасаблівыя разуменні ўяўных смеласці і адвагі, будуць заахвочваць дзіцячую няўрымслівасць на новыя прыгоды і ўчынкі. Дзядзька Валадым рабіў людзям дабро не толькі сваёй працай каваля, але і сваёй чалавечай прыязнасцю. Няхай вам не здасца дробязнаю падзея, пра якую я раскажу трохі пазней. Відаць, асабіста мне яна не дробязная, калі не забылася і дагэтуль як наглядны ўрок глыбока перажытага мною раскаяння ў сваёй правіннасці перад маім настаўнікам.На Валадымавым прыгуменні расла груша. Дакладней кажучы, расла яна якраз паміж нашых сядзібак, мяжа між якімі сыходзіла ў вузкую, як праехаць аднымі калясьмі, дарогу на выган. Валадымава груша, пасаджаная ім на сваім аселішчы, аднак жа чамусьці ўся падалася ў наш бок. Мабыць, ад таго, што ёй заміналі вішні, якія купчасціліся за ёю, а на нашым баку аставалася незанятая прастора і якраз жа з гэтай стараны ўзыходзіла сонца, груша выгнулася над самай дарогай, і ўвесь яе галінасты верх апынуўся па наш бок. Калі паспявалі грушы і самі сабою падалі на наша прыгуменне, па даўняй суседскай дамове і мы маглі іх збіраць. Але які дбайны гаспадар папусціцца напаканец рук, каб не даглядзець дабра ў самую пору. Валадымавы грушы былі важкія і вельмі ж сопкія, і калі яны ўжо падалі з дрэва, то карысці і наедку з іх было мала. Яны бухалі дадолу, і рэдка каторая не разбівалася. Вось чаму абіранне груш было ледзь не святам і для Валадымавай сям’і, і для нашай. Асабліва любілі гэтую ўрачыстую хвіліну мы, дзеці. Кожнае гатова было ўслужыць: прыцягнуць лескі, падаць кош, а пасля – поўны і цяжкі – занесці дадому. Так з году ў год груша станавілася як бы нашай супольнай уласнасцю, дрэвам нашага добрага суседства, сяброўства і нарэшце – сваяцтва.А пачалося ўсё якраз з мяне, дакладней кажучы, з майго паяўлення на свет. Не буду ўдавацца ў падрабязнасці. Як пазней расказвала маці, асабліва я ёй не даўся ў знакі. І хоць быў першынцам, але трымаўся лагодна і ціха. Я спачуваў сваёй маці, яшчэ не радзіўшыся. Ужо ў глыбокай старасці яна часта ўспамінала і расказвала, як усё абышлося лёгка. Так лёгка, што сходнімі днямі і да самай хвіліны, калі яе «схапіла», яна пасвіла вясковую чараду. Пажаніўшыся, мае бацькі, не маючы ні зямлі, ні каня і астаўшыся ў дзедавай хатцы, выбралі адзіны магчымы спосаб да жыцця – наняліся ў пастухі. Плата была сходная, дый работа не ўвярэдная. Усё ішлося добра, каб якраз жа ў самую вясну, калі, як вока ў ілбе, трэба пільнаваць кожнае каровы і раз-пораз бегаць адварочваць ад шкоды, пастушка так абцяжарала, што ледзьве перавальвалася з нагі на нагу. Хлопцам гэта было за вясёлую забаўку. Яны па-свойму аберагалі маладзіцу. Як толькі яна, крэкчучы, падымалася ісці адварочваць чараду, пастухі ўжо былі нагатове. Толькі яна разгоніцца, а самы спрытны – падножку, і непаваротная маладзіца кулялася на купіну. I пакуль падымалася, вясёлыя гарэзнікі аж клаліся з рогату. «Гэтак ім было пацешна глядзець, як я перакочвалася з купіны на купіну», – расказвала мне маці. Расказвала весела, без аніякае крыўды на пастухоўскія забавы. Так, яшчэ не нарадзіўшыся, відаць, і я прывучваўся адрозніваць, дзе злая крыўда, а дзе жарт, няхай сабе не зусім удалы і дасціпны. Можа, таму, як упэўнівала маці, «у нас і абышлося ўсё лёгка: на цямочку, калі выганялі чараду, я адчула, што мне пара, і сказала бацьку: «Васілько, гані сёння ты» , – а сама пайшла ў хату, легла на палку каля печы, і не паспелі па бабку збегаць, а я ўжо і гатова, як табе кажу...» Але дабра не бывае без ліха. Мала з’явіцца на свет, трэба, каб людзі пацвердзілі, што ты ёсць ты, і, кажучы сучаснаю моваю, узялі цябе на парукі. Праз некалькі дзён, калі прыйшлося мяне хрысціць, я даў нямала клопату сваім бацькам. На радасцях, што нарадзіўся сын, ім думалася, што і яны, як усе, маюць права па ўвагу і пашану. Як ім, небаракам, хацепася, каб маім хросным быў не абы сабе хто. Бацька пайшоў прасіць царкоўнага старасту – той не прыняў ласкі. Адмовіўся нават родны бацькаў дзядзька. Для яго, валаснога суддзі, гэта быў завельмі малы гонар. Тады маці з уласцівым ёй аптымізмам сказала: – Э, Васілько, нам лепшага кума не трэба, як Валадым! I праўда, сусед адразу ж згадзіўся, нават абрадаваўся. Так мае бацькі пакуміліся з кавалём. Нездарма ж кажуць: лепшая радня – свая раўня. Дзядзька Валадым быў нам раўнёю – і ён не меў ні зямлі, ні каня. Адным яго спосабам да жыцця была кузня. Мае ж бацькі пачыналі з пастухоўскае пугі. Але наш сусед разумеў і цаніў людзей не па гонары, а па тым, на што яны здатныя. «Вучыся, браце, таму, што табе па душы», – заўсёды раіў ён. Не маючы за што рук зацяць, бацька мой паехаў у Сібір. Пятнаццацігадовы бацькаў брат Усцім астаўся за гаспадара. Ён наняўся ў фальварак за парабка. Трое – бабка Аксеня, маці і я – асталіся ў старой, трухлявай хатцы з акенцамі велічынёй роўна наадно бервяно. Колькі я помню, хату нашу звалі істопкай, бо яшчэ дзед прыстасаваў яе пад жытло з варыўні.У Сібіры бацька ўкладваў шпалы на чыгунцы, быў пуцявым абходчыкам і толькі потым узбіўся на сталы занятак. Навучыўшыся шавецтву, ён атайбаваўся ў Омску і на гарадскім рынку на хаду ладзіў самы просты і грубы людскі абутак. Халодны шавец – так звалася спецыяльнасць, якую набыў мой бацька. Яна дала яму сякі-такі спосаб мець свой хлеб. Праз які год бацька выпісаў да сябе маці і мяне. Гэта была наша першая паездка на цягніку. «Што я, мой сыночак, папатрэслася, папакалацілася, едучы на Урэчча, бо тады ж яшчэ ў Слуцку станцыі не было», – часта расказвала маці. Мне было толькі год ад роду, і таму не памятаю, ці тросся і калаціўся я, – напэўна ж, і тросся і калаціўся ад доўгай, выбітай, каляіністай дарогі на возе, але не ад страху перад сустрэчай з «машынай, што рэжа людзей». Такіх жахаў нарасказвалі вяскоўцы маёй маці пра цягнік, пра паравоз, што, убачыўшы яго на станцыі і «як з яго чорнага коміна рваўся дым і шугала полымя», яна, бедная, траха не ўмлела. Але ж потым, ачомаўшыся і ўпэўніўшыся, што машына нікога не рэжа, а наадварот, ехаць на ёй нават лепей, чым на возе, мая маці вельмі ж дзівілася хуткасці, з якой мы даехалі да Омска: «Гэта ж за якія два тыдні і былі там». Па тым часе, шэсцьдзясят год назад, гэта была касмічная хуткасць. А яшчэ раней маёй бабцы Аксені не меншае дзіва быў веласіпед. Убачыўшы, як па гасцінцы ў хмарах пылу самі па сабе каціліся два высозныя колы, а паміж імі – нешта падобнае на чалавека, прыгнуўшы-ся, перабірала нагамі, мая бабка, нема закрычаўшы ад страху, кінулася ў вёску. Задыханая, мыляючы збялелымі губамі, яна толькі і вымавіла два словы: «Чорт на калёсах!» Неўзабаве людзі дазналіся, што на самакаце ездзіць не чорт, а пан Залескі, і, як у свае пазнейшыя гады дазнаўся я, той самы Залескі, што разам з Тарасам Шаўчэнкам адбываў ссылку «ў далёкіх прыаральскіх і прыкаспійскіх пясках, і як там яны, сумуючы па сваіх родных мясцінах на Украіне і Беларусі, змаўляліся, калі толькі судзіць ім доля вызваліцца, абавязкова сустрэцца ў нас, на Случчыне. Вярнуўшыся раней, Браніслаў Залескі не пакідаў свайго друга ў бядзе, падтрымліваў яго не толькі пісьмамі. На малюнкі і карціны, якія прысылаў паэт свайму сябру, Залескі знаходзіў пакупнікоў, якія, набываючы творы ўкраінскага Кабзара, прыкладалі і шмат намаганняў, каб вызваліць яго з няволі. Залескі не раз апісваў дарогу і даваў Тарасу Рыгоравічу план, як знайсці яго сядзібу. Калі б гэты план здзейсніўся, Шаўчэнка ішоў бы ў Рачкавічы якраз праз мае Еўлічы, па тым самым гасцінцы, на якім яго сябра здаўся бабцы Аксені «чортам на калёсах».Так, бывае, сыходзяцца або могуць сысціся, перакрыжавацца лёсы і шляхі людзей, якія, жывучы на свеце, часам зусім нічога не ведаюць адзін пра другога.Мая бабка Аксеня была настолькі глухая, што субяседніку трэба было на ўсю моц крычаць ёй у самае вуха. Добра памятаю першае непаразуменне паміж мною і бабкай, праўда, прычынай якога была не столькі глухасць, колькі бабчына недасведчанасць у філалагічных тонкасцях.Вярнуўшыся з Омска, я ў свае шэсць гадоў быў для вяскоўцаў «гарадскі». Маё здзіўленне з усяго ўбачанага, маё адкрыццё нанава тых з’яў і рэчаў, якія звычайна якраз у раннім малалецтве найбольш уражваюць душу і сэрца чалавека, аднагодкам маім, а тым болей дарослым, здаваліся настолькі смешнымі і недарэчнымі, што ў іх вачах я выглядаў дзіваком, які з’явіўся невядома адкуль.Доўга не мог забыцца, стаўшы вясковым анекдотам, мой першы дыялог з бабкай Аксеняй. Прыехаўшы дадому, на другі дзень раніцай я ўбачыў, як ад нашага парога ўроссып кінуліся шэрыя лупатыя істоты, і ў захапленні закрычаў:– Бабушка, лягушки!Бабка доўга ўглядалася туды, куды я паказваў, – у разорку між бульбоўніку, а ўгледзеўшы, са збянтэжаным здзіўленнем і крыўдным дакорам свайму дурному ўнуку сказала:– Якія, хлопчык, галушкі, гэта жабы.Праз які год-два сэнсавыя адценні і рызыкоўныя сугуччы зрабіліся ўласцівымі і майму слыху, бо і я стаў думаць і ўсё ўспрымаць цераз сваю мову. А навучыўшыся чытаць, памятаю, сам трапіў у становішча сваёй бабкі, калі ўпершыню прачытаў прозвішча Катаеў, бо зразумеў яго літаральна, як паведамленне пра рэдкае здарэнне.Чытач ужо заўважыў непаслядоўнасць майго апавядання. Адхіленні ў бакі разбурылі мой сюжэт. Прызнаюся, я і не думаў пра яго. Гаворачы з вамі так, як плыве мая думка, я ўсё ж адчуваў, што ў гэтай плыні ёсць выток. Дзе ён? У раннім маленстве я пабываў у Сібіры, у думках з вамі перанёсся на пустынны бераг Аральскага мора, а потым усё ж вярнуўся да той хаты-істопкі, дзе нарадзіўся і з акенца якой убачыў свет. Як сляпы за плот, я не раз яшчэ буду брацца за яе вугал, ад якога да гасцінца было рукою падаць. Напэўна ж, калі б украінскі пясняр, ідучы ў госці да свайго друга, павярнуў у палявую сцежку напрасткі, ён не абмінуў бы нашай істопкі, сеў бы адпачыць на яе парозе, і мая бабка Аксеня, тады яшчэ зусім маладая, прыгожая, вынесла б яму ў драўляным кадаўбцы халоднага бурачнага квасу...Як бы далёка ў свеце ні былі тыя, хто выйшаў з гэтай хаты, рана ці позна, а ўсё ж вярталіся з гасцінца зноў да яе прызбы, выкладзенай цёплай, зляжалай кастрыцай.З нялёгкіх дарог імперыялістычнай і грамадзянскай вярнуўся дадому мой бацька. У салдатах ён набыў яшчэ адну спецыяльнасць – фельчара, але яшчэ больш удасканаліўся і ў першай: мог не толькі наладзіць зношаныя, старыя боты, а з тавару заказчыка пашыць новыя, па самай апошняй модзе – з высознымі цвёрдымі заднікамі і з халявамі-бутэлькамі, што шчыгульна аблягалі да самых каленяў мужчынскія і хлапечыя лыткі. Разлік быў сходны: насып поўныя халявы збажыны – вось і ўся плата. Умець – за плячыма не насіць. Цяпер мой бацька ўмеў многае, але надоўга хапіла б і гэтых двух клопатаў: лячыць хворых і абуваць здаровых, каб не пачаўся перамер усяе зямлі нанава, па душах.Нас было з бабкай Аксеняй сямёра. Не магу сказаць пэўна, колькі нам нарэзалі, але добра памятаю, што надзелы тыя называліся – Ленінскія. I дагэтуль у маёй вёсцы так завуцца тыя палеткі самай лепшай і ўрадлівай зямлі.Які вялікі сэнс гучыць мне ў гэтай назве! Людзі, што ніколі не мелі за што рук зацяць, парабкі і пастухі ўпершыню ступілі нагою ў цёплую, родную баразну жаданай зямлі, якую ім даў Ленін!Была ў нашай сям’і і восьмая душа: бацькаў брат, а мой адзіны дзядзька Усцім, якога, вярнуўшыся з Сібіры, мы ўжо дома не засталі. Яго забралі ў салдаты на імперыялістычную, а потым віхура грамадзянскай занесла так далёка, што за многія гады і почуту не было. Бабка Аксеня, яго маці, была ўпэўнена, што «яго і костачак даўно няма». Але ён сыскаўся-такі ў матчыну хату. 23-гадовы юнак, ён служыў у штабе Узброеных Сіл Украіны і Крыма – арміі, якой камандаваў Фрунзе. У самы цяжкі для маладой Савецкай дзяржавы час, калі Урангель з поўдня і з усходу рваўся да Масквы, фальварковы парабак уступіў у рады партыі камукістаў. «Я ведаў, – успамінае ён цяпер, – ніколі не адступлюся ад таго, што мы заваявалі, – не магу адступіцца. Няўжо ж зноў – аброчная торба пастуха, беспрасветнае і ганебнае парабкоўства ў маёнтку? Успомніў сваю вёсачку ў балоце, сваю замшэлую хатку з падслепаватымі акенцамі. Не! – сказаў я сабе. – Памру, а не вярнуся да старога жыцця!» А я слухаў яго і думаў: недзе ж і мяне ў дворнай афіцыне чакала пастухова пуга і такая ж торба, каб не ўсё тое, ад чаго не адступіўся мой дзядзька.Усцім Максімавіч праз усё жыццё быў далікатны і сціплы чалавек. Такі ён астаецца і цяпер, на схіле год, жывучы пасля апошняй вайны ў аблюбаваным ім Львове, і рэдка-рэдка хто ведае яго цяжкую і слаўную біяграфію. Такі ж даступны, не паказны, не фарсісты быў ён і ў маладыя гады. На кароткую пабыўку прыехаў не ў сваёй камандзірскай форме, а ў абмундзіроўцы чырвонаармейца. У дадатак да ўсяго мяне ўразіла тая акалічнасць, што дзядзька нясмела, як бы не ўпэўнены ў тым, што гэта магчыма, папрасіў маю маці падараваць яму... свайго, нашага палатна! Маці так абрадавалася, што хоць чым можа зрабіць прыемнасць дзеверу. «Выбірай, Усцімко, што ўпадабаеш!» – і яна дастала са скрыні ўсе свае кужэльныя багацці. Хутка самы лепшы вяс-ковы кравец пашыў майму дзядзьку палатняны гарнітур. Тады яны сама што ўваходзілі ў моду. Абнова была спраўлена якраз перад Вялікаднем. I мы з дзядзькам пайшлі ў суседнія Чаплічы на ўсяночную, бо вельмі ж там была харошая, як у нас казалі, пеўча. Пеўчай я ўжо быў наслуханы даволі. Цяпер для мяне была адна цікавасць – наш госць. Толькі б не адстаць ад яго, не спусціць яго з вока. Тады я наўрад ці разумеў, што шмат у чым і замінаў яму, яшчэ зусім маладому хлопцу. Ці мала яму трэба было каго сустрэць, убачыць і каб ад нечага позірку адчуць, як зойдзецца ў даўнім суме хлапечае сэрца. У такіх тонкасцях я тады не разбіраўся, хоць і быў вельмі ўражлівы. Памятаю, як мы вярталіся дадому і як мяне здзівіў і ўзрушыў усход сонца. Гэта быў мой, асабіста мой, усход ва ўсёй яго харашыні.Спярша небакрай заружавеў вузкай палоскай. Раптам імклівы прамень шугануў з-пад зямлі і рассыпаўся на дробныя пырскі. Чырвань згусцілася і ахапіла паўнеба. Але трывала нядоўга і адразу ж сцьмела. Тады спакваля выкацілася яно, вялікае, але рахманае, нейкае вельмі ж свойскае і бездапаможнае. I пакуль раскатурхалася, я доўга глядзеў на яго, не зводзячы вачэй. Раптам яно прачнулася, ажыло, заварушылася і набрала такой сілы, што цяпер ужо ўвесь свет здзівіўся яго хараству.Сонца іграла! Гэта бывае рэдка – у самыя першыя дні ранняй вясны. I цяпер, калі б мне прыйшлося маляваць сонечны ўсход, я не ўзяўся б пісаць з натуры, я маляваў бы яго такім, якім убачыў упершыню. Выпрабаваная памяць, відаць, і ёсць аснова мастацкай праўды.Пасля свят мы з дзядзькам пайшлі ў Крошню. Так зваўся лес, а праўдзівей сказаць – рэшткі лесу таго самага «чорта на калёсах», што троха не да смерці перапалохаў бабку Ак-сеню. У Крошні мы накапалі, як падняць удвух, цэлую вязку маладзенькіх бярэзінак. Імі мы абсадзілі ўвесь равок, якім канчаўся наш прысядзібны паплавец – ад вулічнай грэблі да выгану. Некалькі бярэзінак пасадзілі пры хаце. Якраз яны і прыняліся. А тыя на раўку, на ветры, на буі, зачэзлі. Бяроза не любіць адзіноты. Затое гэтыя, пры хаце, з кожнай вясной набіралі сілы. Дзядзька зноў быў далёка ў сваіх нялёгкіх вандроўках, а яго бярозы шумелі магутнымі купчастымі вярхамі.Можа, яны і ўспаміналіся калі Усціму Максімавічу, але зноў на многія гады згубіўся яго след. Зноў бабка Аксеня аплаквала сынавы костачкі. Толькі ж добрая вестка паміж добрых людзей ніколі не губляецца. Так дайшла яна і да нас. З якога канца, з якой вёскі і ад каго – невядома, але ў нашу хату прыйшоў зашмальцаваны, перагартаны дзясяткамі і сотнямі рук часопіс «Огонек». ...На неспакойным, трывожным Далёкім Усходзе была створана Асобая Чырванасцяжная Армія на чале з праслаўленым у баях Блюхерам. Пра гэта мы, пэўна, хоць і ведалі, але без тых падрабязнасцяў, якія прынёс часопіс. У ім на цэлую старонку быў змешчаны здымак камандавання арміі. Там мы ўбачылі Блюхера. Але што асабліва ўразіла нас сваёй неспадзяванасцю - гэта тое, што побач з ім стаяў стройны, падцягнуты, у доўгай да калень гімнасцёрцы камандзір, і прозвішча яго было – наша. Мой бацька, маці, бабка Аксеня і ўсе суседзі прызналі – гэта ён, Усцім. Пад прозвішчам была пазначана і яго пасада: старшы сакратар камандарма...Яго бярозы і мяне выпраўлялі з дому, а калі вяртаўся назад, заўсёды першыя сустракалі, бо выраслі ўжо намнога вышэй за хату і бачыліся здалёк.Бачыліся яны мне і далёка ад хаты за многія-многія адлегласці і гады. Бачыліся з пакутных дарог вайны, бачацца і цяпер, хоць іх ужо даўно няма. Мая вёсачка, якая тулілася ў балотнай нізіне, хаваючыся ад вечных пажараў і спусташэнняў, што неслі з сабой навалы прагнага заваёўніцтва, – мая палахлівая, знявераная стагоддзямі вёсачка смела, з размахам пачала перабірацца з балота на самую высокую разлегласць, якраз на тую роўнядзь, па якой пралягаў спрадвечны гасцінец з Усходу па Захад.Некалі выцягнутая ў адзін шнур, цяпер яна ўжо заняла аж чатыры вуліцы. раскінуўшыся на чатырох пасёлках на той лепшай і ўрадлівай зямлі, якая завецца – Ленінскія надзелы.Калі заснаваўся калгас, першым старшынёй яго стаў мой бацька. На Ленінскіх надзелах пачала закладацца аснова новага аселішча. Былыя парабкі і пастухі выбіраліся на першыя ў сваім жыцці сялібы. Калгас рос і разбудоўваўся на выгодзе і прасторы. Прагныя фашысцкія грабежнікі вынішчылі ўсе яго набыткі. Гітлераўскія прыхвасні – стараста з паліцэйскімі – звялі свае даўнія рахункі і з маім бацькам – закатавалі ў гестапаўскай турме. Пры нашай новай хаце выраслі ўжо іншыя дрэвы, пасаджаныя добраю і дбайнаю рукою. На запаветных надзелах нанава адбудавалася ўсё паселішча. Яно зберагло сваё імя, сваё слаўнае радаслоўе як удзячнасць, як памяць, як наказ і спадчыну сваім нашчадкам...Няма бяроз, пасаджаных дзядзькам Усцімам, але, штораз прыходзячы на даўняе хацішча, многа разоў перааранае трактарнымі плугамі, я знаходжу сляды, дарагія маёй душы, сляды людзей, якім я абавязаны ў жыцці. Яшчэ нядаўна непадалёк ляжаў цяжкі млынавы камень з дзіркаю пасярэдзіне. Праз яе прабіваўся густы куст конскага шчаўя. На гэты камень мы клалі калясо, каб нацягнуць шыну. Тут была Валадымава кузня – пачатак маёй памяці, адкуль мне бачыцца ўся разлегласць пражытых гадоў.Зноў вяртаюся я да свайго настаўніка, які вучыў мяне не толькі кавальству, але і даў урокі той простай педагогікі, што заклала асновы душэўных набыткаў. Нездарма я так падрабязна расказваў вам пра суседаву грушу, што хілілася сваім верхам на наш бок. Гэтая груша запомнілася мне яшчэ і таму, што праз адно прыкрае здарэнне, а праўдзівей кажучы – праз маю пакваплівасць, я назаўсёды зразумеў і ацаніў, якое было мудрае сэрца ў майго настаўніка....Яны былі яшчэ зелянцовыя і гаркавыя, але я наважыў паскорыць іх выспяванне. Ведаючы, што Валадым у кузні, я ўзлез на дрэва і стаў латашыць грушы. Ці то захапіўшыся гэтай работай, ці то ўзрушаны адчуваннем храбрасці і рызыкі, я не пачуў, адкуль узяўся гаспадар, хоць яго драўляная кульба заўсёды грукала і рыпела, падаючы верны знак, хто ідзе. Але ён, мабыць, падышоў даўно. Бо стаяў пад дрэвам спакойна і, задраўшы галаву, глядзеў на мяне, нібыта сам папрасіў – узяць пробу.– Мабыць жа, сынок, зялёныя яшчэ... – сказаў дзядзька Валадым разважліва, быццам паміж намі ішла добрая суседская гаворка.Яны былі жорсткія і даўкія. I хоць мая згаладалая істота прагла навіны і мы, дзеці, як ненаедны вусень, грызлі нават самую першую завязь, я згадзіўся з суседам:– Зялёныя, дзядзюхна...I так мне стала горка і ў роце і на душы, што і дагэтуль адчуваю тую гаркавасць.Злазіў я з дрэва марудна і неахвотна ўжо не ад страху, а ад сараматнога цяжару: вакол паясніцы мае запазухі былі поўныя зялёных груш, і калі сарочка вылузалася з нагавіц, усе яны пасыпаліся дадолу...Праз які тыдзень, верныя добраму звычаю, мы зноў разам абіралі Валадымаву грушу. I звыш тых кашоў, што прыйшліся пароўну, каваль дадаў яшчэ адзін.– Гэта майму хрэсніку, – сказаў ён і ўсміхнуўся. Так дзядзька Валадым хрысціў мяне другі раз.Самае цікавае скажу пад канец: грушу тую звалі валадымаўка. Гэта такі гатунак ранніх, вялікіх, прыгожых і смачных груш. Адкуль ён завёўся ў нас, хто вырасціў яго? Я і дагэтуль упэўнены, што мой хросны, бо толькі ў нашым невялікім наваколлі чутна валадымаўка. Можа, у іншых мясцовасцях яна завецца іначай – не ведаю.Для мяне каваль Валадым і яго груша жывуць у адзінстве, разам з той дарагой спадчынай, якая дасталася мне ад вечнага матчынага жыццялюбства, ад бацькавай неўтаймаванасці, ад дзядзькавага высокага абавязку – быць заўсёды на варце тых вялікіх багаццяў, якімі надзялілі нашы душы самыя дарагія нам людзі – нашы настаўнікі.
1971
Вітка, В. Выбраныя творы / Васіль Вітка ; укладанне і каментар Т.Тарасавай ; прадмова А. Васілевіч. – Мінск : Беларуская навука, 2013. – (Беларускі кнігазбор. Сер. 1. Мастацкая літаратура). – С. 211–222.