“Самая галоўная крыніца, адкуль чалавек чэрпае веды, – кніга”
Васіль Вітка
БЛІЖЭЙ ДА ЖЫЦЦЯ!
БЛІЖЭЙ ДА ЖЫЦЦЯ!
1За гады Вялікай Айчыннай вайны і пасля вайны ў нашу літаратуру ўліліся новыя творчыя сілы, якія прынеслі ў яе гарачы подых жыцця і адчуванне героікі свайго часу. Беларуская літаратура вырасла і колькасна, і якасна. Яе якасны рост характарызуецца яшчэ шчыльнейшым набліжэннем пісьменнікаў да надзённых тэм нашай рэчаіснасці, да паказу савецкага чалавека. Аб гэтым акрамя ўсяго іншага сведчаць многія творы нашых маладых пісьменнікаў, якімі яны заявілі аб сваім прыходзе ў літаратуру.Адным з першых такіх твораў у нашай прозе з’явілася аповесць Івана Шамякіна «Помста», якая звярнула на сябе ўвагу і чытача, і крытыкі. За гэты час Шамякін напісаў шмат новых апавяданняў, якія гавораць аб далейшым творчым росце маладога аўтара. Яго апавяданне «У снежнай пустыні» з’яўляецца лепшым удасканаленнем тых мастацкіх магчымасцей маладога пісьменніка, якія вызначылі ўдачу яго першага твора — умен¬ие стварыць моцны характар савецкага чалавека, паказаць яго барацьбу і волю да перамогі.Упэўненым голасам заявіў аб сваіх творчых магчымасцях Іван Мележ. Першая кніжка маладога празаіка «У завіруху» выдае ў аўтару здольнасць глыбока зазірнуць у душы сваіх герояў, перадаць іх складаныя пачуцці і перажыванні. Гэтыя якасці вызначаюць лепшыя апавяданні Мележа і асабліва яго новае апавяданне «Гарачы жнівень», у якім малюецца жыццё насляваеннай вёскі. Падкупляе яно свежасцю агульнага, жыц¬цярадаснага настрою, які ўласцівы ўсім героям пісьменніка.Трапнай назіральнасцю ў паказе людзей новай вёскі, у абмалёўцы чалавечых характараў вызначаюцца апавяданні Аляксея Кулакоўскага.Першыя часы пэўным недахопам у творчасці Кулакоўскага была жанравая аднастайнасць; ён пісаў пераважна лірычныя замалёўкі, потым стаў больш смела і ўпэўнена маляваць шырэйшыя эпічныя карціны народнага жыцця, пераходзіць да разгорнутага паказу падзей і псіхалагічнага аналізу людскіх характараў.У творах Кулакоўскага прыкметна вучоба ў лепшых майстроў класічнай прозы, аднак нельга не заўважыць і іншых бакоў гэтай, часам некрытычнай, вучобы. Разам з прыёмамі майстэрства малады пісьменнік часам па інерцыі пераносіць у свае творы матывіроўку паводзін і некаторыя маральныя катэгорыі, якія ніяк не ўласцівы характарам нашых сучаснікаў. Гэта прыкметна нават на такім вельмі моцным і добра напісаным апавяданні, як «Нямко».Кулакоўскі вырашае ў асноўным правільна вядомую тэму аб фізічна непаўнацэнным чалавеку, якая распрацоўвалася Тургене¬вым, Караленкам і інш. Гэтае вырашэнне падказвае аўтару сама наша рэчаіснасць. Ва ўмовах сацыялістычнага грамадства няма і не можа быць таго трагедыйнага канфлікту, на якім будуюцца «Муму» і «Сляпы музыкант». Герой апавядання Кулакоўскага, нямы Міканор – дабрэйшай душы чалавек, – становіцца няшчадным мсціўцам нямецкім захопнікам за гвалт і здзек з чалавечай годнасці. Вось чаму тым больш непрыемнае ўражанне робіць на чытача непраўдападобная адчужанасць Міканора, штучная смерць Міканора, якія прадыктаваны Кулакоўскаму, безумоўна, не жыццём, а традыцыйнай мараллю, механічна запазычанай з зусім іншых сацыяльна-грамадскіх умоў.Традыцыйныя ўяўленні аб узаемадачыненнях людзей, аб побыце вёскі прыкметна замінаюць здольнаму празаіку Янку Брылю. У першых сваіх апавяданнях, прысвечаных жыццю вёскі заходніх абласцей Беларусі, ён ніяк не мог вызваліцца ад таго пасіўнага аб’ектывізму, які абмяжоўвае пісьменніка ў творчых магчымасцях, у паказе рэчаіснасці, зводзіць яго ролю да старонняга назіральніка, а не ўдзельніка падзей, вестуна новага, які першым умее заўважыць парасткі гэтага новага. I гэта недахоп не толькі аднаго Я. Брыля, але і многіх кваліфікаваных аўтараў, што пісалі і пішуць аб вёсцы заходніх абласцей.Ніхто, вядома, не адмаўляе таго, што ў сваім эканамічным і культурным развіцці вёска заходніх абласцей у выніку гаспадарання польскіх каланізатараў далёка адстала ад нашай калгаснай вёскі, але ж савецкі пісьменнік не можа абмінаць тых змен і глыбокіх зрухаў, што адбываюцца ў асяроддзі, у характарах, у светапоглядзе людзей, якія далучыліся да новага савецкага жыцця.Выйшаўшы нядаўна ў свет зборнік апавяданняў Я. Брыля ў гэтым сэнсе – у паказе росту самасвядомасці сялянства – ёсць прыкметная з’ява ў нашай прозе.Адчуваннем сучаснасці, жаданнем адлюстраваць тыповыя рысы ў характарах сваіх герояў вызначаюцца лепшыя апавяданні М. Лобана, М. Лупсякова, Т. Хадкевіча, Г. Шчарбатава, М. Даніленкі. Сур’ёзнай увагі заслугоўвае першы твор Алены Васілевіч — аповесць «У прасторах жыцця», якая вырашае псіхалагічна складаную тэму. Хоць аповесць і не пазбаўлена пэўных літаратурных уплываў, але яна не можа не хваляваць чытача сваімі пераканаўчымі чалавечымі вобразамі, жывой непасрэднасцю, шчырасцю пачуцця, жыццёвай праўдай.Рост маладой беларускай прозы становіцца відавочным фак¬там. Характэрна, што за апошнія гады наибольшая колькасць новых пісьменніцкіх імён прыпадае якраз на гэты жанр. I гэта вельмі прыемная з’ява ў нашай літаратуры.Аднак неабходнасць шырокіх мастацкіх абагульненняў якія б паказалі веліч нашага часу, гераізм народа-пераможца, дыктуе маладым пісьменнікам не толькі разнастайнасць тэм, але і разнастайнасць выяўленчых сродкаў, патрабуе далейшых пошукаў, настойлівай вучобы і ўдасканалення літаратурнага майстэрства. 2Не павінны сёння заспакойваць сябе нашы беларускія паэты поспехамі, дасягнутымі імі за гады Айчыннай вайны. Калі ў гады вайны нашы паэты былі перадавымі разведчыкамі настрояў, дум і пачуццяў савецкага чалавека, дык цяпер, калі трэба абагульняць бачанае і перажытае, ствараць вобразы і характары сучаснікаў, некаторыя з іх сур’ёзна адстаюць. Яны не ідуць уперад і не змогуць пайсці, пакуль не ўзнімуцца вышэй звыклага традыцыйнага камерна-лірычнага верша да больш шырокіх мастацкіх і, галоўным чынам, эпічных абагульненняў.Нядаўна выйшлі з друку зборнікі вершаў маладых паэтаў Мікалая Гамолкі «Зварот шчасця» і Паўлюка Пранузы «Разгне¬ваная зямля». Хоць і не ў аднолькавай меры, але абодва паэты вельмі тэматычна абмежаваныя, а з боку формы – аднастайныя. Праўда, першаму нельга адмовіць у пэўным паэтычным гусце, ва ўменні знаходзіць цікавыя вобразы, другому ж не хапае паэтычнай культуры. Вершы Пранузы, напісаныя аб вайне, не ўзнімаюцца вышэй літаратурнага тандэту. Зборнік выдае безуважнасць маладога аўтара да свайго слова. Гутарка ідзе аб адсутнасці логікі ў вобразах, аб моўнай неахайнасці. Дайдзіце сэнсу, разбярыцеся, што да чаго ў радках:
Знішчай нягоднікаў, даві, Каб следу бруднага ніколі На землях шчасця не было... Болю не чуе матулі і мукі Хлопчыка моцна абпалены труп...
Крыўдна за маладога аўтара, які так легкадумна паставіўся да свайго першага знаёмства з чытачом, тым больш, што пасля гэтых вершаў, напісаных аб першых днях вайны, у Пранузы былі вельмі прачулыя творы, як «Родная мова», «Калі б магло дыміцца гора» і іншыя, напісаныя пазней і не ўключаныя ў зборнік.Нельга не адзначыць уласцівай некаторым маладым паэтам традыцыйнай закасцянеласці. Кансерватыўнасць формы, пасіўнасць у супраціўленні да звыклых вершаваных магчымасцей – вось што затрымлівае іх рост, замінае ім выйсці на самастойны шлях.Міхась Пенкрат апублікаваў у «Чырвонай змене» верш пра Паўла Карчагіна. Здавалася б, што сама тэма дыктавала паэту і адпаведную інтанацыю верша, дапамагала знайсці словы, якія выкажуць якасці любімага героя нашай моладзі — яго нязломную волю, мужнасць, рашучасць да перамогі. Але паэт, паддаўшыся традыцыйнаму літаратурнаму ўяўленню аб няшчаднасці «няўмольнага лёсу», гвалтам уціснуў у верш неўласцівае і адва-ротнае характару Карчагіна слязлівае спачуванне, трагедыйны надрыў і асуджанасць. Аўтар малюе Карчагіна як пакутніка, а не змагара. Штучная трагедыйнасць супярэчыць сутнасці самой тэмы, нягледзячы на тое, што ў вершы ўспамінаюцца і знаёмыя нам словы аб народжаных бурай і аб тым, як гартуецца людская сталь.Гэтая ж традыцыйная форма замінае і росту Васіля Матэвушава, які абмежаваў сябе канонам лірычнай мініяцюры і ніяк не можа выйсці за яе межы. Безу моўна, што і тэматычна ён апынуў¬ся ў залежнасці ад гатовай схемы. Малады паэт часта асновай сваіх разваг і вывадаў бярэ з’явы, не ўласцівыя нашай сучаснасці. Для прыкладу возьмем адзін з яго вершаў — «Продку».
На адбудове Душой узнёслай Звон чую звабны Сякеры вострай. Хвала і слава Табе, мой продак, Што ты сякеру Прыдбаў народу Яшчэ ў пячорах Упартай працы, Каб мы сягоння Жылі ў палацах.
Наўрад ці хто згодзіцца падзяліць з аўтарам такое захапленне пячорным продкам і той усёмагутнай роляй яго зброі, якой паэт прыпісвае ўсе нашы сучасныя здабыткі і дасягненні.Маладыя паэты часам яшчэ не могуць адрозніваць жывога пачуцця ад умоўна прыгожага штампа, а сапраўднага лірычнага радка – ад альбомнай віньеткі. Некаторыя з іх ужо склалі меню паэтычных прыгожасцей, пры дапамозе якога пякуцца падобныя адзін на адзін вершы пра дзявочыя косы і срабрыстыя росы, пра адцвіўшыя верасы і нерасказаныя сны. Штучная расфарбоўка верша, сентыменталізм, аднастайнасць выяўленчых сродкаў яўна замінаюць выйсці на самастойную дарогу многім маладым паэтам.Літаратурнае рамесніцтва – сур'ёзная небяспека для маладога пісьменніка. Толькі смелае творчае намаганне можа разарваць яго цянёты.Малады паэт Мікола Аўрамчык, які раней мала чым вылучаўся сярод сваіх літаратурных равеснікаў, нядаўна напісаў цыкл вершаў пра Данбас, і мы ўпершыню ўбачылі ў іх жывое аблічча аўтара. Светлым натхненнем працы, радасцю аднаўлення краіны загучэла слова паэта таму, што ён змог вырвацца з вузкага кола тэматычнай аднастайнасці. Ён уклаў у вершы перажытае ім самім за час працы ў шахце, выказаў усё гэта праз непасрэднае ўласнае адчуванне, і вершы набылі сілу сапраўднага пачуцця савецкага чалавека, які з гордасцю і любоўю гаворыць аб адноўленым Данбасе, аб сонечнай зямлі.Маладыя пісьменнікі павінны ісці ў перадавых радах народа. У гады вялікага аднаўлення, у гады барацьбы за ажыццяўленне першай пасляваеннай пяцігодкі яны павінны быць не выпадковымі гасцямі на новабудоўлях, на заводах, у рабочых інтэрнатах, у калгасах і на калгасных палях; быць не толькі сведкамі вялікіх падзей, але іх актыўнымі і непасрэднымі ўдзельнікамі.
1947
Вітка, В. Выбраныя творы / Васіль Вітка ; укладанне і каментар Т.Тарасавай ; прадмова А. Васілевіч. – Мінск : Беларуская навука, 2013. – (Беларускі кнігазбор. Сер. 1. Мастацкая літаратура). – С. 406–411.
Знішчай нягоднікаў, даві, Каб следу бруднага ніколі На землях шчасця не было... Болю не чуе матулі і мукі Хлопчыка моцна абпалены труп...
Крыўдна за маладога аўтара, які так легкадумна паставіўся да свайго першага знаёмства з чытачом, тым больш, што пасля гэтых вершаў, напісаных аб першых днях вайны, у Пранузы былі вельмі прачулыя творы, як «Родная мова», «Калі б магло дыміцца гора» і іншыя, напісаныя пазней і не ўключаныя ў зборнік.Нельга не адзначыць уласцівай некаторым маладым паэтам традыцыйнай закасцянеласці. Кансерватыўнасць формы, пасіўнасць у супраціўленні да звыклых вершаваных магчымасцей – вось што затрымлівае іх рост, замінае ім выйсці на самастойны шлях.Міхась Пенкрат апублікаваў у «Чырвонай змене» верш пра Паўла Карчагіна. Здавалася б, што сама тэма дыктавала паэту і адпаведную інтанацыю верша, дапамагала знайсці словы, якія выкажуць якасці любімага героя нашай моладзі — яго нязломную волю, мужнасць, рашучасць да перамогі. Але паэт, паддаўшыся традыцыйнаму літаратурнаму ўяўленню аб няшчаднасці «няўмольнага лёсу», гвалтам уціснуў у верш неўласцівае і адва-ротнае характару Карчагіна слязлівае спачуванне, трагедыйны надрыў і асуджанасць. Аўтар малюе Карчагіна як пакутніка, а не змагара. Штучная трагедыйнасць супярэчыць сутнасці самой тэмы, нягледзячы на тое, што ў вершы ўспамінаюцца і знаёмыя нам словы аб народжаных бурай і аб тым, як гартуецца людская сталь.Гэтая ж традыцыйная форма замінае і росту Васіля Матэвушава, які абмежаваў сябе канонам лірычнай мініяцюры і ніяк не можа выйсці за яе межы. Безу моўна, што і тэматычна ён апынуў¬ся ў залежнасці ад гатовай схемы. Малады паэт часта асновай сваіх разваг і вывадаў бярэ з’явы, не ўласцівыя нашай сучаснасці. Для прыкладу возьмем адзін з яго вершаў — «Продку».
На адбудове Душой узнёслай Звон чую звабны Сякеры вострай. Хвала і слава Табе, мой продак, Што ты сякеру Прыдбаў народу Яшчэ ў пячорах Упартай працы, Каб мы сягоння Жылі ў палацах.
Наўрад ці хто згодзіцца падзяліць з аўтарам такое захапленне пячорным продкам і той усёмагутнай роляй яго зброі, якой паэт прыпісвае ўсе нашы сучасныя здабыткі і дасягненні.Маладыя паэты часам яшчэ не могуць адрозніваць жывога пачуцця ад умоўна прыгожага штампа, а сапраўднага лірычнага радка – ад альбомнай віньеткі. Некаторыя з іх ужо склалі меню паэтычных прыгожасцей, пры дапамозе якога пякуцца падобныя адзін на адзін вершы пра дзявочыя косы і срабрыстыя росы, пра адцвіўшыя верасы і нерасказаныя сны. Штучная расфарбоўка верша, сентыменталізм, аднастайнасць выяўленчых сродкаў яўна замінаюць выйсці на самастойную дарогу многім маладым паэтам.Літаратурнае рамесніцтва – сур'ёзная небяспека для маладога пісьменніка. Толькі смелае творчае намаганне можа разарваць яго цянёты.Малады паэт Мікола Аўрамчык, які раней мала чым вылучаўся сярод сваіх літаратурных равеснікаў, нядаўна напісаў цыкл вершаў пра Данбас, і мы ўпершыню ўбачылі ў іх жывое аблічча аўтара. Светлым натхненнем працы, радасцю аднаўлення краіны загучэла слова паэта таму, што ён змог вырвацца з вузкага кола тэматычнай аднастайнасці. Ён уклаў у вершы перажытае ім самім за час працы ў шахце, выказаў усё гэта праз непасрэднае ўласнае адчуванне, і вершы набылі сілу сапраўднага пачуцця савецкага чалавека, які з гордасцю і любоўю гаворыць аб адноўленым Данбасе, аб сонечнай зямлі.Маладыя пісьменнікі павінны ісці ў перадавых радах народа. У гады вялікага аднаўлення, у гады барацьбы за ажыццяўленне першай пасляваеннай пяцігодкі яны павінны быць не выпадковымі гасцямі на новабудоўлях, на заводах, у рабочых інтэрнатах, у калгасах і на калгасных палях; быць не толькі сведкамі вялікіх падзей, але іх актыўнымі і непасрэднымі ўдзельнікамі.
1947
Вітка, В. Выбраныя творы / Васіль Вітка ; укладанне і каментар Т.Тарасавай ; прадмова А. Васілевіч. – Мінск : Беларуская навука, 2013. – (Беларускі кнігазбор. Сер. 1. Мастацкая літаратура). – С. 406–411.
ВЫТОКІ ВОБРАЗА
ВЫТОКІ ВОБРАЗА
Дождж ідзе, рэчка бяжыць, вецер вые... Той, хто першы сказаў так, быў паэтам.Паэтычны вобраз, алегорыю, метафару нараджае наша адчуванне навакольнага свету як жывой, блізкай, роднай нам істоты.Спасцігнуць, зразумець, запомніць з’яву і рэч лягчэй цераз параўнанне з самімі сабою або з ужо добра вядомымі і знаёмымі табе ўяўленнямі.Вобраз – заўсёды радаснае адкрыццё тваёй блізкасці з людзьмі, са светам, з прыродай.Вобраз – заўсёды загадка, і адгадка – заўсёды вобраз. Вобраз у вобразе. Вось паслухайце: Як нарадзіўся, так за кій схапіўся. Хто гэты разбойнік, што з першай хвіліны жыцця ўжо хапаецца за кій? Калі б адгадка кіравалася простай логікай, наўрад ці спатрэбіліся б чалавеку загадкі. У тым і каштоўнасць паэтычнага вобраза, што, надзяляючы невядомае, неспазнанае вядомымі і знаёмымі нам прыкметамі і якасцямі, ён заўсёды здзіўляе нечаканасцю сэнсавай даступнасці і зрокавай дакладнасці. Неспадзяванасць, парадаксальнасць аналогіі, якая ўражвае думку, напэўна, і ёсць бясцэнная ўласцівасць нашай памяці, здольнай няспынна ўзбагачаць сябе ўсё новымі і новымі адкрыццямі.Дык хто ж той забіяка, што ўжо з пялёнак хапаецца за кій? Не даўшы волі фантазіі, нізашто не здагадаецеся, што гэта – хмель!Ну, а вось вам яшчэ мудрэйшы дзівак, блазан і штукар: Сам у ботах, а хаджу на галаве. Доўга будзеце гадаць – хто такі, а разгадка простая – цвік у падэшве!..3 цікавасцю чытаю выдадзеную «Вышэйшай школай», на жаль, усяго ў дзвюх тысячах экзэмпляраў, кнігу, навуковая і практычная значнасць якой не можа не парадаваць усіх, хто мае непасрэднае дачыненне да народнага слова: пісьменнікаў, філолагаў, літаратуразнаўцаў.Але першымі, хто мае самую пільную патрэбу ў такой кнізе, у такім дапаможніку, я назваў бы настаўнікаў, выкладчыкаў мовы і літаратуры, складальнікаў школьных падручнікаў, метадыстаў выхавацеляў дзіцячых садоў – усіх, хто вучыць і выхоўвае словам, але часта і вельмі часта забываючы аб першародных, аб самых каштоўных магчымасцях слова – яго вобразнасці, метафарычнасці і выключнай дакладнасці.Кніга называецца «Паэтыка беларускіх загадак», і напісаў яе чалавек, у багатым і адметным таленце якога шчасліва спалучыліся паэт і вучоны.Ніл Гілевіч, на творчым рахунку якога ўжо не адна навуковая праца па фальклоры, на гэты раз аб’ектам даследавання выбраў вытокі народнай мовы і чалавека ў той шчаслівай пары, калі ён пачынае адкрываць сабе і спазнаваць свет ва ўсіх праявах, фарбах і гуках.Слова для дзіцяці – заўсёды чарадзейны ключ, якім адмыкаюцца ўсе таямніцы. Сваёй практыкай і вопытам народ сцвердзіў, што няма болей дзейснага сродку развіцця разумовых здольнасцяў кемлівасці і дапытлівасці, чым загадка.Загадкі заўсёды адрасаваліся дзецям. Па даўняй традыцыі фалькларысты лічаць загадку жанрам «дзіцячым». Але вылучым і падкрэслім самае істотнае ў гэтым жанры – ствараўся і ствараецца ён дарослымі, ствараецца людзьмі яркага вобразнага мыслення і ў першую чаргу з педагагічнай, выхаваўчай задачай. Дзеці самі твораць пацешкі, лічылкі, дражнілкі, але вельмі рэдка – загадкі.У вялікім вопыце народнай педагогікі загадка была і ёсць найпершым падручнікам выхавання чуйнага слыху да слова, да ўсіх яго сэнсавых, вобразных, эмацыянальных і гукавых багаццяў. I гэты нічым не заменны падручнік з пакалення ў пакаленне складаюць, выпрабоўваюць і ўдасканальваюць самыя мудрыя народныя педагогі.Аўтар даследавання з выключнай дакладнасцю бачыць прызначэнне загадкі якраз маленькаму чалавеку. «У сістэме сродкаў ідэйна-эстэтычнага выхавання дзяцей загадку не можа замяніць нішто – ніякі іншы від або жанр фальклору», – сцвярджае Н. Гілевіч, знаўца ўсёй народнай творчасці – нашых цудоўных песень, казак, прымавак, замоў і г. д.Свае сцверджанні ён абгрунтоўвае ўсёй логікай даследаван¬ня, усім ходам цікавых назіранняў, разваг і вывадаў.Мне асабліва дарагія плённыя вынікі гэтай працы. Яны даюць падставу спадзявацца, што наша школьная педагогіка болей актыўна і з большай зацікаўленасцю пачне, нарэшце, браць на сваё ўзбраенне магчымасці і сродкі, якія так неабходны цяпер, калі культура слова, дасканаласць валодання мовай, агульная місьменнасць вучняў павінны стаць галоўным паказчыкам працы кожнага настаўніка.Гаворачы словамі аўтара, з усіх жанраў фальклору, бадай, нідзе няма такога прастору для выпрабавання слова, як у загадках. Гэта, сапраўды, творчая лабараторыя мовы, у якой параджаюцца незлічоныя скарбы паэзіі.Пры дапамозе загадкі, цераз загадку фарміруюцца эмацыянальныя ўражанні, здзіўленне перад адкрыццём тайны, радасць пазнання з’яў і рэчаў, сутнасць і значэнне якіх становяцца найбольш зразумелымі і блізкімі.Вобразная паэтызацыя, увасабленне нежывой рэчы ў адухоўлены персанаж, у жывую істоту, у чалавека, ды яшчэ блізкага або роднага табе, – як усё гэта ўзрушае і не толькі будзіць думку, a і заахвочвае самога думаць і тварыць!
Малы Малышак Зваліўся з вышак. Не так пабіўся, Як шапачкі забыўся.
Уявіце сабе нечаканае здзіўленне, трывожнае хваляванне, прагную цікаўнасць таго, хто ўпершыню чуе гэтую выдатную паэму з чатырох радкоў! У ёй ёсць герой, які адразу ж выклікаў нашу спагаду і спачуванне, – малы Малышак, і ён, напэўна ж, вясёлы, няўрымслівы гарэза і вяртун, іначай чаго б ён апынуўся на тых вышках? I вось непрадбачаная бяда — зваліўся з вышак. Але, як і павінна быць нават у самых небяспечных дзіцячых прыгодах, усё абышлося шчасліва – сам цэлы, толькі шапачкі забыўся. А ў гэтай шапачцы, аказваецца, увесь фокус, яна якраз і абвяла нас вакол пальца. Кожны будзе весела ўсцешаны і нават з прыемнасцю пасмяецца з сваёй някемлівасці: як жа я не здагадаўся, што гэта – арэх? Ну, давайце загадвайце другую – цяпер я ўжо напэўна адгадаю... I дзіцячая фантазія, і слых, і ўвага да кожнага слова і вобраза зноў пачынаюць сваю творчую работу.У гэтай кнізе – сотні загадак, сапраўдных дыяментаў на¬роднай паэзіі, вядомых многім з нас яшчэ з маленства. I чым болей іх увойдзе ў памяць нашых юных сучаснікаў, тым больш чуйнымі будуць яны да хараства моўных багаццяў. Як бы пасля ні вычэрпваліся, ні мялелі крыніцы нашых душэўных запасаў, вытокі маленства, вытокі народнага слова заўсёды будуць жывіць і ўзбагачаць нашы запаветныя пачуцці.Я не толькі падзяляю захапленне Ніла Гілевіча, з якім ён гаворыць пра дзівосную прыгажосць народных загадак, чарадзейства іх вобразаў, іх рытміку, інтанацыю і гукавую поліфанію. Я рады пацвердзіць сваім вопытам, што многаму з таго, што сам пісаў для дзяцей, памагала памяць маленства, тыя ж загадкі, якія некалі ўражвалі і вабілі дзіцячую фантазію і слых. Цудоўнай загадцы пра ластаўку я абавязаны цэлым раздзелам паэмы-казкі «Буслінае лета».
Шатавіла-матавіла Па-нямецку гаварыла...
Такія прызнанні ўдзячнасці роднаму слову выказвалі і выказваюць многія з нас, але можа быць, што з асаблівым пранікненнем адчувае і паказвае нам жыватворнае хараство народнай паэзіі аўтар гэтай кнігі – выдатны паэт і ўдумлівы даследчык.Ніл Гілевіч сказаў важкае і новае слова пра беларускую загадку. Ён разгледзеў яе ў шырокім плане навуковага аналізу. Я свядома вылучыў адзін, але, на маю думку, самы надзённы аспект гэтага даследавання – яго пільную патрэбу нашай практычнай педагогіцы і ўсім, хто заклапочаны болей актыўнымі, болей дзейснымі сродкамі выхавання словам – паэтычнымі багаццямі народнай мовы.
1976
Вітка, В. Выбраныя творы / Васіль Вітка ; укладанне і каментар Т.Тарасавай ; прадмова А. Васілевіч. – Мінск : Беларуская навука, 2013. – (Беларускі кнігазбор. Сер. 1. Мастацкая літаратура). – С. 443–446.
Малы Малышак Зваліўся з вышак. Не так пабіўся, Як шапачкі забыўся.
Уявіце сабе нечаканае здзіўленне, трывожнае хваляванне, прагную цікаўнасць таго, хто ўпершыню чуе гэтую выдатную паэму з чатырох радкоў! У ёй ёсць герой, які адразу ж выклікаў нашу спагаду і спачуванне, – малы Малышак, і ён, напэўна ж, вясёлы, няўрымслівы гарэза і вяртун, іначай чаго б ён апынуўся на тых вышках? I вось непрадбачаная бяда — зваліўся з вышак. Але, як і павінна быць нават у самых небяспечных дзіцячых прыгодах, усё абышлося шчасліва – сам цэлы, толькі шапачкі забыўся. А ў гэтай шапачцы, аказваецца, увесь фокус, яна якраз і абвяла нас вакол пальца. Кожны будзе весела ўсцешаны і нават з прыемнасцю пасмяецца з сваёй някемлівасці: як жа я не здагадаўся, што гэта – арэх? Ну, давайце загадвайце другую – цяпер я ўжо напэўна адгадаю... I дзіцячая фантазія, і слых, і ўвага да кожнага слова і вобраза зноў пачынаюць сваю творчую работу.У гэтай кнізе – сотні загадак, сапраўдных дыяментаў на¬роднай паэзіі, вядомых многім з нас яшчэ з маленства. I чым болей іх увойдзе ў памяць нашых юных сучаснікаў, тым больш чуйнымі будуць яны да хараства моўных багаццяў. Як бы пасля ні вычэрпваліся, ні мялелі крыніцы нашых душэўных запасаў, вытокі маленства, вытокі народнага слова заўсёды будуць жывіць і ўзбагачаць нашы запаветныя пачуцці.Я не толькі падзяляю захапленне Ніла Гілевіча, з якім ён гаворыць пра дзівосную прыгажосць народных загадак, чарадзейства іх вобразаў, іх рытміку, інтанацыю і гукавую поліфанію. Я рады пацвердзіць сваім вопытам, што многаму з таго, што сам пісаў для дзяцей, памагала памяць маленства, тыя ж загадкі, якія некалі ўражвалі і вабілі дзіцячую фантазію і слых. Цудоўнай загадцы пра ластаўку я абавязаны цэлым раздзелам паэмы-казкі «Буслінае лета».
Шатавіла-матавіла Па-нямецку гаварыла...
Такія прызнанні ўдзячнасці роднаму слову выказвалі і выказваюць многія з нас, але можа быць, што з асаблівым пранікненнем адчувае і паказвае нам жыватворнае хараство народнай паэзіі аўтар гэтай кнігі – выдатны паэт і ўдумлівы даследчык.Ніл Гілевіч сказаў важкае і новае слова пра беларускую загадку. Ён разгледзеў яе ў шырокім плане навуковага аналізу. Я свядома вылучыў адзін, але, на маю думку, самы надзённы аспект гэтага даследавання – яго пільную патрэбу нашай практычнай педагогіцы і ўсім, хто заклапочаны болей актыўнымі, болей дзейснымі сродкамі выхавання словам – паэтычнымі багаццямі народнай мовы.
1976
Вітка, В. Выбраныя творы / Васіль Вітка ; укладанне і каментар Т.Тарасавай ; прадмова А. Васілевіч. – Мінск : Беларуская навука, 2013. – (Беларускі кнігазбор. Сер. 1. Мастацкая літаратура). – С. 443–446.
ВЫШЫНІ МАЛАДОСЦІ
ВЫШЫНІ МАЛАДОСЦІ
Надыходзіць пара падрахункаў. Што ты зрабіў? Што прымаеш па ўсёй строгасці сумлення? Аказваецца, настолькі мала і не з такой дасканаласцю, каб на ўласных здабытках вучыць тых, хто пайшоў значна далей за цябе. Нашы паэты цяпер болей усхвалявана, адкрыта і шчыра гавораць аб сваім часе, са сваімі сучаснікамі, чым многія з нас у сваёй маладосці. Мяне асабліва радуе наша маладая паэзія, маладая не толькі па ўзросту, а па эмацыянальнай сваёй узрушанасці, па сапраўднай грамадзянскай смеласці і праўдзівасці пачуццяў. Р. Барадулін, Г. Бураўкін, А. Вярцінскі, Н. Плевіч, В. Зуёнак, П. Макаль, Я. Сіпакоў – гэта паэты, без якіх ужо цяжка ўявіць сабе вялікае поўнагалоссе беларускай паэзіі, яе лепшыя здабыткі.Не цешу сябе ілюзіяй, што асабіста мой вопыт дапамог каму-небудзь з гэтых паэтаў. Не можа не радаваць другое, – тое, што яны ў паэзіі выказваюць саміх сябе, чаго за іх не магу зрабіць ні я, ні хто іншы.Крыўдна, што ў нас яшчэ і дагэтуль бытуе пагляд на паэта як на стварэнне, якое можа прыстасоўвацца не толькі да любых павеваў моды, але нават перабягаць з аднае эпохі ў другую, то ісці ў нагу са сваім пакаленнем, то прыладжвацца да маршу наступнага.Вядома, знойдзецца нямала аўтарытэтных прыкладаў каб і не пагадзіцца з гэтай думкай. Талстой стварыў «Вайну і мір» праз паўвека пасля вайны 1812 года, Маякоўскі напісаў творы, якія можна датаваць нашымі гадамі. Маштабнасць ахопу часу, калі сціраюцца межы цэлых эпох, уласцівая вялікім мастакам, перш за ўсё, мабыць, вызначаецца маштабнасцю тых каштоўнасцей, адкрытых у чалавеку, што з гонарам з пакалення ў пакаленне нясе сама гісторыя. Паэт – сын свайго часу. I чым з большай глыбінёй праўдзівасці выкажа ён сваю эпоху, тым цяжэй будзе самым строгім даследчыкам вызначыць сферу яго ўплываў. I наадварот, паэт, які не змог паказаць, сынам якога часу, якога пакалення ён быў, наўрад ці будзе пасля для некага вялікім адкрыццём.Маштабнасць мастацкага мыслення Горкага гарантавала жыццёвасць яго творам, якія чытаюць і наступныя пакаленні. Аднак вястун новай эры чалавецтва, палымяны прапагандыст яе ідэй, як непаўторны мастак дасягнуў сапраўдных вяршынь у стварэнні характараў свайго часу.Гэта – пэўная заканамернасць, якую можна прасачыць не толькі на лёсах выдатных індывідуальнасцяў, але і на цэлых мастацкіх калектывах, творчых арганізацыях, што нараджаліся сваёй эпохай, сваім пакаленнем, бурна развіваліся, раслі, уздымаліся да вяршынь творчасці, каб потым саступіць месца новым. Амаль аматарскі маскоўскі «Современник» і так званы тэатр на Таганцы, спектаклі якіх часта становяцца цэлым адкрыццём для нашай моладзі, відаць, з’явіліся не меншымі выразнікамі думак, настрояў, грамадска-эстэтычных ідэалаў сваіх сучаснікаў, чым некалі МХАТ, тэатры Вахтангава, Меерхольда і наш — Купалаўскі...3 чэсцю можна шанаваць, нават узбагачаць набыты вопыт і пры заслужаным высокім аўтарытэце старэйшага, патрыяршага, акадэмічнага, паступова, з ходам часу, страціць непасрэдны кантакт з сучаснікам, які пры ўсёй павазе да традыцый, аддаючы належнае рэліквіям, здымаючы шапку перад храмамі, усё ж больш натуральна адчувае сябе ў сваім доме, няхай падчас яшчэ неабжытым і няўтульным.Моладзь ідзе ў жыццё як смелы наватар: будуе гарады, асвойвае пустыні, цалінныя залежы, штурмуе космас, заваёўвае вышыні навукі. Нялёгка, з вялікім напружаннем сіл. Але найбольшыя цяжкасці ёй даводзіцца пераадольваць у духоўным жыцці, у мастацтве. I ў гэтых цяжкасцях, часцей за ўсё, вінаваты мы, старэйшыя, надта схільныя пераацэньваць уласнае наватарства, пошукі і знаходкі сваёй маладосці.– Гэта ўжо было! – падчас гаворым мы маладому паэту, мастаку, рэжысёру, выносячы строгі прысуд яго шуканням. А што было? Шуканні? Яны заўсёды былі і будуць. Без іх няма находак, няма новых здабыткаў, няма, нарэшце, развіцця самога жыцця.Не ўдаючыся ў спрэчкі аб праблеме бацькоў і дзяцей, якая, магчыма, не мае ў нас драматычнай вастрыні, як у папярэдніх пакаленняў, нельга не заўважыць высакароднай тэндэнцыі, уласцівай развіццю нашага грамадства: мой бацька – цудоўны чалавек, мне хочацца быць падобным на яго, але дамагчыся яшчэ большага! На жаль, многія бацькі перад сваімі дзецьмі большай мэты і не ставяць — будзьце падобныя на нас ва ўсім.Прабачце, шаноўныя, паўтарэнне ніколі не служыла стымулам для новых дасягненняў. Часта можна пачуць дакор: такі-та майстар не рыхтуе сабе змену. Гэтыя словы могуць быць крыўднымі для майстра толькі ў адным значэнні, што не знайшлося жадаючых вучыцца ў яго. У сапраўдных майстроў заўсёды былі вучні, але яны ніколі не замянялі самога майстра.Вялікім сузор’ем талентаў зіхацеў наш Купалаўскі тэатр для цэлага пакалення людзей, што прайшлі з ім і сваё юнацтва, і сваю сталасць, і наблізіліся да таго рубяжа часу, калі трэба ўжо мець змену, вартую слаўных папярэднікаў. I што ж, пакуль што мы не бачым такой плеяды наватараў, падзвіжнікаў, якія б на аснове здабытага вопыту яшчэ вышэй паднялі славу тэатра. Вышэй, і толькі вышэй! Іначай пераемнасць творчага арганізма немагчыма, як немагчыма нікому паўтарыць Глебава, Ждановіч, ІІлатонава, Ржэцкую, Рахленку, Пола, Стому, Бараноўскага, Станюту.Адміністрацыйныя ўніфікацыя і нівеліроўка стылю абышлася нам вельмі дорага. Некаторыя тэатры страцілі не толькі ўласнае аблічча, але і адказнасць за сваю будучыню. Toe, што пры нашых тэатрах, якія маглі б стаць не толькі акадэміямі, а і творчымі лабараторыямі, няма студый – больш чым недаравальна. Новыя акцёры і рэжысёры папаўняюць зараз тэатры ў большасці, так сказаць, па разнарадцы, для далейшага пра-ходжання службы. Пра ўсё гэта нельга гаварыць раўнадушна. Занядбаўшы выхаванне маладых рэжысёраў, акцёраў мастакоў, нашы тэатры рызыкуюць ператварыцца ў звычайныя тэатральныя пракатныя канторы.Пошукі новых сродкаў і магчымасцяў формы не могуць спыніцца ў сілу непераможнага закона далейшага развіцця са¬мой мастацкай і творчай думкі. Нават жанравая спецыфіка не вечная. Нядаўна я з вялікай асалодай глядзеў мастацкі фільм «Лясная быль», якому ўжо налічваецца сорак год. Ён ствараўся беларускімі кінематаграфістамі ў часы, калі, здавалася б, у нас не было яшчэ такога вопыту, каб рабіць шэдэўры. I ўсё ж, пры пэўнай наіўнасці сюжэта – гэта твор, аўтары якога з сапраўднай дасканаласцю валодалі спецыфікай нямога кінематографа, спецыфікай на тыя часы наватарскай, якая вымагала раскрыцця падзей і характараў выключна праз рух, міміку, жэст, праз вызначэнне сэнсу кожнай дэталі. У акцёра не было іншых сродкаў. Гэта была яго мова. Нездарма цяпер многія схільны думаць, што з’яўленне слова і ператварэнне яго ў галоўны сродак выяўлення думкі сталася бядой кінематографа, пазбавіла яго вялікіх, яшчэ не выкарыстаных магчымасцей.Прыблізнасць, ілюзорнасць праўды, інфляцыя слова прынеслі нямала значных страт не толькі кіно, але і тэатру, і літаратуры, і якраз цяпер, калі слову вяртаецца яго першааснова – праўда, яно зноў становіцца верным сродкам уздзеяння на розум, на самыя глыбінныя людскія эмоцыі. Прайшоўшы праз сэрца сапраўднага мастака, слова не толькі знаходзіць адрасата, але і заваёўвае яго душу.Два чалавекі на працягу некалькіх гадзін не мітусяцца на сцэне, не забіваюць адзін аднаго, не сварацца, не крычаць, не павышаюць голасу і нават не імкнуцца пераконваць, што тое, што яны робяць, ёсць жыццё. Яны толькі чытаюць пісьмы адно да аднаго. Аднак гэта, аказваецца, і ёсць тая жывая праўда чалавечых адносін, складаных чалавечых пачуццяў, якія адкрываюць нам цэлы яшчэ непазнаны свет. I мы, захопленыя ўсім гэтым, зусім не зауважаем умоўнасцяў формы спектакля.Пошукі магчымасцяў слова, трэба спадзявацца, прынясуць сучаснаму тэатру яшчэ нямала заваёў. Рамесніцкі ж пракат знойдзенага, калі яно становіцца адзіным магчымым сродкам, нікому не прыносіў ні радасці, ні асалоды.Манапалізацыя недапушчальна ў мастацтве, тым больш у выхаванні творчай моладзі.Боязь спаборніцтва – адзнака старэчай немачы, калі створанае самім пачынаеш ідэалізаваць, бараніць усімі ахоўнымі граматамі званняў і тытулаў.У мяне яшчэ свежае ўражанне ад нядаўняе выстаўкі маладых мастакоў. Гэта быў упершыню такі вялікі агляд, у якім удзельнічалі жывапісцы, графікі, скульптары, прыкладнікі. Моладзь, якая ўжо выбілася на ўласную сцежку, і студэнты.Ужо самыя першыя рэцэнзіі не маглі не выклікаць жадання абавязкова паглядзець – за што гэтак заўзята лупцуюць мала¬дых? Адкуль такая катэгарычнасць у ацэнках? Натуральна, што абмеркаванне выстаўкі выклікала асаблівую зацікаўленасць. На жаль, грунтоўнай размовы не адбылося. I хоць сышліся самі, так сказаць, імяніннікі, яны зноў слухалі сваіх крытыкаў, рэагуючы на іх даклады толькі гулам невыразных эмоцый. 3 трыбуны ж ніхто не браўся выказаць сваю згоду або пярэчанні. I наўрад ці ёсць што ў гэтым дзіўнага. Вульгарызатарская схаластыка вельмі пахіснула рэпутацыю слова, і найлепшым спосабам давесці свае перакананні зрабілася – справа. Гэта найбольш надзейны спосаб, выпрабаваны і вывераны часам. Але пакуль з новымі Рэпінымі прыйдуць і свае Стасавы, хацелася б, каб нашы вопытныя знаўцы эстэтычнай тэорыі былі больш уважныя і цярпімыя да творчых пошукаў тых, хто ідзе ім на змену.Бясспрэчная перавага гэтай выстаўкі над многімі ранейшымі – гэта наибольшая колькасць яе ўдзельнікаў. Па тэматычнай разнастайнасці, па абсягу праблематыкі, шуканнях формы, тэхнікі, матэрыялу, яна прыкметна вылучаецца з усіх папярэдніх. І што асабліва не можа не цешыць – гэта значны рост прафесійнай культуры маладых жывапісцаў і графікаў, якое даволі часта неставала іх старэйшым папярэднікам.Малады і ўжо вядомы ў нас М. Данцыг, карціны якога вабяць вострым адчуваннем сучаснасці, у новай рабоце «Сонечны дзень» у многім рашуча адышоў ад ранейшай сваёй знешняй манументальнасці, калі маштабы палатна не адпавядалі маштабнасці замыслу, значнасці ідэі і разлічваліся, галоўным чынам, на жывапісны эфект. Новай карцінай, пры ўсёй яе незавершанасці, пры яўных анатамічных дыспрапорцыях фігуры, пастаўленай у цэнтры падзеі, – мастак адкрыў гледачу больш жыццёвай праўды і паэзіі пачуццяў, чым у сваіх ранейшых жывапісна дасканалых панарамах. Мяне гэта асабліва ўзрадавала, таму што я не таіў сваёй непрыхільнасці да Данцыгавай рацыяналістычнай дэкаратыўнасці. «Сонечны дзень», экспанаваны на выстаўцы, захапляе не толькі маляўнічасцю фарбаў –гэта першае вонкавае ўражанне ад карціны. Але вось ты адышоўся ад яе, а табе нешта рупіць, цягне вярнуцца.Чым жа прывабіў нас мастак? На першы пагляд, ён узяў з жыцця самы будзённы, бытавы эпізод: дзяўчынка-падлетак сонечным вясновым днём развешвае на вяроўках бялізну. Калі б толькі зафіксаваць у фарбах гэтую падзею, наўрад ці спыніла б яна нашу ўвагу. Але мастак зрабіў яе з’явай, якая нясе ў сабе столькі эмацыянальнай узрушанасці, што мы як бы нанава адкрываем свет і дзівімся на яго вачыма гэтай дзяўчынкі.I сапраўды, ёсць чаму радавацца. Усведамленне, што ты патрэбен людзям, што без цябе немагчыма жыццё на зямлі. Дзяўчынка ўпершыню зрабіла вялікую работу – памыла столькі бялізны. Развешаныя палотнішчы надзімаюцца цёплым, лагодным ветрам. Гэта – ветразі, гэта ўжо крылы, што даюць упэўненасць для большых здзяйсненняў. У такую хвіліну вязка драўляных прышчэпак, што вісіць на шыі ў дзеўчаняці, можа здацца прыгажэйшай за любыя каралі. Сонечная карусель радасці, у якой закружылася дзяўчынка, падхапіла і закружыла гледача. I ён не хавае сваёй добрай душэўнай усмешкі: давер за давер, шчырасць за шчырасць.Як я ўжо сказаў у гэтай карціне меней Данцыгавай дасканаласці, чым у ранейшых. Карціна не выпісана, не завершана ў многіх дэталях, але для мастака, мне здаецца, яна – важнае творчае дасягненне. Замысел, варты вялікай сур’ёзнай працы.Барыс Забораў, які зарэкамендаваў сябе мастаком вельмі адметнага густу, новымі работамі засведчыў бясспрэчны рост свайго строгага і патрабавальнага таленту, асабліва ў «Сазопальскіх рыбаках».Звычайна да пошукаў моладдзю новых магчымасцяў формы мы ставімся з пэўнай насцярогай. Мінулагодняя выстаўка пры ўсёй сваёй масавасці паказала, што маладыя мастакі з уласцівым ім жывым адчуваннем сучаснай тэмы, пры ўсёй разнастайнасці здольнасцяў, шукаюць перш за ўсё сродкаў, як найбольш выразна выказаць сваю думку, свае пачуцці.Значнай творчай удачай для маладога аўтара ўяўляецца мне карціна Е. Ясвіна «Бежанцы». Яна наводзіць на роздум. У ёй ёсць што чытаць. Уцекачы ад фашысцкага нашэсця, выбіўшыся з сіл, прыпыніліся на вялікай дарозе. Тры жанчыны, праўдзівей, жанчыны трох пакаленняў: старая маці, дачка і ўнучка. Ва ўсёй постаці шматпакутнай маці, у яе вачах, ва ўсім абліччы, спрацаваных руках вы чытаеце цэлую гісторыю яе нялёгкага жыцця. У позірку маладой маці з цяжкім клумкам за плячыма не толькі невыказны смутак па страчаным, дарагім, перажытым, але яшчэ і спадзяванне на магчымыя светлыя часіны ў жыцці. I толькі самая маленькая не разумее гэтых трывог. Яе мучыць неадольная смага: хутчэй прыпасці да конаўкі з вадою.Пільнаю ўвагай да чалавека, імкненнем зазірнуць у яго складаны душэўны свет вызначаюцца «Чаканне» А. Някрасава, «Маці» Л. Каленіка, «Медыкі» С. Гарачова, «Партрэт настаўніка» Л. Дударэнкі, «Мае бацькі» В. Чайкі, «Раздзел зямлі» В. Бараўкі, «Будаўнікі» В. Пасюкевіча, «Юнацтва» I. Юдзенка.У кірунку пошукаў пэўную цікавасць уяўляе і карціна Ю. Багушэвіча «Вяселле», якая выклікала шмат папрокаў маладому мастаку ў аднастайнасці, у застыласці абліччаў, у, калі можна так сказаць, эмацыянальным індыферэнтызме персанажаў, якім па логіцы падзеі належыць быць вясёлымі.Асабіста мне карціна запомнілася святочнай маляўнічасцю. Яе яркі нацыянальны каларыт перадае не толькі самую абстаноўку, але і дапамагае аўтару ў стварэнні характараў. Тая суровая ўрачыстасць і ашчаднасць пачуццяў у абліччах жаніха, нявесты, іх бацькоў і гасцей як бы яшчэ больш падкрэслівае ўсведамленне важнасці моманту. Напэўна, многія з нас бачылі, як на вясковых урачыстасцях нават заліхвацкая полька, бывае, выконваецца з такой важнасцю, як самае адказнае грамадскае даручэнне. Мастак з добрай, тонкай і шчырай усмешкай паказаў нам вясковае вяселле, бадай, больш праўдзіва, чым вымагала фармальная логіка. Урэшце, не можа быць ні стэрэатыпа, ні нават узору – як паказваць любую з’яву ў жыцці, у тым ліку і вяселле.Так, на працягу доўгага часу і ў паказе вясковых дзяцей была свая пэўная традыцыя: лапавухія хлапчукі ў бацькавых, сышоўшых з меркі, шапках або палахлівыя сарамяжыя дзяўчынкі з пачасанымі пасмамі льняных валасоў Сапраўды, доўгія гады пасля вайны і на дзецях ляжала адзнака цяжкіх умоў, у якіх жылі бацькі. Але было б кашчунствам з бяды ствараць экзотыку.Мяне шчыра парадавалі на выстаўцы «Дзеці» Б. Кузняцовай. Два хлапчукі па баках і тры дзяўчынкі пасярэдзіне стаяць за парканам і глядзяць на нас вачыма, поўнымі цікаўнасці і дапытлівасці. Гэта ўжо дзеці нашых дзён. Іх вясковасць пазнаецца па знешняму антуражу, а ў абліччах кожнае – характар, у кожнага свая вышыня думкі, фантазіі.Н. Шчасная на выстаўцы прыкметна вызначылася незвычайнасцю магчымасцей тэмперы, дамогшыся сваёй карцінай «Лазня» вельмі эфектнага ўражання на гледача. Першае зрока¬вае ўспрыняцце як бы бянтэжыць нечаканасцю дзіва, прывіду, фантасмагорыі. Але вось у празрыстай смузе мы паступова пачынаем угадваць людскія сілуэты і постаці і раптам адкрываем вялікую асалоду далучэння да хараства. Сапраўды, няма нічога прыгажэйшага за чалавека. Паэзія формы, строгасць кампазіцыі ў іх натуральнай праўдзе вышэйшая за любую фантазію самых дасканалых мадэльераў.Пошукі жанравых магчымасцей – адметная асаблівасць і выстаўкі і большасці яе ўдзельнікаў. Другая справа, ці заўсёды і ўсе знаходзяць тое, чаго шукаюць. Мне думаецца, што значна меншых удач дамагліся тыя маладыя дэбютанты, якія вельмі ж даверыліся ўмоўнай манеры бачання чалавека, яго плакатнаму паказу. Страціўшы адчуванне прасторы, перспектывы ў літаральным, тэхнічным сэнсе, яны страцілі галоўнае і ў пераносным – паэзію жыцця.Высокай прафесійнай дасканаласцю, творчай культурай валодаюць маладыя нашы графікі. У памяці застаўся трыпціх I. Капяляна «Вайна і дзеці», асабліва яго заключны ліст, на якім змарнелае, зняможанае дзіця, захінутае салдацкім шынялём, сядзіць на каленях у байца і есць з кацялка.Шкада, што вельмі скупа, а то і зусім не былі паказаны на выстаўцы работы такіх майстроў ілюстрацыі, як А. Луцэвіч, Г. Паплаўскі, Е. Забораў П. Драчоў, А. Лось, В. Шаранговіч.Хацелася б выказаць адно, самае галоўнае, пажаданне нашым маладым мастакам: пара, дарагія сябры, працаваць з болыпай адказнасцю перад сваім народам, перад яго слаўнай і гераічнай гісторыяй. Наведайце карцінныя галерэі, мастацкія музеі і ў нашым Саюзе, і за мяжой, і вы адчуеце, як арганічна, як цесна звязана мастацтва з характарам кожнага народа, з яго гісторыяй, з жыватворчымі вытокамі яго чэсці і гордасці.Вытокі нашай гордасці – здабыткі, дасягнутыя нашымі слаўнымі папярэднікамі, сапраўднымі наватарамі нацыянальнай культуры. Яны заслугоўваюць не толькі пашаны, але і дзейснага жывога ўвасаблення ў новых формах мастацтва. Высокія ідэалы служэння народу, любві да роднай зямлі, перамога розуму над цемрашальствам, хараство чалавечых пачуццяў, заўсёдная вера ў сваю будучыню – хіба не гэта жывіла, натхняла народных песняроў, якія перадалі нам, як спадчыну, як свой запаветны дар, і «Тараса на Парнасе», і «Новую зямлю», і «Сымона-музыку», і «Адвечную песню», і паэму «Яна і я», і манументальныя раманы і драмы Кузьмы Чорнага.Гэта ўжо бясцэнныя скарбы народа. Чаму ж беларускія мастакі, кампазітары, рэжысёры, дзеячы кіно так рэдка карыстаюцца гэтымі багаццямі? 1967
Вітка, В. Выбраныя творы / Васіль Вітка ; укладанне і каментар Т.Тарасавай ; прадмова А. Васілевіч. – Мінск : Беларуская навука, 2013. – (Беларускі кнігазбор. Сер. 1. Мастацкая літаратура). – С. 435–443.
Вітка, В. Выбраныя творы / Васіль Вітка ; укладанне і каментар Т.Тарасавай ; прадмова А. Васілевіч. – Мінск : Беларуская навука, 2013. – (Беларускі кнігазбор. Сер. 1. Мастацкая літаратура). – С. 435–443.
ДАЛЯГЛЯДЫ СЛОВА
ДАЛЯГЛЯДЫ СЛОВА
I. Пад мачтайМастак Д. Н. Красільнікаў намаляваў на Максіма Танка сяброўскі шарж. Паэт стаіць на палубе старажытнае каравелы. На ім – адзенне шляхетнага ідальга, капялюш з пышным пяром, а пры боку – шпага, – ну, проста шыкозны іспанец па ўсіх правілах гістарычнага рэквізіту.Рэквізіт служыць часта галоўнай высновай і для нашых крытыкаў. Па іх артыкулах нізашто не адрозніш аднаго паэта ад другога. Грунтам разгляду творчасці абавязкова бярэцца біяграфія, а цытаты – ілюстрацыяй да яе. Гэта, магчыма, і верны крытэрый, калі ён не ператвараецца ў тандэт, у схему. Мяне, чытача, раней за ўсё цікавіць творчасць, а потым ужо біяграфія. Па творчасці я ўяўляю біяграфію, і калі перада мною сапраўдны талент, дык маё ўяўленне рассоўвае межы гэтай біяграфіі настолькі далёка, што разам з паэтам і я змагу,
убачыць, што шляхі жыцця за маім курганам пашырэлі.
Выпрабаванне часу вытрымае не рэквізіт, а душа эпохі, жывы чалавек, яго характар, яго спадзяванні. Максім Танк ужо даўно плыве не на каравеле, а на караблі, плыве смела і ўпэўнена, не баючыся сустрэчных айсбергаў і рыфаў. I зусім не ў яго характары стаяць на палубе ў якасці пасажыра. Ён вальней адчувае сябе матросам на мачце. Ён прагне буры, каб зверху ўбачыць, як гінуць слабыя караблікі, каб загадзя ўгледзець перашкоду на шляху, якую не заўважыш з палубы. У спакойную пагоду, калі на моры штыль, калі здаецца, што карабель плыве марудна, гэты няўрымслівы матрос хапаецца за шуфель качагара. Перад ім – нялёгкі шлях, але ад гэтага ўсведамлення яшчэ больш велічным, больш прывабным робіцца той маяк, да якога плыве карабель.У вершы «Заўсёды поўначчу» Танк чыстасардэчна і з усёй адказнасцю за сябе, за сваю творчасць, гаворыць:
Я не імкнуся тых дагнаць, чый недалёкі шлях у моры, бо нам патрэбна ў жыцці яшчэ адкрыць нямала спектраў, пакуль ля нейкай з Атлантыд з ног не саб’е салёным ветрам, –тады па мачце смаляной, што даплыве да родных гоняў, ці па баклазе, у якой норд-остам запавет прыгоніць, –патомкі змогуць адчытаць апошнія каардынаты...
Гэты верш напісаны Танкам у дні Айчыннай вайны і ўваходзіць у яго кнігу «Вастрыце зброю», і, можа, ён не так прыкметны, як іншыя найбольш надзённыя, але колькі ў ім глыбокага роздуму, колькі ўнутранай эмацыянальнай сілы! Такія вершы легка не даюцца, гэта словы, выпрабаваныя часам і лесам паэта, I эта ўжо яго крэда, тая ўласная запаветная тэма, якая ўласціва толькі сапраўднаму мастаку. Паэт трымае адказ і перад сваім сумленнем, і перад нашчадкамі, якія, як і цяпер сучаснікі, маюць нрава спытаць:
Якімі гукамі струныці песнямі ты ўвекавечыўдні гора, нашай славы дніі гэтых зораў бляск прадвечны?
I каб не было прыкрым дакорам тое слова, якое прыбоем часу вынесе на мель разам са шмаццём разбітых суднаў, трэба рупліва агледзець ветразі,
праверыць кожнае вяслоі прасмаліць жывіцай днішчы.
Трэба здабыць тое дакладнае, жывое і велічнае слова, якое знойдзе водгук у чалавечай душы, якое заўсёды будзе для чалавека жаданым і неабходным.Танк умее здабыць гэтае слова. Калумбы адкрываюць нязведаныя землі, а сапраўдныя мастакі – новыя вобразы і словы – у гэтым шчасце творчасці.Хіба таму і нам – паэтам, пражыўшым век, апошні дзень здаецца днём тварэння свету...Запаветная тэма мачты ўзнікла ў Танка не выпадкова, яна даўно жывіць яго творчасць велічнымі паэтычнымі вобразамі. Тэма прагнага імкнення ў будучыню, упэўненасць у ажыццяўленні светлых спадзяванняў свайго народа з’яўляецца ў першых вершах паэта і знаходзіць ужо выразныя рысы ў кнізе «Пад мачтай» (1937).
Люблю стаяць пад цяглай соснай –пад звонкай мачтай залатой, –і плыць туды, дзе звоняць вёсны –плыве і край увесь з табой.
Пад вершам «Сон над Нёмнам» стаіць дата 1938-1945 гг. Сем год паэт выношваў у сабе даўнюю творчую задуму, сем год неадступна хадзілі за ім вобразы яго задушэўнае тэмы, прайшлі разам з паэтам праз вайну, праз жорсткае выпрабаванне часу і, нарэшце, знайшлі сваё ўвасабленне ў цудоўнай хвалюючай споведзі.Паэт падахвоціўся паплыць у зманлівае падарожжа, у Індыю па шчасце, падахвоціўся таму, што яго няўрымслівая і дапыт¬лівая натура прагне новага і нязведанага, але ён горка расчаранаўся, калі ўбачыў, што яго спадарожнікі сэнс шчасця знайшлі ў нажыве, у набыцці золата і караляў. Калі з далёкае бацькаўшчыны прыплыла сасновая галіна, паэт адчуў, што сапраўднае шчасце чалавека толькі на роднай зямлі, у сумленнай працы.Так, здавалася б, на вельмі даўнім чалавечым лёсе, на лёсе Калумба паэт ставіць тэму любві да радзімы і вырашае яе не толькі з поўным адчуваннем свайго часу, але знаходзіць яшчэ тoe адвечнае жывое пачуццё, якое будзе заўсёды блізкім і зразумелым чалавеку. Паэт зазірнуў у далёкае мінулае з прыстрасцем сучасніка, з адказнасцю за заўтрашні дзень, за будучае. Гэта і надало твору тыя шчаслівыя якасці, якія заўсёды будуць вызначаць яго актуальнасць, яго паэтычную дзейснасць. Тыя, хто дзеля ўласнае нажывы, дзеля золата і караляў выракліся бацькаўшчыны, страцілі і душу чалавека, страцілі шчасце – адчуваць, разумець і бачыць свет. Ніхто з удзельнікаў паэтавага падарожжа не мог уявіць сабе, што такое сасна.
Я паказаў яе сябрам, прыплыўшую з-пад Нёмна,але ніводзін з маракоў не мог сасны прыпомніць.
Тады я вырашыў адзін плысці да той хваіны, што працягнула да мяне праз акіян галіну...
Шмат напісана пра Калумба. Тэма старая, але пад пяром Танка яна стала новай і глыбока сучаснай. Танк часта свядома ідзе на выклік, на спаборніцтва і з сучаснікамі і з папярэднікамі. I цудоўная сіла яго ў тым, што ён перамагае іх. Ідучы ад лепшых, ужо створаных узораў, ён узнімаецца да новых і больш дасканалых. Калі Багдановіч быў першым, хто стаў узбагачаць беларускую паэзію вопытам сусветнай паэтычнай культуры, дык Танк па праву можа быць названы адным з лепшых прадаўжальнікаў барацьбы за высокі прэстыж нашай сучаснай паэзіі. «Было б горш, чым нядбальствам, нічога не ўзяць з таго, што соткі народаў праз тысячы год сабіралі ў скарбніцу светавай культуры. Але занасіць толькі чужое, не развіваючы свайго – гэта яшчэ горш: гэта значыць глуміць народную душу», – так пісаў Максім Багдановіч у 1915 г. у артыкуле «Забыты шлях». Сам паэт вельмі шмат перакладаў з многіх моваў распрацоўваў тэмы, вядомыя ў сусветнай паэзіі, аднак заўсёды прагна імкнуўся да жывых крыніц творчасці – да свайго народа, да яго жыцця, каб «зрабіць нашу паэзію не толькі мовай, але і духам» народа.У святле гэтай аналогіі варта адзначыць новыя вершы Танка на запазычаныя матывы: «Песня Яносіка» і інш. Hi ў адным з іх мы не заўважым залежнасці, наадварот — тэма, матыў змяняюць самую сваю прыроду, урастаюць у нашу глебу не кветкамі з чужых палёў, а жывымі кветкамі нашай роднай паэзіі. Вытокі творчага дару Максіма Танка, вытокі яго паэтычнай культуры ідуць ад лепшых здабыткаў сусветнай паэзіі. Песня Яносіка – гэта не рамантыка традыцыйных літаратурных разбойнікаў з усімі яе экзатычнымі атрыбутамі, а жывая пераемнасць, якая бярэ свой пачатак ад далёкае вольніцы храбрых паўстанцаў Налівайкі, Крывашапкі і Гаркушы да Кастуся Каліноўскага і партызан Айчыннай вайны. Цяжка ўжо вызначыць і сцвярджаць нават далёкую залежнасць матываў у распрацоўцы та¬кое, скажам, тэмы, як гейнэўская сасна, якая ў Лермантава «на поўначы дзікай стаіць адзінока», і ўлюбёнага Танкам матыву беларускае сасны, якая велічным сімвалам праходзіць праз усю яго творчасць.
Расце на высокім кургане сасна, каб ведалі…
Ужо не адчуваннем адзіноты і тугі, а паэтычным увасабленнем любві да радзімы, жыватворчай крыніцы натхнення ўзвышаецца гэтая сасна над светам і працягвае да паэта праз акіян свае галіны, робіцца мачтай, пад якою ён з летуценнага падарожжа плыве ў «поўдзень вераснёвы» – у 1939 год – год гістарычнага з’яднання беларускага народа, адкуль пачынаецца ўжо рэальнае падарожжа ў будучыню, да самых вялікіх мэт, да высокіх ідэалаў чалавецтва. Паэт прадаўжае свой шлях пад запаветнай мачтай ужо не на летуценным адзінокім чаўне, а на магутным караблі сваей Радзімы.Мы прасачылі творчае развіццё аднае тэмы Максіма Танка ад пачатку яе ўзнікнення і да бліскучага завяршэння.У тэме мачты, як увасабленні імкнення наперад, паэт узнімаецца да вяршынь абагульненняў, якія пад сілу толькі сапраўднаму паэтычнаму таленту, таленту, які спалучыў у сабе казачную фантастыку летуценніка і рэальнасць мысленніка – дзёрзкага і смелага нашага сучасніка. Да гэтае тэмы, як да жывое крыніцы, імкнуць чыстыя ручаі і іншых матываў Танка: вернасць баць¬каўшчыне, погляды на мастацтва, і знаходзяць сваё цудоўнае ўвасабленне ў паэзіі, жыццёвасць і значэнне якой вызначаюцца ўжо не асабістай біяграфіяй, а маштабамі таго «вогненнага небасхілу», праз які прайшоў паэт разам са сваім народам.У гады Айчыннай вайны, у гады суровага выпрабавання Максім Танк змог глыбока адчуць і зразумець душу народа, па-філасофску гістарычна асэнсаваць вытокі народнага аптымізму і ўпэўненасці ў перамозе над ворагам. Яго «Легенда пра музыку» па сваёй паэтычнай сіле – гэта твор з тым мачтавым даляглядам, які «Сон над Нёмнам». «Легенда» – узор творчай смеласці Тан¬ка, прыклад неймавернага супраціўлення традыцыйнасці тэмы. У беларускай паэзіі тэма музыкі ўжо даўно стала нацыянальнай тэмай. Як пачуццё матчынай любві нарадзіла бессмяротную калыханку, так імкненне беларускага народа вынесці праз стагоддзі і захаваць сваю самабытнасць нарадзіла неўміручы вобраз музыкі, які ўвасабленнем народнай душы ўвайшоў і ў фальклор і ў нашу літаратуру, пачынаючы ад Паўлюка Багрыма: «Зайграй, зайграй, хлопча малы...», ад Багушэвічавых «Смыка» і «Дудкі», Купалавых «Кургана», «Жалейкі» і «Гусляра», Коласавага «Сымон-музыкі», Бядулевага «Салаўя» і, нарэшце, да Танкавай «Легенды» і «Цымбал» Куляшова. Танк стварыў гранічна ясную па сваёй філасофскай ідэі і паэтычна выразную рэч, якая служыць як бы завяршэннем яго даўніх разваг аб бяссмерці народа і яго мастацтва («Памёр стары лірнік», «Сказ пра Вяля») і матываў новых вершаў («Я майстэрню скульптара люблю», «Рубікон», «Камяні» і інш.). Глыбокае асэнсаванне тэмы, імкненне дапытлівым вокам зазірнуць са сваёй мачты за небасхіл – вось што ноўніць лепшыя вершы Танка магутнай унутранай энергіяй і адчуваннем подыху сучаснасці.Умець у кроплі ўбачыць акіян – гэта і ёсць паэзія, гэта і ёсць мачта, з якой паэту відно тое, чаго не відаць іншым. У Танкавых вершах думка і пачуццё не толькі ў радках, a і паміж радкоў. Эмацыянальная атмасфера вобраза – шырэй, чым яго літаральны сэнс. 3 прывязанай да мачты сасновай галінай Танк прыплыў у «поўдзень вераснёвы». Вобраз вырас да абагульнення вялікіх гістарычных падзей.У М. Танку шчасліва спалучаліся і летуценнік, і мысленнік. Гэта – майстра, які заўсёды прагне новага і заўсёды незадаволены тым, што ўжо створана, тым дасягнутым, што «праз дзень, як брага, перабрадзіўшая ў віне», ужо не гасіць вечнай прагі і болей не цешыць паэта.Па біяграфічнай схеме цяжка ўявіць сабе – адкуль у Танка такое жывое адчуванне мора, такое імкненне ахапіць сваім вокам акіянскія далягляды. Вядома, што паэт нарадзіўся каля возера Нарач, аднак караблі там не хадзілі, і каравелы Калумба зусім не адтуль пачыналі сваё падарожжа. Як відаць, тэма ідзе не толькі ад біяграфіі.Самае страшнае для сапраўднага паэта – самазадаволена заспакоіцца на дасягнутым, застыгнуць у знойдзенай, хаця б і дасканалай форме. Але хіба ж можна заснуць выведчыку будучыні?
II. Калыска песні
Рэдка хто з нас не выбудоўваў сваёй мадэлі свету, не прыхарошваў яго форм, не ўдасканальваў яго кампазіцыі.Ад нашай індывідуальнасці, ад яе значнасці, схільнасцяў і густу кожнага залежаць і памеры збудаванняў.Магчыма, што і прыемна, і ўтульна ва ўласным свеце, дзе ёсць свой небасхіл і свой Млечны Шлях, але якім бы ўзнёслым ні было ўяўленне, наўрад ці паменшаюць ад гэтага сапраўдныя прасторы сусветнага акіяна і спросціцца само жыццё, яго законы, супярэчнасці, канфлікты, драмы і трагедыі, веліч яго хараства.Значнасць паэта не толькі ў тым, што ён пабудаваў яшчэ адну мадэль сваіх уяўленняў. Усяго багацця аб’ектыўнай рэчаіснасці не ўмесціць ніводная мастацкая сістэма, якой бы ёмістай яна ні была. Сусвет паэзіі бясконцы, а ў ім – бясконцыя магчымасці для кожнага творцы і будаўніка.Па разнастайнасці, па ахопу тэматычнага матэрыялу ў беларускай паэзіі наўрад ці хто можа спаборнічаць з Максімам Танкам.На яго будаўнічай пляцоўцы такая раскоша выбару, такія запасы, што справіцца з імі можа толькі прараб паэзіі з Танкавай творчай энергіяй і эстэтычнай эрудыцыяй.Сярод яго будаўнічых матэрыялаў шмат каштоўнасцей, што вядомы і даступны многім майстрам і якія з не меншым поспехам карыстаюцца падобнымі багаццямі, такімі, скажам, як фальклор, але ў Танка ёсць і скарбы, якімі ў сучаснай беларускай паэзіі, бадай, валодае ён адзін.Я маю на ўвазе ўжо вядомыя сусветнай паэзіі магутныя вобразы, народжаныя творчай фантазіяй розных народаў, і якія праз тысячагоддзі зберагла людская памяць.Маштабнасць вобразаў сучаснага паэта, гістарызм яго мыслення вымагаюцца ўжо не толькі вышынямі дасягненняў навуковага і тэхнічнага прагрэсаў, але і духоўнага развіцця чалавека.Не баючыся парадаксальнасці аналогій, збліжаючы антычныя і сучасныя сюжэты, пераасэнсоўваючы вобразы, што прыйшлі да нас з гістарычных глыбінь, паэт дае ім новае жыццё, узбагачае вопытам уласнай біяграфіі, сцвярджаючы гэтым і няспыннасць, і непарыўнасць часу, і духоўныя дачыненні людзей на зямлі, станаўленне асобы чалавека.Імкненне зразумець гістарычны лёс свайго народа ў сувязях з іншымі народамі – натуральная ўласцівасць паэта. Яна намагаецца патрэбаю спазнаць непасрэдны працэс дзейснага спалучэння нацыянальнага з інтэрнацыянальным.Максім Танк умела набліжае антычныя і міфалагічныя воб-разы да сучасных жыццёвых сітуацый, дэталяў і нават бытавых падрабязнасцяў.Яго паэзія вельмі актыўная адчуваннем пераемнасці часу: самы далёкі выток злучаецца з імклівай плынню рэальнага жыцця, з надзённымі падзеямі і на зямлі, і ў сусвеце.Асваенне міжзорнай прасторы павялічыла адказнасць чалавека за ўсю планету, пераканала ў тым, што не такая ўжо яна бясконцая, што яе скарбы, хараство і нават лёс ужо ў нашых руках і ў нашай уладзе.
Лячу Млечным Шляхам I чую: нехта плача.
Плача, аказваецца, яна, зямля-матухна, скардзіцца на свайго сына–чалавека. I паэт гаворыць аб гэтым з горкім адчуваннем вінаватасці перад ёю.Метафара, створаная сродкамі мастацкай умоўнасці, у Танка не пярэчыць жыццёвай праўдзе.Нічога дзіўнага, што нават сялянскае, мужыцкае, вясковае, самае блізкае яму асяроддзе, з якога паэт пачынае сваё радаслоўе, заўсёды так манументальна паўстае ў яго паэзіі. Гэта, мабыць, таму, што і на мінулае ён глядзіць з вышыні будучага, у якім з’ядналіся дыстанцыі блізкага бачання з дыстанцыямі цэлых гістарычных эпох.Паэт звяртаецца да вытокаў, да вёскі не як у музей даўніны, а як у асяродак, што ўзбагачае ўражаннямі абнаўлення, пераўтварэння жыцця.Уяўляю, каб Танк пісаў пра сваю Пількаўшчыну, пра сваіх дзядоў, бацькоў, нарачанскіх сваякоў і знаёмых з блізкай адлегласці часу, па абавязку камандзіроўкі, – магчыма, і гэта было б яшчэ адным з многіх сведчанняў, якія змены адбываюцца ў вёсцы, якімі клопатамі жывуць яе людзі, але для паэта гэтага мала. Ён разумее, якому высокаму і знанаму роду, якой легендарная генеалогіі абавязаны сваёй адказнасцю перад паэзіяй.
Відаць, ніводная з каралеўскіх дынасційНе можа пахваліцца такой вечнасцю,Як мой працоўны род,Трон якого быў з простага лемяша,Абапертага на касу і серп,На сякеру і гнаявыя вілы.
Сродкамі казачнага, а дакладней – міфалагічнага – узбуйнення Танк малюе многія свае даўнія любімыя і запаветныя вобразы.
Помню: маці заўсёды клалася спацьТолькі пасля таго, як засыналіІ дзеці ў запечку,І куры на курасаднях,І косы, заточаныя пад сахой,І агонь у задымлёнай печы,І вілы з памялом у качарэжніку,І яблыня, заглядзеўшыся ў студню,І яблыкі над страхой буслінай,І палявая дарога, закалыханая жытам.
Колькі тут жыццёвых рэалій, прыкмет побыту, працы, наваколля, знаёмага ўсім нам, але толькі спалучаныя вострай памяццю, высвечаныя і павялічаныя праз дзівоснае шкло паэзіі, яны самі ўжо становяцца паэзіяй.Тая адлегласць часу, цераз вопыт якога паэт глядзіць на дарогу, закалыханую жытам, настолькі вялікая, што нават пачатак уласнага жыцця трэба мераць ужо не гадамі, а стагоддзямі і тысячагоддзямі.У кнізе «Дарога, закалыханая жытам» паэт так сведчыць свае з’яўленне на грэшнай зямлі:
Ніякая віфлеемская зорка,Ніякая планідаНе абвядшаліАб маім прыходзе на свет…Толькі, – апавядала маці, –Пачуўшы мой крык,Світанак адклікнуўся пеўнемДы пратрубіла рабая карова…
Урачыстасць інтанацыі, сам апавядальны лад, не без іроніі, вядома, ужо адразу настройваюць нас на ўспрыняцце аднолькавай важнасці знамянальных, вешчых прыкмет – віфлеемскай зоркі і трубнага голасу рабой каровы.Бытавыя, нават натуралістычныя падрабязнасці ад такога спалучэння на нашых вачах становяцца роўнымі біблейскім падзеям.А вось дарога пазнейшага часу – партызанская, «зарослая ўспамінамі, затканая павуціннем бабінага лета». Чаму ж абапал яе так многа курганоў? — пытаецца паэт, і сам дае адказ:
Знаць, быў час,Калі толькі янаІ вяла да жыцця.
Шмат дарог – бясконцых, горкіх, пакутных – прайшло праз лёс, праз памяць народа, і ўсе скрыжаваліся ў сэрцы паэта.Шырокі гістарычны пагляд памагае Танку не толькі выпрабоўваць трываласць слова, але і глыбока пранікаць у цалінныя пласты жыцця, у духоўны вопыт чалавецтва ад міфалагічных вытокаў да бурных падзей свайго часу.Шчаслівая перавага паэзіі перад іншымі жанрамі літаратуры, мабыць, яшчэ і ў тым, што яна можа ўмясціць цэлыя эпохі і людскія лёсы ў адной метафары, у адным вобразе. Самыя далёкія міфы, створаныя на зары чалавецтва, Максім Танк смела ўключае ў сваю вобразную арбіту, і яны выдатна служаць яму маштабнасцю сваіх алегорый і аналогій.Як вядома, Маркс і Энгельс заўсёды падтрымлівалі думку, згодна якой міф абавязкова надзелены аб’ектыўным рэальным зместам.
Сучасны паэт творыць свае міфы:Як Мікеланджэла тварыў сваіх “Рабоў”Што рыхтаваліся паўстаць з ярма і поту,У дзверы скульптара загрукаў ноччу Бог,Прыйшоў, прасіў яго “спыні сваю работу!”Да раніцы яны спрачаліся, чуваць.І Бог, разгневаны, пакінуў гэту стрэчу.Не змогшы запалохаць і пераканаць,Да Мікеланджэла паслаў анёла смерці
Сам Бог бяссільны перад уладай мастака, што ўславіў веліч чалавека.А вось чатырохрадкоўе паэта – жарт, высветлены добрай усмешкай сучасніка, які сустракае свайго знаёмага, можа быць, нават калегу, што пры жыцці ўжо ўвераваў у высокую місію сваёй выключнасці:
Сустрэў несмяротнагаІ мне стала смешна:Блізкія і сябры пакінулі яго,А ен, дзівак, згадзіўся жыць далей.
Якая паміж імі сувязь, гэтымі двума вершамі? Можа здацца, выпадковая. Але ведаючы прыхільнасць Танка да асабліва дарагіх яму матываў, мы можам прыгадаць яшчэ многія і многія яго творы, якія яднае вельмі акрэсленая грамадзянская пазіцыя, светапогляд паэта, спецыфіка яго аналізу жыцця.Здавалася б, каго ў наш час можна здзівіць навіною, што ў сялянскай хаце загарэлася электрычнае святло? Навіна паўвекавой даўнасці.Танк піша пра першую электрычную лямпачку ў сваёй роднай хаце, у заходнебеларускай вёсцы, для якое яна, сапраўды, была падзеяй, але ці магла электрычная лямпачка стаць падзеяй для паэзіі цяпер, у нашы дні?У Максіма Танка яна становіцца падзеяй, дзякуючы аб’ёмнасці метафары, якая ўбірае ў сябе гісторыю ад цьмяных выбліскаў чалавечай думкі да самых крутых вяршынь нашага стагоддзя. Бытавая з’ява вырастае да памераў, роўных падзеям цэлых эпох.Гэтым вершам, як эпіграфам, адкрывалася кніга паэта «Хай будзе святло».
Чамусці словы “Хай будзе святло!”Прыпісваюць нейкаму Саваофу,Хоць не ён, як вядома,Распаліў першы касцёр,Каб пагрэцца,Крэсівам аб крэменьВысек іскру.Каб зварыць сабе стравуЦі закурыць самакрутку;Не ён залпам АўрорыАзарыў цемру,Не ён з прыладаміПрышоў у сяло,Сказаў маёй маці:–Хай будзе святло!І запаліў лямпачку Ільіча.І сёння стараяМоліцца за здароўеНашага электраманцёра.
Дарога, якою паэт абышоў увесь свет, не раз прыводзіла яго да свайго пачатку. Гледзячы на хату свайго маленства, Максім Танк са здзіўленнем, але не без гордасці пытаецца: «Няўжо хаціна гэта была калыскай песні?»Танк чуе не толькі песні сваёй маці, але і адвечную калыханку, якую чалавецтва склала на пачатку свайго маленства.
III. Дзённік душы
Пра нерэальнасць будавання без трывалай асновы гавораць: дом на пяску. Матэрыяламі якой моцы трэба валодаць паэту, каб яго збудаванні маглі вытрымаць навальніцы часу? Яны ў паэта ёсць: слова, вобраз, думка.Дэкларацыя, якой пачынаецца новая кніга Максіма Танка, на першы пагляд, таксама простая. Вось як ён будуе «свае дамы»:
Я пачынаюЗ дыму над комінам,З буслінага гнязда,Якое прымацоўваю да страхі…
Гэтак жа будуюць «свае дамы» і першаадкрывальнікі свету – дзеці, пра якіх і для якіх Танк любіць пісаць і піша надзвычай тонка і хораша, бо паэзія і маленства заўсёды непадзельныя.У вершы з папярэдняй кнігі, вельмі дасціпным па зместу, які, бадай, можна вызначыць ужо самой назвай «Аптымізм», аўтар як бы з дзіцячай даверлівасцю знаходзіць самасуцяшэнне нават перад такім біблейскім катаклізмам, як «канец свету». А ў школе ж вучылі, гаворыць паэт, што «матэрыя вечная», і я, здаецца, здаў урок на выдатна, але ніколі не пераставаў дзівіцца гэтай вечнасці. Вось чаму, стаўшы бацькам, на ўсякі выпадак у магазіне цацак накупляў для сваіх дзяцей кубікаў, літар, лічбаў з якіх «яны заўсёды змогуць свет сканструяваць не горшы, як мы».Міф першаадкрыцця, першатварэння свету пачаўся, як вядома, з першага слова чалавека, і на працягу тысячагоддзяў будуецца ён, гэты свет, з матэрыялаў рознай трываласці. Але і паэт, будуючы яго згодна са сваімі канструкцыямі, не можа даць гарантый вечнасці.У вершы «Павестка ў суд» Танк намаляваў дзень страшнага суда над паэтам, калі ўжо не людзі, а робаты вінавацяць яго за тое, што піша ён вершы, не запраграмаваныя камп’ютарамі.Але як укладзеш у праграму камп’ютара ўсе перажытыя і яшчэ невядомыя і непрадбачаныя пачуцці, калі нават самае запаветнае з іх – каханне і тое трэба вывяраць прычынамі першароднага граху, калі ўсе непаразуменні, усе вялікія драмы, трагедыі і камедыі пачаліся са злашчаснага яблыка разладу.
Гэты яблык у тваіх руках,Наліты спакусай нясцерпнай,Мне прыгадаў, як мы на світанніАсцярожна пракрадваліся ў сад…Бо ледзь мы паспелі сарваць першы яблык,Як вэрхал узнялся ў Эдэме такі,Які і да сённяшніх дзён не сціхае.
Нават калі перажытае аддаляецца на ледзь бачныя адлегласці, і тады паэт павінен угледзець яго вачыма тых, хто прыйдзе пасля нас. Што было табе асабліва дарагім, не можа растварыцца і патануць у нябыце. Характары, абліччы людзей, якія тварылі гісторыю, могуць застацца ў памяці наступных пакаленняў толькі ў вобразах, засведчаных народнай паэзіяй.У лірыцы Танка вельмі моцна адчуваецца эпічная аснова. Яго любімыя жанры – легенда, паданне, гераічны сказ, балада, метафарычныя асаблівасці якіх патрабуюць мужных характараў самаахвярных учынкаў і подзвігаў.Паэт творыць свае вобразы з асяроддзя, з побыту, якія былі першавытокамі фарміравання яго жыццёвых уяўленняў: хата, у якой нарадзіўся і вырас, з усім укладам жыцця, з начыннем і прыладамі, з людзьмі працы, натурамі адметнымі і самабытнымі. Калі б Танк пра ўсё гэта пісаў ідыліі і пастаралі, наўрад ці ўспрымалі б мы сёння яго паэзію, як вартую ўвагі сучаснікаў. Нават рэліквія, засведчаная гісторыяй, не заўсёды стымул натхнення.У музеі – маска паэтаАкамянелая,Абыякавая да ўсяго.Разбіце або прыміце яе!Ці ж вы не знаеце,Як гэта маска,Напэўна яшчэ жыў бы.
Алімп ці жыццё з усімі яго трывогамі, смуткам і радасцю? Вядома, жыццё – бясконцае, невычэрпнае ў сваім змесце, без якога няма паэзіі.Цікава прасачыць адносіны паэта да формы, якой ён ніколі не аддаваў і не аддае перавагі над зместам.Традыцыі і іх адмаўленне, класічны радок і верлібр, строгая метрыка і вольны, інтанацыйны верш – усё гэта дзейсны арсе¬нал практычнай паэтыкі Танка.У кнізе «Дарога, закалыханая жытам» ёсць вельмі характэрныя для погляду Танка на традыцыі і законы класічных форм два санеты. Калі ў першым «на караблі санета» паэт гатоў, як на ракеце, адправіцца ў космас «на дальнія сузор’яў астравы» і запэўнівае нас, чытачоў, што гэтаму караблю гарантавана выпрабаваная надзейнасць, бо «мой карабель – санет збудаваў вялікі Дантэ, а сам Шэкспір на ім адкрыў сусвет», дык у другім санеце, задумаўшыся над пытаннем: чым ён сам, як паэт, павінен аддзячыць сваёй рупнай і працавітай Музе, і, перабраўшы ўсе магчымыя дарагія скарбы і ўпрыгожанні, рашуча адкідае «вопратку багіняў старажытных». Ды і сама яго Муза не прымае такога адзення:
Як мне ў ім дзіцянё карміць, не знаю,Як працаваць і цешыцца з табой,Калі санет твой грудзі і стан мойЧатырнаццаццю клямрамі сціскае.
Першы санет, з дапамогаю якога Шэкспір адкрыў сусвет, у Танка так і называецца — «Санет».Другі, што сучаснай, рупнай і працавітай Музе сціскае грудзі чатырнаццаццю клямарамі, называецца — «Антысанет».Як бачыце, у паэта вельмі выразныя сімпатыі і антыпатыі да магчымасцяў формы і нават катэгарычнае адмаўленне кананізацыі традыцыйных сродкаў паэтыкі.Ёсць тэмы, якія можна ажыццявіць выпрабаванымі прыёмамі. А як падступіцца да сённяшняй Музы, увасобленай у зямной велічы і харастве?У гэтым сэнсе – у творчым асваенні сучаснай тэмы – Танк шукае настойліва, упэўнена і смела. Але пошукам не заўсёды гарантаваны поспех. Не заўсёды і Танкавы знаходкі становяцца мастацкімі адкрыццямі. Як не дзіўна, але і творчыя пралікі Танка ідуць ад багацця яго таленту. Экспромт, імправізацыя, калісьці ўзаконеныя жанравай класіфікацыяй, сёння, бадай, па сіле вельмі нямногім. А між тым, здольнасць імправізаваць уласціва выключна актыўным натурам. Танк здольны на імправізацыю. Але слова, залежнае ад свайго гукавога радовішча, у графічным вымаўленні часта ой, як часта! – траціць дасканаласць суладнасці і сінхроннасці, бо яго, гэтае слова, нават самае паэтычнае, мы ўспрымаем усё ж зрокам, як той айцец Амброзі, што па сведчанню Аўгусціна Аўрэлія, чытаючы кнігу, «водил только очами, а уста его безмолвствовали».Вершы чытаюць, яшчэ болей любяць слухаць. Да друкаванай распаўсюджанасці паэзіі навукова-тэхнічныя пераўтварэнні далучылі яшчэ і неабмежаваныя магутныя магчымасці слухаць паэтычнае слова. I гэта вымагае ад сучаснага паэта асаблівай дасканаласці зрокавага і слыхавога сінтэзу.Танк – не гранільшчык, не шліфоўшчык, не віртуоз слова, ён хутчэй – скульптар, разьбяр, які з глыбы адсякае лішняе, загадзя бачачы патрэбны яму вобраз, разам з якім часта пакідаючы і рэшткі пароды, у якой мы зауважаем пласты, прожылкі, сляды разца – і ўсё гэта, разам узятае, – доказ смелага абыходжання з матэрыялам, засведчанага праўдай творчасці.Нездарма з такім захапленнем і нават шчырай зайздрасцю паэт гаворыць свайму далёкаму папярэдніку:
Шчаслівы ты, што можаш Галатэю У мармуры стварыць, Пігмаліён.
Гэта рэдкая шчодрасць таленту, што вызначаецца не толькі ахопам разнастайнасці жыцця, але і спосабамі, і сродкамі яго даследавання.Ён – паэт думкі, вобраза, якія заўсёды нясуць ідэю, акрыляюць яе.Цікава, што Танк амаль ніколі не піша вершаў тэматычнымі цыкламі, хаця паэтычны лад, форма гатоўнасці думаць вобразамі, жыць у атмасферы творчага мыслення застаюцца заўсёды ўласцівымі яму. I хоць ён друкуе вершы вялікімі падборкамі, у яго не цыклава-тэматычны спосаб творчасці. Яго актыўнаму, нястомнаму таленту ўдаецца большае – штодня, кожную хвіліну жыць паэзіяй, ёю, паэзіяй, выпрабоўваць, даследаваць і асэнсоўваць рэчаіснасць.Максім Танк на працягу ўсяго жыцця піша дзённік паэта.Ідзе час, падуладны сваім законам: бывае, здаецца, што вырашаны ўсе праблемы і супярэчнасці, аднак ёсць дні, якія паэт называе шчаслівымі, калі, усумніўшыся ў нейкай драбніцы, пераконваешся, што «ўсё – ад альфы да амегі – трэба вырашаць нанава».Гэта і ёсць дні паэзіі, шчаслівыя не ў іх святочным значэнні, а як радасныя будні творчасці, як хвіліны адкрыццяў.Ёсць і ночы, не меней шчаслівыя, у якія не ведаеш, «як жа мне заснуць, калі яе прыгадаўшы (дарогу, закалыханую жытам. – В. В.), не спяць мае думы».Усякія бываюць бяссонніцы, па рознаму шчаслівыя, ды паэтава, мусібыць, найболей – шчаслівая, бо з усіх спосабаў пазнання свету паэзія – самы шчаслівы, нават калі толькі для паэтаў, згодзімся, што яны варты гэтага шчасця.
IV. Паэтавы пяцігодкі
Максім Танк піша свой паэтычны дзённік натхнёна, актыўна, дзейсна, са страснай зацікаўленасцю сучасніка да падзей жыцця не толькі вакол сябе, але і на ўсёй планеце. Яго паэзію нараджаюць пачуцці высокай грамадзянскасці. Верш для яго – сродак і форма сучаснага мыслення. I часта абсяг яго ўражанняў, разваг і трывог – цэлы сусвет, які ўмяшчае ў сябе яшчэ не адкрытыя галактыкі. Калі прасачыць нават асобныя асяродкі яго «космасу», нельга не заўважыць, колькі стыхій перакрыжавалася між сабой, беручы свой пачатак у паэтавым сэрцы. 3 бясконцай прагнасцю вандроўніка ён спазнае і асвойвае ўсё новыя мацерыкі.Максім Танк смела далучае сваю паэзію да ўсіх крыніц народнай памяці – ад міфаў старажытнай Грэцыі, сюжэтаў і матываў італьянскага Адраджэння, Арабскага Усходу, Індыі, Скандынавіі да незлічоных скарбаў славянскага фальклору з яго цнатліва чыстымі вытокамі, што жывілі не толькі нашу народную, песенную лірыку, a і заўсёды былі асноваю этычна-маральных уяўленняў народа.У гэтым шырокім абсягу творчых інтарэсаў паэта не цяжка пераканацца, чытаючы кожную яго кнігу.У «Дарозе, закалыханай жытам» ёсць верш «Гербарыі», дзе ў інтэрнацыянальным сінтэзе аб’ядналася ўся прырода свету – кожны ліст, галінка, кветка як вобраз, як напамін аб мясцінах і кутках зямлі, асабліва дарагіх сэрцу паэта: «куст палыну з хатынскіх папялішчаў, трысцінка з шалаша ў Разліве, каштана ліст, што помніць Пер-Лашэз, алівы ліст, які спяваў з Гамерам, цвет амярцвелай вішні з Хірасімы, калючкі кактуса, дзе стыне кроў Гевары...»Максім Танк – нястомны працаўнік паэзіі. Ён здабывае яе, не чакаючы таго ўмоўна прыгожага натхнення, што асяняе чало сваіх абраннікаў.Звярніце ўвагу на даты пад яго вершамі. Бываюць такія плённыя перыяды, калі пішуцца па тры-чатыры вершы за дзень. Паэзія – стэнаграма яго душы.Два, тры, чатыры вершы за адзін дзень і не абавязкова звязаныя адной тэмай, адным матывам і настроем. Часцей наадварот – розныя тэмы і матывы.Вось тры, напісаныя 14 студзеня 1975 года: першы – «Сцяг свабоды» – аб сцягу, які трымаюць рукі, гатовыя ўзняць яго да сонца пад песню «Паўстань, пракляццем катаваны»; другі – «Алхімія», не падманная, а тая, чарадзейная, што валодае сакрэтам, як здабываць хлеб і віно, а з іх – дружбу, а з дружбы – любоў, і трэці верш «У гэты дзень» – пра дзень смерці маці.Як вымяраць шкалу настрою, узровень хваляванняў, трывог і роздуму паэта, падначаліць адной тэме, аднаму матыву?Ён жыве згодна з законамі свайго сэрца.I, магчыма, што адзіна правільны прынцып – храналагічны, па якім Максім Танк выконвае свае паэтычныя пяцігодкі, складаючы чарговую кнігу. Ён ніколі не расстаўляе, не тасуе вершаў па тэматычных раздзелах і рубрыках, кожная яго кніга – дзённік. А дзённік і надзённасць – не толькі блізкія разуменні, яны і катэгорыі, якімі вымяраецца значнасць чалавечай асобы. Якімі пачуццямі жыве паэт, гаворачы сам-насам з сабою, давяраючы дзённіку сваё запаветнае, залежыць і зацікаўленасць, і вышыня думкі, і ўзровень эмацыянальнага суперажывання ўсіх нас, хто чытае гэты дзённік.Значнасць паэтычных дзённікаў Максіма Танка якраз і характарызуецца маштабнасцю індывідуальнасці паэта, значнасцю яго асабістага «я», што жыве думамі, хваляваннямі сучасніка, грамадзяніна, камуніста.Як паэт, ён не задавальняецца гатовымі, здавалася б, ужо выпрабаванымі рашэннямі тэм. Нават устойлівыя, традыцыйныя сентэнцыі, што ўвайшлі ў народную паэзію, у мудрасць прымавак, ён бярэ не для цытавання, а для палемікі, часта для катэгарычнага адмаўлення.Так усім вядомы фразеалагізм «мая хата з краю» ён рэзка паварочвае другім бокам: з краю, значыць, на самым буі, адкрытая ўсім вятрам, навідавоку, пры вялікай дарозе, на пярэднім краі жыцця – кожнаму я патрэбны. Мая хата – з краю, вось чаму ў мяне
Усе дні – клапатлівыя, Усе ночы – бяссонныя, Усе лавы – занятыя I ніколі не гуляюць Hi міскі, ні лыжкі, Hi конаўкі, ні цымбалы.
Крылаты афарызм Геракліта аб тым, што нельга двойчы ўвайсці ў адну і тую ж раку, паэт абвяргае прыкладам сучаснай яму гісторыі: званне Героя прысвоілі двойчы салдату, які першы раз фарсіраваў Бярэзіну як разведчык, а другі раз – у наступлснні, кінуўшыся грудзьмі на фашысцкі дот.Адкрытая палемічнасць, вострая іронія і лагодная усмешка – заўсёды надзейныя памочнікі паэту.Любімыя ім матывы, як ручаіны, падуладныя галоўным плыням, хоць і не адразу, не ў часе ўтварэння, а бывае, што і праз дзясяткі год, але абавязкова зліваюцца ў адзіную плынь, у агульную сімфонію яго лірыкі.Нават па зместу яго дзвюх апошніх кніг не цяжка заўважыць, як на адну і тую ж тэму паэт піша па некалькі вершаў: «Ля помніка Янку Купалу», «Ля фантана», «Сустрэча з Янкам Купалам» І «Пераносім урну з прахам Янкі Купалы»; «Якуб Колас збірае грыбы», «Ля помніка Якубу Коласу» і «Наведванне дома Якуба Коласа». А калі далучыць да іх яшчэ раней напісаныя «Якубу Коласу» (1946) і «Янку Купалу» (1947), дык гэта ўжо вельмі цікавая падстава для развагі і асэнсавання, як вершы, што пісаліся ў розны час, утварылі як бы цэлыя паэтычныя сюіты.I гэта толькі адзін прыклад. А колькі іх ва ўсёй творчасці Танка!Не часта здараецца, калі адзін верш становіцца з’явай паэзіі І па сваёй значнасці варты цэлых кніг.Такой з'явай у нашай паэзіі быў яго верш «Ave Магіа».Але яшчэ радзей здараецца, калі адзін верш становіцца аб’ектам спецыяльнага даследавання, калі крытык піша артыкул, прысвечаны разгляду аднаго верша.Пра «Ave Магіа» напісаны такі артыкул. Малады на той час Алег Лойка даследаваў верш цікава і падрабязна – і яго змест, і яго архітэктоніку, і трагічную атмасферу, у якой адбываюцца падзеі – гіне найвялікшае тварэнне прыроды – хараство жанчыны, што не спазнала ні радасці дзявочага кахання, ні шчасця матчынага пачуцця: «Як танцавалі б ножкі такія... 0, як кармілі б грудзі такія...» Нават разумеючы трагедыю свайго лёсу, прыгажуня ў адзенні манашкі ідзе «пад зводы змрочныя і глухія».Так канчаецца гэты верш, напісаны ў 1957 годзе. Канчаецца верш, канчаецца і даследаванне крытыка. Але не канчаецца думка паэта. Вобраз манашкі нечуванай прыгажосці атрымлівае свае далейшае развіццё і завяршэнне.Праз пятнаццаць год пасля напісання «Ave Магіа» з’яўляецца «Готыка "Святой Анны"».Не бяруся сцвярджаць, што аўтар спецыяльна ставіў сабе за мэту – звязаць, аб'яднаць гэтыя два вершы. Але пачытайце цяпер іх адзін за другім і вы ўбачыце, як яны аб’ядналіся і развіццём сюжэта, і ходам падзей, і іх развязкай. На мове раманістаў гэта ўжо – дылогія.Сапраўды, па законах паэзіі, па канцэнтрацыі часу гэта вершы, але калі б раскадзіраваць іх паэтычную ўмоўнасць і перакласці на апавядальную мову, дык гэта ўжо цэлы сюжэт для гераічнай драмы, для гістарычнага рамана.Не пакарылася «зводам змрочным і глухім» прыгажуня-манашка! Ды, напэўна ж, і само яе хараство не магло не стаць трагедыяй. Хто не здзівіцца, убачыўшы ўвасабленне такой цнатлівай чысціні! Нават каменнае сэрца езуіта і тое не вытрымала. Бо дзе прыгажосць, там, згодна з апостальскімі догматамі, абавязкова – спакуса, грэх.Хто мог бы падумаць, што юная безабаронная істота, якая не мела нават уласнага імя, здольна падняцца да ўсведамлення бунту! Але вось у «Готыцы "Святой Анны"» раптам выбухае гэты бунт – гэты выклік усім грозным уладам і цёмным сілам. Позна і бескарысна павучаць і спавядаць. «Грахаводніцы Анне» ўжо не страшная нават смерць. У ката, які павінен быў споўніць прысуд, тройчы выпадае з рук сякера. Сам біскуп асуджае яе «на споведзь агню святога».
I вось высокі касцёр палае. Ды дзіва дзіўнае бачаць людзі: Агонь, цалуючы, абдымае Сваёй ахвяры і стан, і грудзі
I застывае гатыцкім храмам, Дзе быццам з бронзы гараць чаканнай Званіца й вежы, аспіды, рамы... I вусны шэпчуць: «Святая Анна!..»
Ахвяра фанатычнага дэспатызму рве цянёты духоўнага рабства – урачыстасць жыцця перамагае. Сляпая вера з яе дагматамі бесцялеснасці, перавагай духу над «абалонкай зямной» церпіць паражэнне. Перамагае чалавек у вышэйшым яго выяўленні. Але ваяўнічы фанатызм не так лёгка капітулюе. Абвясціўшы сваю ахвяру «святой», ён прыстасоўваецца да больш складаных спосабаў барацьбы за ўладу над чалавекам.На прыкладзе «Ave Магіа» і «Готыкі "Святой Анны"» мы бачым, як трансфармуюцца ўпадабаныя паэтам тэмы і ідэі. Ён не адразу аб’яднаў іх у завершаную кампазіцыю, не падначаліў адзінаму кантрапункту, а як бы даў і чытачу магчымасць далучыцца да магнітнага поля паэзіі, насычанага магутнымі зарадамі думкі.Найвышэйшая каштоўнасць паэзіі – сам чалавек. I найбольшыя ўдачы лірыкі Максіма Танка – творы пра хараство чалавека, пра вяршыні яго душы.Вылучаючы галоўны кірунак яго лірыкі – жыццёвую надзённасць, непасрэдную залежнасць ад турбот і клопатаў сучасніка, нельга не зазначыць, што яго творчыя пошукі, рашучае адмаўленне ад традыцыйных форм, можа быць, яшчэ выразней падкрэсліваюць не менш значную асаблівасць яго таленту, што гэта паэт класічнага складу, майстар, які актыўна і з поспехам спалучае свой вопыт з вопытам паэтычнай культуры, выпрабаванай многімі людскімі пакаленнямі.Разважаючы аб сваёй творчасці, паэт разумее, што кожнае яго слова трымае самы строгі экзамен перад людзьмі, перад гісторыяй.
Пракладаючы новую дарогу, Я ўсё збіраюся прайсці Праз пушчу сваіх вершаў І пакінуць толькі тыя,На якіх шчэрбіцца Сякера часу.
Сякера часу пашчэрбіцца на многіх творах Максіма Танка, бо святло, якое ён выкрасае са свайго сэрца, памагае людзям бачыць і разумець жыццё ва ўсім яго багацці і харастве.Агонь паэзіі, эстафета агню, што пачалася ад самаахвярнага Праметэя, ніколі не спыніцца. Заўсёды ёсць і будуць рукі, якія нясуць яе палаючы факел у будучыню.
1946-1977
Вітка, В. Выбраныя творы / Васіль Вітка ; укладанне і каментар Т.Тарасавай ; прадмова А. Васілевіч. – Мінск : Беларуская навука, 2013. – (Беларускі кнігазбор. Сер. 1. Мастацкая літаратура). – С. 446–466.
убачыць, што шляхі жыцця за маім курганам пашырэлі.
Выпрабаванне часу вытрымае не рэквізіт, а душа эпохі, жывы чалавек, яго характар, яго спадзяванні. Максім Танк ужо даўно плыве не на каравеле, а на караблі, плыве смела і ўпэўнена, не баючыся сустрэчных айсбергаў і рыфаў. I зусім не ў яго характары стаяць на палубе ў якасці пасажыра. Ён вальней адчувае сябе матросам на мачце. Ён прагне буры, каб зверху ўбачыць, як гінуць слабыя караблікі, каб загадзя ўгледзець перашкоду на шляху, якую не заўважыш з палубы. У спакойную пагоду, калі на моры штыль, калі здаецца, што карабель плыве марудна, гэты няўрымслівы матрос хапаецца за шуфель качагара. Перад ім – нялёгкі шлях, але ад гэтага ўсведамлення яшчэ больш велічным, больш прывабным робіцца той маяк, да якога плыве карабель.У вершы «Заўсёды поўначчу» Танк чыстасардэчна і з усёй адказнасцю за сябе, за сваю творчасць, гаворыць:
Я не імкнуся тых дагнаць, чый недалёкі шлях у моры, бо нам патрэбна ў жыцці яшчэ адкрыць нямала спектраў, пакуль ля нейкай з Атлантыд з ног не саб’е салёным ветрам, –тады па мачце смаляной, што даплыве да родных гоняў, ці па баклазе, у якой норд-остам запавет прыгоніць, –патомкі змогуць адчытаць апошнія каардынаты...
Гэты верш напісаны Танкам у дні Айчыннай вайны і ўваходзіць у яго кнігу «Вастрыце зброю», і, можа, ён не так прыкметны, як іншыя найбольш надзённыя, але колькі ў ім глыбокага роздуму, колькі ўнутранай эмацыянальнай сілы! Такія вершы легка не даюцца, гэта словы, выпрабаваныя часам і лесам паэта, I эта ўжо яго крэда, тая ўласная запаветная тэма, якая ўласціва толькі сапраўднаму мастаку. Паэт трымае адказ і перад сваім сумленнем, і перад нашчадкамі, якія, як і цяпер сучаснікі, маюць нрава спытаць:
Якімі гукамі струныці песнямі ты ўвекавечыўдні гора, нашай славы дніі гэтых зораў бляск прадвечны?
I каб не было прыкрым дакорам тое слова, якое прыбоем часу вынесе на мель разам са шмаццём разбітых суднаў, трэба рупліва агледзець ветразі,
праверыць кожнае вяслоі прасмаліць жывіцай днішчы.
Трэба здабыць тое дакладнае, жывое і велічнае слова, якое знойдзе водгук у чалавечай душы, якое заўсёды будзе для чалавека жаданым і неабходным.Танк умее здабыць гэтае слова. Калумбы адкрываюць нязведаныя землі, а сапраўдныя мастакі – новыя вобразы і словы – у гэтым шчасце творчасці.Хіба таму і нам – паэтам, пражыўшым век, апошні дзень здаецца днём тварэння свету...Запаветная тэма мачты ўзнікла ў Танка не выпадкова, яна даўно жывіць яго творчасць велічнымі паэтычнымі вобразамі. Тэма прагнага імкнення ў будучыню, упэўненасць у ажыццяўленні светлых спадзяванняў свайго народа з’яўляецца ў першых вершах паэта і знаходзіць ужо выразныя рысы ў кнізе «Пад мачтай» (1937).
Люблю стаяць пад цяглай соснай –пад звонкай мачтай залатой, –і плыць туды, дзе звоняць вёсны –плыве і край увесь з табой.
Пад вершам «Сон над Нёмнам» стаіць дата 1938-1945 гг. Сем год паэт выношваў у сабе даўнюю творчую задуму, сем год неадступна хадзілі за ім вобразы яго задушэўнае тэмы, прайшлі разам з паэтам праз вайну, праз жорсткае выпрабаванне часу і, нарэшце, знайшлі сваё ўвасабленне ў цудоўнай хвалюючай споведзі.Паэт падахвоціўся паплыць у зманлівае падарожжа, у Індыю па шчасце, падахвоціўся таму, што яго няўрымслівая і дапыт¬лівая натура прагне новага і нязведанага, але ён горка расчаранаўся, калі ўбачыў, што яго спадарожнікі сэнс шчасця знайшлі ў нажыве, у набыцці золата і караляў. Калі з далёкае бацькаўшчыны прыплыла сасновая галіна, паэт адчуў, што сапраўднае шчасце чалавека толькі на роднай зямлі, у сумленнай працы.Так, здавалася б, на вельмі даўнім чалавечым лёсе, на лёсе Калумба паэт ставіць тэму любві да радзімы і вырашае яе не толькі з поўным адчуваннем свайго часу, але знаходзіць яшчэ тoe адвечнае жывое пачуццё, якое будзе заўсёды блізкім і зразумелым чалавеку. Паэт зазірнуў у далёкае мінулае з прыстрасцем сучасніка, з адказнасцю за заўтрашні дзень, за будучае. Гэта і надало твору тыя шчаслівыя якасці, якія заўсёды будуць вызначаць яго актуальнасць, яго паэтычную дзейснасць. Тыя, хто дзеля ўласнае нажывы, дзеля золата і караляў выракліся бацькаўшчыны, страцілі і душу чалавека, страцілі шчасце – адчуваць, разумець і бачыць свет. Ніхто з удзельнікаў паэтавага падарожжа не мог уявіць сабе, што такое сасна.
Я паказаў яе сябрам, прыплыўшую з-пад Нёмна,але ніводзін з маракоў не мог сасны прыпомніць.
Тады я вырашыў адзін плысці да той хваіны, што працягнула да мяне праз акіян галіну...
Шмат напісана пра Калумба. Тэма старая, але пад пяром Танка яна стала новай і глыбока сучаснай. Танк часта свядома ідзе на выклік, на спаборніцтва і з сучаснікамі і з папярэднікамі. I цудоўная сіла яго ў тым, што ён перамагае іх. Ідучы ад лепшых, ужо створаных узораў, ён узнімаецца да новых і больш дасканалых. Калі Багдановіч быў першым, хто стаў узбагачаць беларускую паэзію вопытам сусветнай паэтычнай культуры, дык Танк па праву можа быць названы адным з лепшых прадаўжальнікаў барацьбы за высокі прэстыж нашай сучаснай паэзіі. «Было б горш, чым нядбальствам, нічога не ўзяць з таго, што соткі народаў праз тысячы год сабіралі ў скарбніцу светавай культуры. Але занасіць толькі чужое, не развіваючы свайго – гэта яшчэ горш: гэта значыць глуміць народную душу», – так пісаў Максім Багдановіч у 1915 г. у артыкуле «Забыты шлях». Сам паэт вельмі шмат перакладаў з многіх моваў распрацоўваў тэмы, вядомыя ў сусветнай паэзіі, аднак заўсёды прагна імкнуўся да жывых крыніц творчасці – да свайго народа, да яго жыцця, каб «зрабіць нашу паэзію не толькі мовай, але і духам» народа.У святле гэтай аналогіі варта адзначыць новыя вершы Танка на запазычаныя матывы: «Песня Яносіка» і інш. Hi ў адным з іх мы не заўважым залежнасці, наадварот — тэма, матыў змяняюць самую сваю прыроду, урастаюць у нашу глебу не кветкамі з чужых палёў, а жывымі кветкамі нашай роднай паэзіі. Вытокі творчага дару Максіма Танка, вытокі яго паэтычнай культуры ідуць ад лепшых здабыткаў сусветнай паэзіі. Песня Яносіка – гэта не рамантыка традыцыйных літаратурных разбойнікаў з усімі яе экзатычнымі атрыбутамі, а жывая пераемнасць, якая бярэ свой пачатак ад далёкае вольніцы храбрых паўстанцаў Налівайкі, Крывашапкі і Гаркушы да Кастуся Каліноўскага і партызан Айчыннай вайны. Цяжка ўжо вызначыць і сцвярджаць нават далёкую залежнасць матываў у распрацоўцы та¬кое, скажам, тэмы, як гейнэўская сасна, якая ў Лермантава «на поўначы дзікай стаіць адзінока», і ўлюбёнага Танкам матыву беларускае сасны, якая велічным сімвалам праходзіць праз усю яго творчасць.
Расце на высокім кургане сасна, каб ведалі…
Ужо не адчуваннем адзіноты і тугі, а паэтычным увасабленнем любві да радзімы, жыватворчай крыніцы натхнення ўзвышаецца гэтая сасна над светам і працягвае да паэта праз акіян свае галіны, робіцца мачтай, пад якою ён з летуценнага падарожжа плыве ў «поўдзень вераснёвы» – у 1939 год – год гістарычнага з’яднання беларускага народа, адкуль пачынаецца ўжо рэальнае падарожжа ў будучыню, да самых вялікіх мэт, да высокіх ідэалаў чалавецтва. Паэт прадаўжае свой шлях пад запаветнай мачтай ужо не на летуценным адзінокім чаўне, а на магутным караблі сваей Радзімы.Мы прасачылі творчае развіццё аднае тэмы Максіма Танка ад пачатку яе ўзнікнення і да бліскучага завяршэння.У тэме мачты, як увасабленні імкнення наперад, паэт узнімаецца да вяршынь абагульненняў, якія пад сілу толькі сапраўднаму паэтычнаму таленту, таленту, які спалучыў у сабе казачную фантастыку летуценніка і рэальнасць мысленніка – дзёрзкага і смелага нашага сучасніка. Да гэтае тэмы, як да жывое крыніцы, імкнуць чыстыя ручаі і іншых матываў Танка: вернасць баць¬каўшчыне, погляды на мастацтва, і знаходзяць сваё цудоўнае ўвасабленне ў паэзіі, жыццёвасць і значэнне якой вызначаюцца ўжо не асабістай біяграфіяй, а маштабамі таго «вогненнага небасхілу», праз які прайшоў паэт разам са сваім народам.У гады Айчыннай вайны, у гады суровага выпрабавання Максім Танк змог глыбока адчуць і зразумець душу народа, па-філасофску гістарычна асэнсаваць вытокі народнага аптымізму і ўпэўненасці ў перамозе над ворагам. Яго «Легенда пра музыку» па сваёй паэтычнай сіле – гэта твор з тым мачтавым даляглядам, які «Сон над Нёмнам». «Легенда» – узор творчай смеласці Тан¬ка, прыклад неймавернага супраціўлення традыцыйнасці тэмы. У беларускай паэзіі тэма музыкі ўжо даўно стала нацыянальнай тэмай. Як пачуццё матчынай любві нарадзіла бессмяротную калыханку, так імкненне беларускага народа вынесці праз стагоддзі і захаваць сваю самабытнасць нарадзіла неўміручы вобраз музыкі, які ўвасабленнем народнай душы ўвайшоў і ў фальклор і ў нашу літаратуру, пачынаючы ад Паўлюка Багрыма: «Зайграй, зайграй, хлопча малы...», ад Багушэвічавых «Смыка» і «Дудкі», Купалавых «Кургана», «Жалейкі» і «Гусляра», Коласавага «Сымон-музыкі», Бядулевага «Салаўя» і, нарэшце, да Танкавай «Легенды» і «Цымбал» Куляшова. Танк стварыў гранічна ясную па сваёй філасофскай ідэі і паэтычна выразную рэч, якая служыць як бы завяршэннем яго даўніх разваг аб бяссмерці народа і яго мастацтва («Памёр стары лірнік», «Сказ пра Вяля») і матываў новых вершаў («Я майстэрню скульптара люблю», «Рубікон», «Камяні» і інш.). Глыбокае асэнсаванне тэмы, імкненне дапытлівым вокам зазірнуць са сваёй мачты за небасхіл – вось што ноўніць лепшыя вершы Танка магутнай унутранай энергіяй і адчуваннем подыху сучаснасці.Умець у кроплі ўбачыць акіян – гэта і ёсць паэзія, гэта і ёсць мачта, з якой паэту відно тое, чаго не відаць іншым. У Танкавых вершах думка і пачуццё не толькі ў радках, a і паміж радкоў. Эмацыянальная атмасфера вобраза – шырэй, чым яго літаральны сэнс. 3 прывязанай да мачты сасновай галінай Танк прыплыў у «поўдзень вераснёвы». Вобраз вырас да абагульнення вялікіх гістарычных падзей.У М. Танку шчасліва спалучаліся і летуценнік, і мысленнік. Гэта – майстра, які заўсёды прагне новага і заўсёды незадаволены тым, што ўжо створана, тым дасягнутым, што «праз дзень, як брага, перабрадзіўшая ў віне», ужо не гасіць вечнай прагі і болей не цешыць паэта.Па біяграфічнай схеме цяжка ўявіць сабе – адкуль у Танка такое жывое адчуванне мора, такое імкненне ахапіць сваім вокам акіянскія далягляды. Вядома, што паэт нарадзіўся каля возера Нарач, аднак караблі там не хадзілі, і каравелы Калумба зусім не адтуль пачыналі сваё падарожжа. Як відаць, тэма ідзе не толькі ад біяграфіі.Самае страшнае для сапраўднага паэта – самазадаволена заспакоіцца на дасягнутым, застыгнуць у знойдзенай, хаця б і дасканалай форме. Але хіба ж можна заснуць выведчыку будучыні?
II. Калыска песні
Рэдка хто з нас не выбудоўваў сваёй мадэлі свету, не прыхарошваў яго форм, не ўдасканальваў яго кампазіцыі.Ад нашай індывідуальнасці, ад яе значнасці, схільнасцяў і густу кожнага залежаць і памеры збудаванняў.Магчыма, што і прыемна, і ўтульна ва ўласным свеце, дзе ёсць свой небасхіл і свой Млечны Шлях, але якім бы ўзнёслым ні было ўяўленне, наўрад ці паменшаюць ад гэтага сапраўдныя прасторы сусветнага акіяна і спросціцца само жыццё, яго законы, супярэчнасці, канфлікты, драмы і трагедыі, веліч яго хараства.Значнасць паэта не толькі ў тым, што ён пабудаваў яшчэ адну мадэль сваіх уяўленняў. Усяго багацця аб’ектыўнай рэчаіснасці не ўмесціць ніводная мастацкая сістэма, якой бы ёмістай яна ні была. Сусвет паэзіі бясконцы, а ў ім – бясконцыя магчымасці для кожнага творцы і будаўніка.Па разнастайнасці, па ахопу тэматычнага матэрыялу ў беларускай паэзіі наўрад ці хто можа спаборнічаць з Максімам Танкам.На яго будаўнічай пляцоўцы такая раскоша выбару, такія запасы, што справіцца з імі можа толькі прараб паэзіі з Танкавай творчай энергіяй і эстэтычнай эрудыцыяй.Сярод яго будаўнічых матэрыялаў шмат каштоўнасцей, што вядомы і даступны многім майстрам і якія з не меншым поспехам карыстаюцца падобнымі багаццямі, такімі, скажам, як фальклор, але ў Танка ёсць і скарбы, якімі ў сучаснай беларускай паэзіі, бадай, валодае ён адзін.Я маю на ўвазе ўжо вядомыя сусветнай паэзіі магутныя вобразы, народжаныя творчай фантазіяй розных народаў, і якія праз тысячагоддзі зберагла людская памяць.Маштабнасць вобразаў сучаснага паэта, гістарызм яго мыслення вымагаюцца ўжо не толькі вышынямі дасягненняў навуковага і тэхнічнага прагрэсаў, але і духоўнага развіцця чалавека.Не баючыся парадаксальнасці аналогій, збліжаючы антычныя і сучасныя сюжэты, пераасэнсоўваючы вобразы, што прыйшлі да нас з гістарычных глыбінь, паэт дае ім новае жыццё, узбагачае вопытам уласнай біяграфіі, сцвярджаючы гэтым і няспыннасць, і непарыўнасць часу, і духоўныя дачыненні людзей на зямлі, станаўленне асобы чалавека.Імкненне зразумець гістарычны лёс свайго народа ў сувязях з іншымі народамі – натуральная ўласцівасць паэта. Яна намагаецца патрэбаю спазнаць непасрэдны працэс дзейснага спалучэння нацыянальнага з інтэрнацыянальным.Максім Танк умела набліжае антычныя і міфалагічныя воб-разы да сучасных жыццёвых сітуацый, дэталяў і нават бытавых падрабязнасцяў.Яго паэзія вельмі актыўная адчуваннем пераемнасці часу: самы далёкі выток злучаецца з імклівай плынню рэальнага жыцця, з надзённымі падзеямі і на зямлі, і ў сусвеце.Асваенне міжзорнай прасторы павялічыла адказнасць чалавека за ўсю планету, пераканала ў тым, што не такая ўжо яна бясконцая, што яе скарбы, хараство і нават лёс ужо ў нашых руках і ў нашай уладзе.
Лячу Млечным Шляхам I чую: нехта плача.
Плача, аказваецца, яна, зямля-матухна, скардзіцца на свайго сына–чалавека. I паэт гаворыць аб гэтым з горкім адчуваннем вінаватасці перад ёю.Метафара, створаная сродкамі мастацкай умоўнасці, у Танка не пярэчыць жыццёвай праўдзе.Нічога дзіўнага, што нават сялянскае, мужыцкае, вясковае, самае блізкае яму асяроддзе, з якога паэт пачынае сваё радаслоўе, заўсёды так манументальна паўстае ў яго паэзіі. Гэта, мабыць, таму, што і на мінулае ён глядзіць з вышыні будучага, у якім з’ядналіся дыстанцыі блізкага бачання з дыстанцыямі цэлых гістарычных эпох.Паэт звяртаецца да вытокаў, да вёскі не як у музей даўніны, а як у асяродак, што ўзбагачае ўражаннямі абнаўлення, пераўтварэння жыцця.Уяўляю, каб Танк пісаў пра сваю Пількаўшчыну, пра сваіх дзядоў, бацькоў, нарачанскіх сваякоў і знаёмых з блізкай адлегласці часу, па абавязку камандзіроўкі, – магчыма, і гэта было б яшчэ адным з многіх сведчанняў, якія змены адбываюцца ў вёсцы, якімі клопатамі жывуць яе людзі, але для паэта гэтага мала. Ён разумее, якому высокаму і знанаму роду, якой легендарная генеалогіі абавязаны сваёй адказнасцю перад паэзіяй.
Відаць, ніводная з каралеўскіх дынасційНе можа пахваліцца такой вечнасцю,Як мой працоўны род,Трон якого быў з простага лемяша,Абапертага на касу і серп,На сякеру і гнаявыя вілы.
Сродкамі казачнага, а дакладней – міфалагічнага – узбуйнення Танк малюе многія свае даўнія любімыя і запаветныя вобразы.
Помню: маці заўсёды клалася спацьТолькі пасля таго, як засыналіІ дзеці ў запечку,І куры на курасаднях,І косы, заточаныя пад сахой,І агонь у задымлёнай печы,І вілы з памялом у качарэжніку,І яблыня, заглядзеўшыся ў студню,І яблыкі над страхой буслінай,І палявая дарога, закалыханая жытам.
Колькі тут жыццёвых рэалій, прыкмет побыту, працы, наваколля, знаёмага ўсім нам, але толькі спалучаныя вострай памяццю, высвечаныя і павялічаныя праз дзівоснае шкло паэзіі, яны самі ўжо становяцца паэзіяй.Тая адлегласць часу, цераз вопыт якога паэт глядзіць на дарогу, закалыханую жытам, настолькі вялікая, што нават пачатак уласнага жыцця трэба мераць ужо не гадамі, а стагоддзямі і тысячагоддзямі.У кнізе «Дарога, закалыханая жытам» паэт так сведчыць свае з’яўленне на грэшнай зямлі:
Ніякая віфлеемская зорка,Ніякая планідаНе абвядшаліАб маім прыходзе на свет…Толькі, – апавядала маці, –Пачуўшы мой крык,Світанак адклікнуўся пеўнемДы пратрубіла рабая карова…
Урачыстасць інтанацыі, сам апавядальны лад, не без іроніі, вядома, ужо адразу настройваюць нас на ўспрыняцце аднолькавай важнасці знамянальных, вешчых прыкмет – віфлеемскай зоркі і трубнага голасу рабой каровы.Бытавыя, нават натуралістычныя падрабязнасці ад такога спалучэння на нашых вачах становяцца роўнымі біблейскім падзеям.А вось дарога пазнейшага часу – партызанская, «зарослая ўспамінамі, затканая павуціннем бабінага лета». Чаму ж абапал яе так многа курганоў? — пытаецца паэт, і сам дае адказ:
Знаць, быў час,Калі толькі янаІ вяла да жыцця.
Шмат дарог – бясконцых, горкіх, пакутных – прайшло праз лёс, праз памяць народа, і ўсе скрыжаваліся ў сэрцы паэта.Шырокі гістарычны пагляд памагае Танку не толькі выпрабоўваць трываласць слова, але і глыбока пранікаць у цалінныя пласты жыцця, у духоўны вопыт чалавецтва ад міфалагічных вытокаў да бурных падзей свайго часу.Шчаслівая перавага паэзіі перад іншымі жанрамі літаратуры, мабыць, яшчэ і ў тым, што яна можа ўмясціць цэлыя эпохі і людскія лёсы ў адной метафары, у адным вобразе. Самыя далёкія міфы, створаныя на зары чалавецтва, Максім Танк смела ўключае ў сваю вобразную арбіту, і яны выдатна служаць яму маштабнасцю сваіх алегорый і аналогій.Як вядома, Маркс і Энгельс заўсёды падтрымлівалі думку, згодна якой міф абавязкова надзелены аб’ектыўным рэальным зместам.
Сучасны паэт творыць свае міфы:Як Мікеланджэла тварыў сваіх “Рабоў”Што рыхтаваліся паўстаць з ярма і поту,У дзверы скульптара загрукаў ноччу Бог,Прыйшоў, прасіў яго “спыні сваю работу!”Да раніцы яны спрачаліся, чуваць.І Бог, разгневаны, пакінуў гэту стрэчу.Не змогшы запалохаць і пераканаць,Да Мікеланджэла паслаў анёла смерці
Сам Бог бяссільны перад уладай мастака, што ўславіў веліч чалавека.А вось чатырохрадкоўе паэта – жарт, высветлены добрай усмешкай сучасніка, які сустракае свайго знаёмага, можа быць, нават калегу, што пры жыцці ўжо ўвераваў у высокую місію сваёй выключнасці:
Сустрэў несмяротнагаІ мне стала смешна:Блізкія і сябры пакінулі яго,А ен, дзівак, згадзіўся жыць далей.
Якая паміж імі сувязь, гэтымі двума вершамі? Можа здацца, выпадковая. Але ведаючы прыхільнасць Танка да асабліва дарагіх яму матываў, мы можам прыгадаць яшчэ многія і многія яго творы, якія яднае вельмі акрэсленая грамадзянская пазіцыя, светапогляд паэта, спецыфіка яго аналізу жыцця.Здавалася б, каго ў наш час можна здзівіць навіною, што ў сялянскай хаце загарэлася электрычнае святло? Навіна паўвекавой даўнасці.Танк піша пра першую электрычную лямпачку ў сваёй роднай хаце, у заходнебеларускай вёсцы, для якое яна, сапраўды, была падзеяй, але ці магла электрычная лямпачка стаць падзеяй для паэзіі цяпер, у нашы дні?У Максіма Танка яна становіцца падзеяй, дзякуючы аб’ёмнасці метафары, якая ўбірае ў сябе гісторыю ад цьмяных выбліскаў чалавечай думкі да самых крутых вяршынь нашага стагоддзя. Бытавая з’ява вырастае да памераў, роўных падзеям цэлых эпох.Гэтым вершам, як эпіграфам, адкрывалася кніга паэта «Хай будзе святло».
Чамусці словы “Хай будзе святло!”Прыпісваюць нейкаму Саваофу,Хоць не ён, як вядома,Распаліў першы касцёр,Каб пагрэцца,Крэсівам аб крэменьВысек іскру.Каб зварыць сабе стравуЦі закурыць самакрутку;Не ён залпам АўрорыАзарыў цемру,Не ён з прыладаміПрышоў у сяло,Сказаў маёй маці:–Хай будзе святло!І запаліў лямпачку Ільіча.І сёння стараяМоліцца за здароўеНашага электраманцёра.
Дарога, якою паэт абышоў увесь свет, не раз прыводзіла яго да свайго пачатку. Гледзячы на хату свайго маленства, Максім Танк са здзіўленнем, але не без гордасці пытаецца: «Няўжо хаціна гэта была калыскай песні?»Танк чуе не толькі песні сваёй маці, але і адвечную калыханку, якую чалавецтва склала на пачатку свайго маленства.
III. Дзённік душы
Пра нерэальнасць будавання без трывалай асновы гавораць: дом на пяску. Матэрыяламі якой моцы трэба валодаць паэту, каб яго збудаванні маглі вытрымаць навальніцы часу? Яны ў паэта ёсць: слова, вобраз, думка.Дэкларацыя, якой пачынаецца новая кніга Максіма Танка, на першы пагляд, таксама простая. Вось як ён будуе «свае дамы»:
Я пачынаюЗ дыму над комінам,З буслінага гнязда,Якое прымацоўваю да страхі…
Гэтак жа будуюць «свае дамы» і першаадкрывальнікі свету – дзеці, пра якіх і для якіх Танк любіць пісаць і піша надзвычай тонка і хораша, бо паэзія і маленства заўсёды непадзельныя.У вершы з папярэдняй кнігі, вельмі дасціпным па зместу, які, бадай, можна вызначыць ужо самой назвай «Аптымізм», аўтар як бы з дзіцячай даверлівасцю знаходзіць самасуцяшэнне нават перад такім біблейскім катаклізмам, як «канец свету». А ў школе ж вучылі, гаворыць паэт, што «матэрыя вечная», і я, здаецца, здаў урок на выдатна, але ніколі не пераставаў дзівіцца гэтай вечнасці. Вось чаму, стаўшы бацькам, на ўсякі выпадак у магазіне цацак накупляў для сваіх дзяцей кубікаў, літар, лічбаў з якіх «яны заўсёды змогуць свет сканструяваць не горшы, як мы».Міф першаадкрыцця, першатварэння свету пачаўся, як вядома, з першага слова чалавека, і на працягу тысячагоддзяў будуецца ён, гэты свет, з матэрыялаў рознай трываласці. Але і паэт, будуючы яго згодна са сваімі канструкцыямі, не можа даць гарантый вечнасці.У вершы «Павестка ў суд» Танк намаляваў дзень страшнага суда над паэтам, калі ўжо не людзі, а робаты вінавацяць яго за тое, што піша ён вершы, не запраграмаваныя камп’ютарамі.Але як укладзеш у праграму камп’ютара ўсе перажытыя і яшчэ невядомыя і непрадбачаныя пачуцці, калі нават самае запаветнае з іх – каханне і тое трэба вывяраць прычынамі першароднага граху, калі ўсе непаразуменні, усе вялікія драмы, трагедыі і камедыі пачаліся са злашчаснага яблыка разладу.
Гэты яблык у тваіх руках,Наліты спакусай нясцерпнай,Мне прыгадаў, як мы на світанніАсцярожна пракрадваліся ў сад…Бо ледзь мы паспелі сарваць першы яблык,Як вэрхал узнялся ў Эдэме такі,Які і да сённяшніх дзён не сціхае.
Нават калі перажытае аддаляецца на ледзь бачныя адлегласці, і тады паэт павінен угледзець яго вачыма тых, хто прыйдзе пасля нас. Што было табе асабліва дарагім, не можа растварыцца і патануць у нябыце. Характары, абліччы людзей, якія тварылі гісторыю, могуць застацца ў памяці наступных пакаленняў толькі ў вобразах, засведчаных народнай паэзіяй.У лірыцы Танка вельмі моцна адчуваецца эпічная аснова. Яго любімыя жанры – легенда, паданне, гераічны сказ, балада, метафарычныя асаблівасці якіх патрабуюць мужных характараў самаахвярных учынкаў і подзвігаў.Паэт творыць свае вобразы з асяроддзя, з побыту, якія былі першавытокамі фарміравання яго жыццёвых уяўленняў: хата, у якой нарадзіўся і вырас, з усім укладам жыцця, з начыннем і прыладамі, з людзьмі працы, натурамі адметнымі і самабытнымі. Калі б Танк пра ўсё гэта пісаў ідыліі і пастаралі, наўрад ці ўспрымалі б мы сёння яго паэзію, як вартую ўвагі сучаснікаў. Нават рэліквія, засведчаная гісторыяй, не заўсёды стымул натхнення.У музеі – маска паэтаАкамянелая,Абыякавая да ўсяго.Разбіце або прыміце яе!Ці ж вы не знаеце,Як гэта маска,Напэўна яшчэ жыў бы.
Алімп ці жыццё з усімі яго трывогамі, смуткам і радасцю? Вядома, жыццё – бясконцае, невычэрпнае ў сваім змесце, без якога няма паэзіі.Цікава прасачыць адносіны паэта да формы, якой ён ніколі не аддаваў і не аддае перавагі над зместам.Традыцыі і іх адмаўленне, класічны радок і верлібр, строгая метрыка і вольны, інтанацыйны верш – усё гэта дзейсны арсе¬нал практычнай паэтыкі Танка.У кнізе «Дарога, закалыханая жытам» ёсць вельмі характэрныя для погляду Танка на традыцыі і законы класічных форм два санеты. Калі ў першым «на караблі санета» паэт гатоў, як на ракеце, адправіцца ў космас «на дальнія сузор’яў астравы» і запэўнівае нас, чытачоў, што гэтаму караблю гарантавана выпрабаваная надзейнасць, бо «мой карабель – санет збудаваў вялікі Дантэ, а сам Шэкспір на ім адкрыў сусвет», дык у другім санеце, задумаўшыся над пытаннем: чым ён сам, як паэт, павінен аддзячыць сваёй рупнай і працавітай Музе, і, перабраўшы ўсе магчымыя дарагія скарбы і ўпрыгожанні, рашуча адкідае «вопратку багіняў старажытных». Ды і сама яго Муза не прымае такога адзення:
Як мне ў ім дзіцянё карміць, не знаю,Як працаваць і цешыцца з табой,Калі санет твой грудзі і стан мойЧатырнаццаццю клямрамі сціскае.
Першы санет, з дапамогаю якога Шэкспір адкрыў сусвет, у Танка так і называецца — «Санет».Другі, што сучаснай, рупнай і працавітай Музе сціскае грудзі чатырнаццаццю клямарамі, называецца — «Антысанет».Як бачыце, у паэта вельмі выразныя сімпатыі і антыпатыі да магчымасцяў формы і нават катэгарычнае адмаўленне кананізацыі традыцыйных сродкаў паэтыкі.Ёсць тэмы, якія можна ажыццявіць выпрабаванымі прыёмамі. А як падступіцца да сённяшняй Музы, увасобленай у зямной велічы і харастве?У гэтым сэнсе – у творчым асваенні сучаснай тэмы – Танк шукае настойліва, упэўнена і смела. Але пошукам не заўсёды гарантаваны поспех. Не заўсёды і Танкавы знаходкі становяцца мастацкімі адкрыццямі. Як не дзіўна, але і творчыя пралікі Танка ідуць ад багацця яго таленту. Экспромт, імправізацыя, калісьці ўзаконеныя жанравай класіфікацыяй, сёння, бадай, па сіле вельмі нямногім. А між тым, здольнасць імправізаваць уласціва выключна актыўным натурам. Танк здольны на імправізацыю. Але слова, залежнае ад свайго гукавога радовішча, у графічным вымаўленні часта ой, як часта! – траціць дасканаласць суладнасці і сінхроннасці, бо яго, гэтае слова, нават самае паэтычнае, мы ўспрымаем усё ж зрокам, як той айцец Амброзі, што па сведчанню Аўгусціна Аўрэлія, чытаючы кнігу, «водил только очами, а уста его безмолвствовали».Вершы чытаюць, яшчэ болей любяць слухаць. Да друкаванай распаўсюджанасці паэзіі навукова-тэхнічныя пераўтварэнні далучылі яшчэ і неабмежаваныя магутныя магчымасці слухаць паэтычнае слова. I гэта вымагае ад сучаснага паэта асаблівай дасканаласці зрокавага і слыхавога сінтэзу.Танк – не гранільшчык, не шліфоўшчык, не віртуоз слова, ён хутчэй – скульптар, разьбяр, які з глыбы адсякае лішняе, загадзя бачачы патрэбны яму вобраз, разам з якім часта пакідаючы і рэшткі пароды, у якой мы зауважаем пласты, прожылкі, сляды разца – і ўсё гэта, разам узятае, – доказ смелага абыходжання з матэрыялам, засведчанага праўдай творчасці.Нездарма з такім захапленнем і нават шчырай зайздрасцю паэт гаворыць свайму далёкаму папярэдніку:
Шчаслівы ты, што можаш Галатэю У мармуры стварыць, Пігмаліён.
Гэта рэдкая шчодрасць таленту, што вызначаецца не толькі ахопам разнастайнасці жыцця, але і спосабамі, і сродкамі яго даследавання.Ён – паэт думкі, вобраза, якія заўсёды нясуць ідэю, акрыляюць яе.Цікава, што Танк амаль ніколі не піша вершаў тэматычнымі цыкламі, хаця паэтычны лад, форма гатоўнасці думаць вобразамі, жыць у атмасферы творчага мыслення застаюцца заўсёды ўласцівымі яму. I хоць ён друкуе вершы вялікімі падборкамі, у яго не цыклава-тэматычны спосаб творчасці. Яго актыўнаму, нястомнаму таленту ўдаецца большае – штодня, кожную хвіліну жыць паэзіяй, ёю, паэзіяй, выпрабоўваць, даследаваць і асэнсоўваць рэчаіснасць.Максім Танк на працягу ўсяго жыцця піша дзённік паэта.Ідзе час, падуладны сваім законам: бывае, здаецца, што вырашаны ўсе праблемы і супярэчнасці, аднак ёсць дні, якія паэт называе шчаслівымі, калі, усумніўшыся ў нейкай драбніцы, пераконваешся, што «ўсё – ад альфы да амегі – трэба вырашаць нанава».Гэта і ёсць дні паэзіі, шчаслівыя не ў іх святочным значэнні, а як радасныя будні творчасці, як хвіліны адкрыццяў.Ёсць і ночы, не меней шчаслівыя, у якія не ведаеш, «як жа мне заснуць, калі яе прыгадаўшы (дарогу, закалыханую жытам. – В. В.), не спяць мае думы».Усякія бываюць бяссонніцы, па рознаму шчаслівыя, ды паэтава, мусібыць, найболей – шчаслівая, бо з усіх спосабаў пазнання свету паэзія – самы шчаслівы, нават калі толькі для паэтаў, згодзімся, што яны варты гэтага шчасця.
IV. Паэтавы пяцігодкі
Максім Танк піша свой паэтычны дзённік натхнёна, актыўна, дзейсна, са страснай зацікаўленасцю сучасніка да падзей жыцця не толькі вакол сябе, але і на ўсёй планеце. Яго паэзію нараджаюць пачуцці высокай грамадзянскасці. Верш для яго – сродак і форма сучаснага мыслення. I часта абсяг яго ўражанняў, разваг і трывог – цэлы сусвет, які ўмяшчае ў сябе яшчэ не адкрытыя галактыкі. Калі прасачыць нават асобныя асяродкі яго «космасу», нельга не заўважыць, колькі стыхій перакрыжавалася між сабой, беручы свой пачатак у паэтавым сэрцы. 3 бясконцай прагнасцю вандроўніка ён спазнае і асвойвае ўсё новыя мацерыкі.Максім Танк смела далучае сваю паэзію да ўсіх крыніц народнай памяці – ад міфаў старажытнай Грэцыі, сюжэтаў і матываў італьянскага Адраджэння, Арабскага Усходу, Індыі, Скандынавіі да незлічоных скарбаў славянскага фальклору з яго цнатліва чыстымі вытокамі, што жывілі не толькі нашу народную, песенную лірыку, a і заўсёды былі асноваю этычна-маральных уяўленняў народа.У гэтым шырокім абсягу творчых інтарэсаў паэта не цяжка пераканацца, чытаючы кожную яго кнігу.У «Дарозе, закалыханай жытам» ёсць верш «Гербарыі», дзе ў інтэрнацыянальным сінтэзе аб’ядналася ўся прырода свету – кожны ліст, галінка, кветка як вобраз, як напамін аб мясцінах і кутках зямлі, асабліва дарагіх сэрцу паэта: «куст палыну з хатынскіх папялішчаў, трысцінка з шалаша ў Разліве, каштана ліст, што помніць Пер-Лашэз, алівы ліст, які спяваў з Гамерам, цвет амярцвелай вішні з Хірасімы, калючкі кактуса, дзе стыне кроў Гевары...»Максім Танк – нястомны працаўнік паэзіі. Ён здабывае яе, не чакаючы таго ўмоўна прыгожага натхнення, што асяняе чало сваіх абраннікаў.Звярніце ўвагу на даты пад яго вершамі. Бываюць такія плённыя перыяды, калі пішуцца па тры-чатыры вершы за дзень. Паэзія – стэнаграма яго душы.Два, тры, чатыры вершы за адзін дзень і не абавязкова звязаныя адной тэмай, адным матывам і настроем. Часцей наадварот – розныя тэмы і матывы.Вось тры, напісаныя 14 студзеня 1975 года: першы – «Сцяг свабоды» – аб сцягу, які трымаюць рукі, гатовыя ўзняць яго да сонца пад песню «Паўстань, пракляццем катаваны»; другі – «Алхімія», не падманная, а тая, чарадзейная, што валодае сакрэтам, як здабываць хлеб і віно, а з іх – дружбу, а з дружбы – любоў, і трэці верш «У гэты дзень» – пра дзень смерці маці.Як вымяраць шкалу настрою, узровень хваляванняў, трывог і роздуму паэта, падначаліць адной тэме, аднаму матыву?Ён жыве згодна з законамі свайго сэрца.I, магчыма, што адзіна правільны прынцып – храналагічны, па якім Максім Танк выконвае свае паэтычныя пяцігодкі, складаючы чарговую кнігу. Ён ніколі не расстаўляе, не тасуе вершаў па тэматычных раздзелах і рубрыках, кожная яго кніга – дзённік. А дзённік і надзённасць – не толькі блізкія разуменні, яны і катэгорыі, якімі вымяраецца значнасць чалавечай асобы. Якімі пачуццямі жыве паэт, гаворачы сам-насам з сабою, давяраючы дзённіку сваё запаветнае, залежыць і зацікаўленасць, і вышыня думкі, і ўзровень эмацыянальнага суперажывання ўсіх нас, хто чытае гэты дзённік.Значнасць паэтычных дзённікаў Максіма Танка якраз і характарызуецца маштабнасцю індывідуальнасці паэта, значнасцю яго асабістага «я», што жыве думамі, хваляваннямі сучасніка, грамадзяніна, камуніста.Як паэт, ён не задавальняецца гатовымі, здавалася б, ужо выпрабаванымі рашэннямі тэм. Нават устойлівыя, традыцыйныя сентэнцыі, што ўвайшлі ў народную паэзію, у мудрасць прымавак, ён бярэ не для цытавання, а для палемікі, часта для катэгарычнага адмаўлення.Так усім вядомы фразеалагізм «мая хата з краю» ён рэзка паварочвае другім бокам: з краю, значыць, на самым буі, адкрытая ўсім вятрам, навідавоку, пры вялікай дарозе, на пярэднім краі жыцця – кожнаму я патрэбны. Мая хата – з краю, вось чаму ў мяне
Усе дні – клапатлівыя, Усе ночы – бяссонныя, Усе лавы – занятыя I ніколі не гуляюць Hi міскі, ні лыжкі, Hi конаўкі, ні цымбалы.
Крылаты афарызм Геракліта аб тым, што нельга двойчы ўвайсці ў адну і тую ж раку, паэт абвяргае прыкладам сучаснай яму гісторыі: званне Героя прысвоілі двойчы салдату, які першы раз фарсіраваў Бярэзіну як разведчык, а другі раз – у наступлснні, кінуўшыся грудзьмі на фашысцкі дот.Адкрытая палемічнасць, вострая іронія і лагодная усмешка – заўсёды надзейныя памочнікі паэту.Любімыя ім матывы, як ручаіны, падуладныя галоўным плыням, хоць і не адразу, не ў часе ўтварэння, а бывае, што і праз дзясяткі год, але абавязкова зліваюцца ў адзіную плынь, у агульную сімфонію яго лірыкі.Нават па зместу яго дзвюх апошніх кніг не цяжка заўважыць, як на адну і тую ж тэму паэт піша па некалькі вершаў: «Ля помніка Янку Купалу», «Ля фантана», «Сустрэча з Янкам Купалам» І «Пераносім урну з прахам Янкі Купалы»; «Якуб Колас збірае грыбы», «Ля помніка Якубу Коласу» і «Наведванне дома Якуба Коласа». А калі далучыць да іх яшчэ раней напісаныя «Якубу Коласу» (1946) і «Янку Купалу» (1947), дык гэта ўжо вельмі цікавая падстава для развагі і асэнсавання, як вершы, што пісаліся ў розны час, утварылі як бы цэлыя паэтычныя сюіты.I гэта толькі адзін прыклад. А колькі іх ва ўсёй творчасці Танка!Не часта здараецца, калі адзін верш становіцца з’явай паэзіі І па сваёй значнасці варты цэлых кніг.Такой з'явай у нашай паэзіі быў яго верш «Ave Магіа».Але яшчэ радзей здараецца, калі адзін верш становіцца аб’ектам спецыяльнага даследавання, калі крытык піша артыкул, прысвечаны разгляду аднаго верша.Пра «Ave Магіа» напісаны такі артыкул. Малады на той час Алег Лойка даследаваў верш цікава і падрабязна – і яго змест, і яго архітэктоніку, і трагічную атмасферу, у якой адбываюцца падзеі – гіне найвялікшае тварэнне прыроды – хараство жанчыны, што не спазнала ні радасці дзявочага кахання, ні шчасця матчынага пачуцця: «Як танцавалі б ножкі такія... 0, як кармілі б грудзі такія...» Нават разумеючы трагедыю свайго лёсу, прыгажуня ў адзенні манашкі ідзе «пад зводы змрочныя і глухія».Так канчаецца гэты верш, напісаны ў 1957 годзе. Канчаецца верш, канчаецца і даследаванне крытыка. Але не канчаецца думка паэта. Вобраз манашкі нечуванай прыгажосці атрымлівае свае далейшае развіццё і завяршэнне.Праз пятнаццаць год пасля напісання «Ave Магіа» з’яўляецца «Готыка "Святой Анны"».Не бяруся сцвярджаць, што аўтар спецыяльна ставіў сабе за мэту – звязаць, аб'яднаць гэтыя два вершы. Але пачытайце цяпер іх адзін за другім і вы ўбачыце, як яны аб’ядналіся і развіццём сюжэта, і ходам падзей, і іх развязкай. На мове раманістаў гэта ўжо – дылогія.Сапраўды, па законах паэзіі, па канцэнтрацыі часу гэта вершы, але калі б раскадзіраваць іх паэтычную ўмоўнасць і перакласці на апавядальную мову, дык гэта ўжо цэлы сюжэт для гераічнай драмы, для гістарычнага рамана.Не пакарылася «зводам змрочным і глухім» прыгажуня-манашка! Ды, напэўна ж, і само яе хараство не магло не стаць трагедыяй. Хто не здзівіцца, убачыўшы ўвасабленне такой цнатлівай чысціні! Нават каменнае сэрца езуіта і тое не вытрымала. Бо дзе прыгажосць, там, згодна з апостальскімі догматамі, абавязкова – спакуса, грэх.Хто мог бы падумаць, што юная безабаронная істота, якая не мела нават уласнага імя, здольна падняцца да ўсведамлення бунту! Але вось у «Готыцы "Святой Анны"» раптам выбухае гэты бунт – гэты выклік усім грозным уладам і цёмным сілам. Позна і бескарысна павучаць і спавядаць. «Грахаводніцы Анне» ўжо не страшная нават смерць. У ката, які павінен быў споўніць прысуд, тройчы выпадае з рук сякера. Сам біскуп асуджае яе «на споведзь агню святога».
I вось высокі касцёр палае. Ды дзіва дзіўнае бачаць людзі: Агонь, цалуючы, абдымае Сваёй ахвяры і стан, і грудзі
I застывае гатыцкім храмам, Дзе быццам з бронзы гараць чаканнай Званіца й вежы, аспіды, рамы... I вусны шэпчуць: «Святая Анна!..»
Ахвяра фанатычнага дэспатызму рве цянёты духоўнага рабства – урачыстасць жыцця перамагае. Сляпая вера з яе дагматамі бесцялеснасці, перавагай духу над «абалонкай зямной» церпіць паражэнне. Перамагае чалавек у вышэйшым яго выяўленні. Але ваяўнічы фанатызм не так лёгка капітулюе. Абвясціўшы сваю ахвяру «святой», ён прыстасоўваецца да больш складаных спосабаў барацьбы за ўладу над чалавекам.На прыкладзе «Ave Магіа» і «Готыкі "Святой Анны"» мы бачым, як трансфармуюцца ўпадабаныя паэтам тэмы і ідэі. Ён не адразу аб’яднаў іх у завершаную кампазіцыю, не падначаліў адзінаму кантрапункту, а як бы даў і чытачу магчымасць далучыцца да магнітнага поля паэзіі, насычанага магутнымі зарадамі думкі.Найвышэйшая каштоўнасць паэзіі – сам чалавек. I найбольшыя ўдачы лірыкі Максіма Танка – творы пра хараство чалавека, пра вяршыні яго душы.Вылучаючы галоўны кірунак яго лірыкі – жыццёвую надзённасць, непасрэдную залежнасць ад турбот і клопатаў сучасніка, нельга не зазначыць, што яго творчыя пошукі, рашучае адмаўленне ад традыцыйных форм, можа быць, яшчэ выразней падкрэсліваюць не менш значную асаблівасць яго таленту, што гэта паэт класічнага складу, майстар, які актыўна і з поспехам спалучае свой вопыт з вопытам паэтычнай культуры, выпрабаванай многімі людскімі пакаленнямі.Разважаючы аб сваёй творчасці, паэт разумее, што кожнае яго слова трымае самы строгі экзамен перад людзьмі, перад гісторыяй.
Пракладаючы новую дарогу, Я ўсё збіраюся прайсці Праз пушчу сваіх вершаў І пакінуць толькі тыя,На якіх шчэрбіцца Сякера часу.
Сякера часу пашчэрбіцца на многіх творах Максіма Танка, бо святло, якое ён выкрасае са свайго сэрца, памагае людзям бачыць і разумець жыццё ва ўсім яго багацці і харастве.Агонь паэзіі, эстафета агню, што пачалася ад самаахвярнага Праметэя, ніколі не спыніцца. Заўсёды ёсць і будуць рукі, якія нясуць яе палаючы факел у будучыню.
1946-1977
Вітка, В. Выбраныя творы / Васіль Вітка ; укладанне і каментар Т.Тарасавай ; прадмова А. Васілевіч. – Мінск : Беларуская навука, 2013. – (Беларускі кнігазбор. Сер. 1. Мастацкая літаратура). – С. 446–466.
ДАСЛЕДУЕЦЦА ЧАЛАВЕК
ДАСЛЕДУЕЦЦА ЧАЛАВЕК
I. Плён жніўняЯнка Брыль. Гэта вельмі дарагі мне і маім сімпатыям пісьменнік. Чытаючы яго, я адчуваю, што трапляю на тыя сцежкі, па якіх мы ідзём часта блізка, хоць нашы локці не труцца адзін аб адзін.На людскія абліччы, на жыццёвыя падрабязнасці, псіхалагічныя сітуацыі памяць у яго выключная – пісьменніцкая, прафесійная.Аднойчы ён нагадаў мне такі выпадак. Неўзабаве пасля вайны, прыехаўшы ў Брэст, мы выступалі на гарадекім вечары. Я меўся чытаць верш «Гартаванне» – пра вясковага каваля, майго першага добрага настаўніка, якога дзеці цвялілі крыўднаю мянушкаю «руб дваццаць», у такт яго кульгавай хадзе. Меўся я чытаць гэты верш, адзін з самых дарагіх мне вершаў, і спахапіўся ў час, убачыўшы, што чытаць тут яго няможна. У першым радзе, на вачах у людзей, сядзеў чалавек з драўлянаю кульбаю замест нагі, якраз як у майго каваля.Асабіста для мяне гэта была не толькі хвіліна збянтэжанасці, a і нечага большага, што не магло не пакінуць у памяці следу.Але мінулі гады, і след гэты выветрыўся, а ў памяці майго сябра застаўся. I калі ён расказаў мне пра гэтае здарэнне, як я ні намагаўся, а ўспомніць так і не змог далікатнай для мяне псіхалагічнай падрабязнасці, хоць усё жыццё быў упэўнены, што найбольш трывалая ў мяне памяць – эмацыянальная.Але, мабыць, і яна трывае да пэўнай мяжы, пасля ашчаджаючы толькі тое, што было ў маленстве і юнацтве, – самыя даражэйшыя душэўныя скарбы.Ён з тых майстроў, кожны твор якога сустракаеш з асаблівай цікавасцю, бо ведаеш: усё, што створана ім, выпрабоўваецца на трываласць высокім крытэрыем грамадзянскага сумлення і патрабавальнасцю мастацкага густу.Душэўная шчодрасць пачуцця і строгая стрыманасць, нейкая асаблівая цнатлівасць слова вызначаюць у ім пісьменніка, якога вы адразу пазнаеце па першым сказе не толькі ў рамане, аповесці, апавяданні, але нават па дзённікавым запісе з двух-трох сказаў.Напэўна, гэта і ёсць галоўная прыкмета таленту, якая вызначае асобу мастака, яго адрозненне ад іншых, яго адметнасць, самабытнасць.Асабістая пячаць, уласны знак якасці, па якіх пазнаецца слова майстра, гэта не манапольная прывілея, гэта, перш за ўсё, па трапнаму выразу Міхаіла Святлова, «права не мець права пісаць кепска». Такое права даецца пісьменніку не легка.Шырокі абсяг яго спазнання і даследавання жыцця.Мы ведаем Янку Брыля – раманіста, апавядальніка і аўтара нарысаў, Брыля – цудоўнага дзіцячага пісьменніка і Брыля – аўтара вершаў у прозе, дзівосных лірычных мініяцюр.Разнастайныя і яго мастацкія сродкі. На грані эмацыянальнага напружання малюе ён трагічныя абставіны гібелі блізкіх яму людзей у навелах, што даўно сталі хрэстаматыйнымі, «Memento mогі», «Маці», «Дваццаць», і піша адкрытатэндэнцыйныя, публіцыстычныя памфлеты на людзей, духоўна ўбогіх, нікчэмных у сваёй пыхлівай фанабэрыстасці. Яго аповесць «Ніжнія Байдуны» поўная зіхатлівага, сонечнага, сардэчна добрага гумару.Вопыт уласнага жыцця Янкі Брыля – багаты, цікавы не толькі таму, што ён увабраў у сябе многія падзеі, сустрэчы, уражанні. Гэты вопыт узбагачаецца яшчэ і штодзённай працай, усё новымі і новымі творчымі пошукамі.У яго асобе, у яго характары шчасліва спалучаюцца асаблівасці мастака – тонкага, назіральнага – з усімі лепшымі якасцямі працавіка, чалавека зямлі, блізкага да першаасноў самае цяжкае, але і самае паэтычнае працы – здабывання хлеба надзённага.Асабліва блізка спазнаць яго памаглі мне сумесныя паездкі і па сваёй роднай зямлі, і за яе межы. Быць сярод людзей разам з ім легка, прыемна, радасна. 3 яго высокай культурай абыходжання, досціпам, унутранай сабранасцю, трапнасцю слова, гатоўнасцю творчай імправізацыі не разгубіўся нават у самых складаных абставінах. Вабіць яго выхаванасць, што набываецца не прыхапкам на курсах этыкету, а ўваходзіць у натуру чалавека цераз глыбокі вопыт народнай педагогікі. Так, гэта на цяжкім, але дарагім сэрцу чорным хлебе нашага маленства і нашага юнацтва нярэдка вырасталі такія інтэлігенты.Яго інтэлігентнасць, бясспрэчна, абумовілі якасці, залежныя і ад выпрабаванняў яго нялёгкага лёсу, і ад яго самога: выхавання сілы волі, заўсёднага самакантролю – ні ў чым не даваць патачкі ўласным слабасцям, ні ў чым не рабіць сабе палёгкі і скідкі.Яго майстэрства, дасканаласць яго стылю ідуць, перш за ўсё, ад гэтай яго патрабавальнасці і самадысцыпліны.Глыбока памыляецца той, хто лічыць, што ўладу над словам гарантуе талент. Ёсць таленты, якія дасканала валодаюць пяром, а ў абыходжанні з людзьмі бездапаможныя, з намаганнем шукаюць неабходнае, так важнае і патрэбнае слова.Пошук слова, адзінага, трапнага, дакладнага – гэта заўсёды эмацыянальнае ўзрушэнне. Няўражлівы і абыякавы ніколі не скажа такога слова, што адразу ж адгукнецца ў людскіх сэрцах.I яму слова даецца не легка. Я не раз бачыў, як пры знешне спакойнай усёй яго магутнай паставе і валявой зацятасці ва ўсіх рысах твару, недзе ў рашучы момант, у хвіліну, калі абставіны вымагаюць сказаць свае ўласнае слова, яго вялікія кавальскія рукі заўсёды выдаюць яго незвычайную напружанасць і хва¬ляванне.Янка Брыль валодае шчаслівым дарам – трапяткім, жывым напаўненнем кожнай сваёй думкі і ў творчасці, і ў непасрэдным абыходжанні з людзьмі.Гэта мастак думкі высокага напружання, і чытаць яго нельга, не настроіўшыся на хвалю яго роздуму.Прачытаўшы Брыля, пад яго ўражаннем яшчэ доўга не можаш узяцца за іншага аўтара, за іншую кнігу. У гэтым сіла ўздзеяння таленту, улады пісьменніка над чытачом.«Я думаю, што самае важнае і карыснае людзям, што можа напісаць чалавек, – гэта тое, каб расказаць праўдзіва перажытае, перадуманае, адчутае ім», – гаварыў Л. М. Талстой, імя якога Брыль заўсёды вымаўляе з асаблівай пашанай.Пра радасць творчасці дзеля людзей Брылём напісаны цудоўныя творы: «На Быстранцы», «Галя», «Лазунок», «Надпіс на зрубе», «Гуртавое», у якіх усім ходам сваіх разваг пісьменнік сцвярджае, што чалавек працы адчувае, успрымае сэнс і хараство свету глыбей, «паўней, чым старонні назіральнік, няхай сабе нават і лепш эстэтычна падрыхтаваны або па натуры вельмі чуйны».Гаворачы пра шырокі тэматычны аб’ём творчасці Янкі Брыля, нельга не заўважыць, што асабліва шмат намаганняў трывог і хваляванняў, як пісьменнік і грамадзянін, ён аддаў і аддае выкрыццю фашызму – гэтай ганебнай плямы на сумленні і памяці дваццатага стагоддзя. Пісьменнік паказвае ідэалогію чалавеканенавісніцтва як праграму загадзя спланаванага, да дэталяў разлічанага, ператварэння чалавека ў дзікага звера або паслухмянага нявольніка.У самых розных па часе і па жанрах творах Брыль паслядоўна паказвае вытокі і карэнні фашызму. Гэта ж разам з героем свайго рамана «Птушкі і гнёзды» Алесем Руневічам аўтар на ўласныя вочы бачыў асяроддзе, абстаноўку, глебу, якія нараджалі і жывілі ідэі нацызму, пранікаючы ў побыт, у свядомасць нямецкага мешчаніна і абывацеля – прагнага драпежніка, уласніка, што паверыў у выключнасць сваёй місіі і права распараджацца лёсамі іншых народаў.Уцёкшы з фашысцкай няволі і далучыўшыся да народных мсціўцаў, Алесь Руневіч дакладна ўяўляе і разумее, дзеля чаго, з якой мэтай прыйшлі на савецкую зямлю гітлераўскія забойцы і садысты. 3 вышыні агульначалавечых ідэалаў судзіць пісьменнік носьбітаў карычневай чумы і ў гэтым рамане, і ў многіх сваіх аповесцях, апавяданнях, падарожных зарубежных нарысах, у дзённікавых развагах.3 выключнай сілай абагульнення, з гістарычнай дакладнасцю і жахліваю праўдай фактаў і падзей малюе жудаснае аблічча фашызму дакументальная кніга «Я з вогненнай вёскі...», створаная Брылём, Адамовічам, Калеснікам.Гэтая кніга – незвычайная, унікальная з’ява не толькі літаратуры, але і нашай грамадскай думкі.Багаты вопыт мастацкага асэнсавання вялікай гістарычнай перамогі савецкага народа, але, па агульным прызнанні, эпапея, роўная талстоўскай «Вайне і міру», усё яшчэ чакае свайго часу.Справа, відаць, не толькі ў дыстанцыі гэтага часу, хоць хутка і дыстанцыя зраўняецца, справа ў тым, што і ў далейшым, калі будуць пісацца творы пра Вялікую Айчынную вайну, няхай самыя буйныя і нават памерамі роўныя талстоўскаму раману, наўрад ці хто з мастакоў поўнасцю вычарпае ўсю глыбіню гістарычнай праўды, трымаючыся толькі ўласных уяўленняў – нават новых, арыгінальных, не падобных на ўжо нам вядомыя. Галоўнае і самае важнае, чаго не хапае некаторым кнігам пра вайну і асабліва пра ўсенародны подзвіг, гэта – самога народнага погляду на падзеі ва ўсёй іх складанасці і жыццёвай праўдзівасці. Па дакладным вызначэнні Канстанціна Сіманава толькі народ, сам народ можа сказаць усю праўду пра вайну.У гэтым сэнсе дакументальная трагедыя «Я з вогненнай вёскі...» дае нам нагляднае пацвярджэнне – чаго не хапае мастацкаму вопыту літаратуры. Са старонак гэтай горкай эпапеі, расказанай самімі сведкамі нечуванай нацысцкай жорсткасці, мы ўбачылі, як ахвяры падняліся над катамі на нязмерную вышыню свае маральнае перавагі і сапраўднае велічы духу.Трое нашых пісьменнікаў, трое беларускіх партызан гэтай сваёй кнігай, якая каштавала немалых намаганняў, сказалі важнае слова не толькі ў дакументальным паказе народнага подзвігу, але і нацэлілі нас на пошук новых магчымасцей мастацкага даследавання гераічнай гісторыі народа. I, перш за ўсё, галоўны вывад, які робіш з гэтай кнігі: дакумент, сведчанне відавочцы не сумяшчальны са стылістычным і слоўным прыхарошваннем і ўпрыгожваннем. 3 гэтай кнігі можна набраць дзясяткі, сотні, тысячы сюжэтаў, жыццёвых сітуацый і эпізодаў для раманаў, аповесцяў, сцэнарыяў – сапраўды, ёсць тут такія старонкі, карціны, характары, лёсы людскія, што хоць цалкам устаўляй у мастацкі твор, але нават самі аўтары, каму належыць прыярытэт адкрыцця першакрыніц, наўрад ці адважацца на іншыя формы пераўвасаблення матэрыялу. Так абагульнена, так маштабна, у такой жыццёвай канцэнтрацыі праўды пра свой характар, пра сваё светаўспрыманне і самасцвярджэнне ў бяссмерці мог ска¬заць толькі сам народ.Пасля таго, што зрабілі трое нашых літаратурных падзвіжнікаў творы аб вайне, сканструяваныя па канонах белетрыстычнай тэхналогіі, наўрад ці могуць прэтэндаваць на жыццёвую трываласць. Народ – большы мастак, чым усе мы, яго летапісцы і паэты.Нядаўна Янка Брыль апублікаваў свае новыя дзённікавыя запісы (Маладосць. 1977. № 5), падначаліўшы іх адной тэме – асабістаму аналізу перажытага, убачанага ў жыцці і паказанага ім, як мастаком, у сваёй творчасці. Маральны максімалізм пісьменніка бязлітасны. Ён судзіць сябе самымі суровымі крытэрыямі.Але калі ўсе гэтыя бескампрамісныя, строга патрабавальныя па сваёй душэўнай шчодрасці назіранні, развагі і вывады Брыля супастаўляеш з ужо створанымі каштоўнасцямі ў літаратуры ім самім, здабытымі яго нястомнай працай, міжволі пранікаешся яшчэ большай павагай да гэтага мастака, да гранічнай адкрытасці яго грамадзянскага сумлення.Гэтак судзіць сябе можа сапраўды смелы і мужны талент.Значнае месца Янкі Брыля, выдатнага майстра слова, у нашай савецкай літаратуры. Гэта факт, відавочна, для ўсіх. Але, напэўна, па-асабліваму гэта адчуваюць яго малодшыя калегі, тыя некалькі пакаленняў пісьменнікаў, чый творчы лёс складаўся пад дабратворным уплывам гэтага чуйнага і ўважлівага настаўніка і выхавацеля літаратурнай моладзі.Для кожнага талента, які ставіць перад сабою высокія заданы, – гэта сапраўды прыклад служэння роднаму народу.Свой жыццёвы жнівень пісьменнік сустрэў пленным і шчаслівым ураджаем.II. Запаветная лабараторыя3 самых яго першых крокаў у літаратуры было ясна, што гэта – паэт. Паэт надзвычай тонкай душэўнай адметнасці. Дарэчы, і пачынаў ён з вершаў. I хоць ніводзін з іх не быў ім, здаецца, надрукаваны, памятаю, як на нас, нямногіх, што напрыканцы вайны вярнуліся ў Мінск, вершы яго зрабілі моцнае ўражанне свежасці і навіны. Навіною было ўжо тое, што паявіўся паэт, якога ніхто яшчэ асабіста не ведае і не бачыў, а вершзваныя радкі яго (прывезеныя, здаецца, рэдактарам раённай партызанскай газеты) мы прабуем ужо на прафесійны зуб, радуемся трапнасці вобразаў і дакладнасці слова.Пазней, калі ён сам прыехаў у Мінск, увайшоў у пісьменніцкае асяроддзе, мы па першым уражанні былі як бы збіты з тропу свайго ўжо складзенага ўяўлення аб ім: гэты лірык з тонкаю, кволаю душою ў вершах аказаўся магутным дзецюком, з сілаю і ўчэпістасцю рук казачнага каваля Вернідуба.I я памятаю па сваім асабістым уражанні, што, калі заходзіла гаворка пра яго вершы, сам ён заўсёды губляўся і бянтэжыўся, і, відаць, не толькі ад сціпласці, але, як мне здавалася, і ад нейкай вінаватасці: а ці не выглядаю я нязграбным асілкам, які можа варочаць дубы, а я прысеў на кукішкі і на паэтычным лужку шчыпаю кветачкі? Таму неўзабаве, як бы ў сваё апраўданне, ён, адцураўшыся вершаў, заявіў пра болей салідны занятак: аказалася, што галоўны яго клопат – проза. I што ў партызанскім лагеры ён напісаў апавяданні, з якіх і лічыць сваё літаратурнае радаслоўе.Аднак, адцураўшыся вершаў ён на ўсё жыццё астаўся паэтам. Самы вялікі наш паэт у прозе Кузьма Чорны, памятаю, прачытаўшы яго апавяданні, першы ўзрадаваўся шчасліваму гукавому супадзенню, назваўшы маладога пісьменніка брыльянтам у прозе. Ён радаваўся гэтаму свайму адкрыццю, будучы ўжо цяжка хворы, і можна ўявіць сабе, што сустрэча і знаёмства з блізкім яму талентам па вобразным мысленні, па адчуванні слова былі яму асабліва дарагія і ўцешныя.Прадбачанне Чорнага спраўдзілася. Янка Брыль увайшоў у вялікую прозу праз паэзію, як і сам Кузьма Чорны.У нас часта крытыкі, каб пахваліць празаіка, гэтыя вызначэнні – паэтычная проза, лірычная проза – чапляюць як знак вышэйшага гатунку прадукцыі, хоць сама прадукцыя так жа далёкая ад паэзіі, як і ад прозы. Часта – гэта той саладжавы кісель, які ў дадатак яшчэ разбаўляецца таннай чуллівасцю і сентыментальнасцю.Было б сапраўды недарэчна і смешна, каб Янка Брыль са сваёй сілай, здольны гахнуць з-за вуха на поўную размашку молатам, цешыўся ад тага, што ўмее трымаць у руках іголку. Я ведаю, што ў літаральным, жыццёвым сэнсе ён умее яе трымаць, а ў пераносным – віртуозна валодае ёю ў сваіх паэтычных афортах-мініяцюрах і навелах, але, дзякуй богу, ён ніколі не паддаваўся спакусам лёгкага хлеба літаратурнага краўца.Бог быў добры да яго, не даўшы яму гэтых здольнасцяў: пры дапамозе халоднага разліку сканструяваць белетрыстычны сюжэт, а потым падпіраць яго гатовымі блокамі будаўнічага матэрыялу. У гэтым сэнсе ён не перадавік, не ўдарнік. Не можа механізаваць нават свайго пісьменніцкага начыння, знаходзячы асалоду ў старадаўнім, прадзедаўскім спосабе – піша пяром.Наўрад ці будзе ён аўтарам мнагатомных эпапей. Яго пераход ад апавядання, ад кароткай аповесці да эпічна-маштабных даследаванняў чалавечых лёсаў, характараў і падзей быў нялёгкі. Да першай кнігі рамана «Граніца», якая была апублікавана ў 1949 годзе, крытыкі, у тым ліку і аз грэшны, аднесліся вельмі строга. Не адразу знайшоў ён выразную творчую канцэпцыю і для рамана «Птушкі і гнёзды», вярнуўшыся да ўдасканалення кнігі пасля апублікавання.Такім чынам, пралікі і няўдачы мелі для яго далейшага росту немалое значэнне, можа быць, нават большае, чым поспехі.Сапраўднае творчае шчасце такіх пісьменнікаў у тым, што будуюць яны з самага трывалага матэрыялу – думкі і слова, выпрабаваных уласным сэрцам. I чытачу, які адкрывае для сябе такога аўтара, творы яго – верныя спадарожнікі на ўсё жыццё. Каэфіцыент карыснага ўздзеяння адной малой жамчужыны па сіле схаваных у ёй цяпла і святла не ідзе ні ў якое параўнанне з шумам і грукатам цэлых гідраэлектрастанцый, турбіны якіх рухае літаратурная вада.Тое, што ўмее бачыць Брыль, а потым даць убачыць, адчуць, перажыць нам, чытачам, – рэдкі дар трапнасці і дакладнасці мастацкага бачання.Выпадковы, мімалётны эпізод, адзін рух чалавечай душы, нечы пагляд, усмешка, якія спынілі ўвагу пісьменніка, потым спыняць і нашу, прымусяць заварушыцца і наша пачуццё, нашу думку: сапраўды – а чаму гэта важна асабіста і для мяне; чаму душэўная трывога незнаёмага чалавека занепакоіла і мяне; чаму незнаемы след на дарозе, у які ступіла мая нага, так узрушыў маю дапытлівасць: а чый ён, хто той, што ідзе перада мною?Душэўныя ўзаемасувязі, залежнасць твайго настрою ад асяроддзя, у якім ты жывеш, – гэта і ёсць хвалі, на якія павінен быць заўсёды настроены сейсмограф пісьменніцкай душы.У сферы абыходжання з чалавекам Янка Брыль, як рэдка хто з нас, мае самы тонкі досціп і чуласць. Маючы выключную трапнасць вока, ён умее ў вялікім натоўпе адрозніць чалавека як асобу, нечым больш адметную і цікавую за іншых, на тралейбусным прыпынку чужога горада зазірнуць у твар дзяўчынцы-падлетку і ўстрывожыцца яе душэўным неспакоем:«Стала шкада яе, шкада і таго, што яна ніколі не даведаецца, што падумаў пра яе, што адчуў здаравенны ды стараваты дзядзька – прахожы, з выгляду – як мне і дзеці дома кажуць часамі – чагосьці злосны...» – запісвае ў сваіх нататках пісьменнік, праўда, не зусім упэўнены, ці прыме на веру нехта іншы жыццёвую праўду гэтага псіхалагічнага факта.«Хто паверыць, калі запішу? – падумаў я. – Дый сентыментальна будзе... А сёння вось тая дзяўчынка зноў стаіць перад вачыма са сваёй задумай. I запісваю».I добра робіш, дружа мой, – скажу я, як чытач, – дзякуй табе. Дзякуй скажа і тая дзяўчынка, на вочы якой, можа, трапяцца словы твайго прызнання, – няхай не цяпер, калі яна яшчэ падлетак, а тады, калі стане маці сваіх дзяцей, тых падлеткаў, чысціня пачуццяў і жыццёвае шчасце якіх будуць залежаць перш за ўсё ад атмасферы людской чуласці, дабраты і душэўнага далікацтва іх бацькоў іх настаўнікаў і – пацешым сябе добрай надзеяй – тых «здаравенных ды стараватых дзядзькоў», што «з выгляду чагосьці злосныя».Вялікае шчасце для пісьменніка – нідзе і ніколі не быць прахожым. Янка Брыль мае гэтае шчасце і высока шануе яго:«Яшчэ, і яшчэ, і яшчэ раз адкрыць для сябе чалавека і паважаць яго як асобу, як яшчэ адно праяўленне жыцця ў яго пайвышэйшым выражэнні», — гаворыць пісьменнік ў другой нататцы, вызначаючы адчуванне павагі да чалавечай асобы як неабходнасць, як умову, як норму ўласных паводзін, як этычны і эстэтычны кодэкс грамадства.Пільным, праніклівым зрокам убачыць чалавека ў псіхалагічным выяўленні, у найтанчэйшых эмацыянальных адценнях – адна з важнейшых асаблівасцяў увагі Янкі Брыля да людское асобы.Каму, як не яму, павінна запасці ў памяць і астацца там назаўсёды старэнькая хаціна на доўгай вясковай вуліцы, па якой ён прайшоў двойчы з канца ў канец, каб яшчэ раз зірнуць на самотную хату. Чым яна прыцягвае яго ўвагу – пісьменнік даходзіць не адразу. Не тым, што яна – хата, старая, спрадвечная. «У агародчыку, – заўважае Брыль, – перад хатай стаяла бабуля – таксама спрадвечная. Стаяла, калі я ішоў па вёсцы ў адзін канец, стаяла, калі вяртаўся». Але і на гэтым не канчаецца абсяг убачанага. I вось нарэшце пісьменнік заўважае, адкрывае для сябе тую адзіна неабходную яму падрабязнасць, гаворачы прафесійнай мовай – мастацкую дэталь, якая раптам высвечвае сэнс вобраза, стварае цэлую карціну глыбокага эмацыянальнага напаўнення.Знарок стаўлю кропку, каб ухмылка здольных лавіць на паўслове зайграла на нечым твары, які ўжо моршчыцца ад неэстэтычнасці таго, што я абвясціў цэлай паэтычнай карцінай: старэнькая хата, агародчык, а ў ім – бабуля спрадвечная. Якая ж тут паэзія, што тут паэтычнага?Сапраўды, нічога, таму што ў ёй, у гэтай карціне, няма галоўнага эмацыянальнага асяродка, няма той душы, якую зараз, на вашых вачах, у яе (карціну) удыхне мастак:«Побач з бабуляй, каля не вельмі ўжо відушчага акна, – сакавіты зялёны куст. Можа, я не пазнаў бы за нейкіх пяць крокаў а то і не пацікавіўся б, што за куст, але на ім цвіла ружа. Толькі адна».Толькі адна – зазначае пісьменнік. I вы раптам убачылі, як гэтая адна ружа дала вам адчуць і ўсю самотнасць старой жанчыны, і яе надзею на добры водгук няхай сабе і незнаёмага сэрца. Гэта адна-адзінюткая ружа ў агародчыку цяпер ужо зазіхацела, як зыркі вечаровы зніч у шарую гадзіну чалавечага жыцця, калі прыйшла пільная патрэба падумаць – дзеля чаго і як ты яго пражыў.«Светлая кропка агеньчыка», – гаворыць пра гэтую ружу сам пісьменнік, а я, чытач, дадаю: «О, каб жа мы, людзі, часцей умелі бачыць, заўважаць, а яшчэ лепш – запальваць гэтыя агеньчыкі, наколькі б мы былі лепшыя, дабрэйшыя і шчаслівейшыя!»I яшчэ адзін запіс, яшчэ адзін верш пра людскую дабрату – няхай сабе даверліва-наіўны, але колькі ў ім шчырасці і чысціні!… Старая жанчына едзе ў аўтобусе па пыльным гасцінцы род¬ных мясцін. Hi з таго ні з сяго – зазначае аўтар – яна развязала чыстую белую хустку і пачала частаваць пасажыраў вялікімі чырванабокімі яблыкамі. Не знайшоўшы ў сваіх думках тлумачэння такому парыву раптоўнай гасціннасці, калі кабета раздала пасажырам яблыкі, пісьменнік не можа супакоіцца, сказаўшы недакладнае і ўмоўнае: «ні з таго ні з сяго». Яму рупіць дайсці запаветнага сэнсу – з чаго? 3 якое прычыны, з якога штуршка нарадзілася і радасна затрапяталася ў душы пачуццё гарачай удзячнасці людзям, шчодрае імкненне падзяліцца шчасцем, здабытым яе працай. Аўтар перабірае ў сваіх развагах самыя розныя меркаванні. I ніводнага з іх не прымае.«А можа, радасць яе прасцейшая? – задае ён пытанне сабе самому. – Скажам, доўга ішла палямі, вельмі стамілася і ўжо нават не верыла, што аўтобус той будзе, што ён на пустым скрыжаванні яе прасёлка з гаспінцам спыніцца, возьме яе... А ён спыніўся і ўзяў!..»Як бы ўсцешыўся іншы «псіхолаг» – нарэшце знойдзена тлумачэнне, самае жыццёвае і дакладнае.Аж не! «Не, не ў гэтым прычына яе дабраты», – сцвярджае аўтар, так стройна ўжо выбудаваўшы паслядоўную, лагічную і гарманічную кампазіцыю сваіх доказаў. Аказваецца, не! А ў чым жа? – зноў пытаецца пісьменнік. I разам з ім пытаемся ўжо і мы. Акцэнт і інтанацыя, якія гучаць у нашай зацікаўленасці, ужо набылі вышэйшую танальнасць, набліжаючыся да свайго крэшчэнда. Прычынныя ўжо не да прыватнага выпадку, задумваемся і мы разам з пісьменнікам.У чым жа прычына дабраты чалавечай – у натуры, у разуменні жыцця – у чым?I самае цікавае, што ні на адно з пастаўленых пытанняў пісьменнік не дае адказу. Але кожны з нас пачынае сам шукаць і тлумачэння, здавалася б, вельмі нязначнай падзеі, і адказу на вельмі значныя пытанні.Калі Янка Брыль пачаў публікаваць свае першыя цыклы лірычнага дзённіка, мне гэта здалося недаравальный раскошай, раскідваннем таго, што потым пісьменніку прыдалося б для будучых твораў. Уласна кажучы, прызначэнне запісной кніжкі для пісьменніка – творчыя нарыхтоўкі. Аднак, ведаючы, якая ўчэпістая памяць у Брыля – не толькі зрокавая, але і псіхалагічная, памяць перажытых пачуццяў, я ўпэўніўся, што ён мог бы зусім абысціся без запісных кніжак. Тут якраз я і дайшоў, як мне здаецца, больш важнай акалічнасці, што нататкі, запісы, дзённік, у якіх з такім даверам і нават інтымнасцю гаворыць з чытачом Брыль, – гэта, па сутнасці, самая запаветная лабараторыя пісьменніка, у якой даследуецца найгалоўнейшы аб’ект мастацтва – чалавек.Абсяг і axoп аспектаў даследавання тут самыя разнастайныя. Дыяпазон хваль, на якія адгукаецца сэрца даследчыка, настолькі шырокі, што мы часта чуем, як у гаме яго перажывання адначасна гучаць – лагодная усмешка і глыбокае засмучэнне, радасць адкрыцця і бяссілле перад неразгаданай тайнай, даверлівасць шчасця і замкнёнасць, зацятасць самотнай душы.Што зблізіла, зрадніла пачуцці двух, нават не знаёмых між сабою, Антона Чэхава і Максіма Багдановіча? Супадзенне лёсу? Сумная акалічнасць, што ў апошнюю хвіліну абодва апынуліся далека ад роднай зямлі, ад родных і блізкіх людзей?Амаль побач стаяць у Брылёвым дзённіку запісы пра Чэхава і пра Багдановіча, аднак зусім не гэтыя пытанні вынікаюць з разваг і настрою аўтара. Атмасфера свайго, асабістага, душэўнага дачынення перш за ўсё ўразіць вас у гэтых развагах. I Чэхаў, і Багдановіч – дарагія і блізкія нам, людзям, сваёй высокай паэзіяй чалавечнасці. Яны – абодва вялікія паэты, хоць, як вядома, першы з іх ніколі не пісаў вершаў.Брыль выпрабоўвае самыя разнастайныя ракурсы бачання чалавека. Зусім не абавязкова падыходзіць з загадзя прэтэнцыёзнымі, маштабнымі вымярэннямі нават да такіх гігантаў, як Леў Мікалаевіч Талстой. Гляньце на яго з добрай, даверлівай усмешкай. Аказваецца, і ў такіх волатаў духу ёсць свае зямныя «слабасці», цераз якія чамусьці яшчэ бліжэй спазнаеш чалавека і пачынаеш любіць яго яшчэ мацней.У час свайго падарожжа па Германскай Дэмакратычнай Рэспубліцы Брыль занатоўвае такі факт даўняй гісторыі:«У адной з музейных залаў Вартбурга, перад уваходам у тую келлю, дзе Лютэр перакладаў Біблію ў адзін час з нашым Скарынаю... прыемна было чуць ад фрау-гіда, што тут быў калісьці Пётр Першы, а потым Талстой, малады яшчэ, але ўжо слаўны аўтар трылогіі і ваенных апавяданняў. Дык ён, як сведчыць запіс каменданта гэтага замка, больш за ўсё несалідна катаўся на восліках...»У любым выпадку, нават калі камендант замка быў настолькі абмежаваны, што болей нічога не ўбачыў у Талстым, ці нават быў цвёрда перакананы ў сваёй вышэйшай значнасці і перавазе і з асуджэннем глядзеў на госця-блазна, – скажам яму: дзякуй табе, камендант-служака. Тваё асуджэнне выклікала яшчэ большае наша замілаванне жывою натураю дарагога нам чалавека!Па даўняй традыцыі ў старадаўнім парку Вартбурга, як сцвярджае Янка Брыль, і цяпер катанне на восліках – вялікая асалода, асабліва для малышоў.Што ж, будзем лагодныя, даруем і нашаму, як гаворыць пісьменнік, «несаліднаму» Льву Мікалаевічу, які не ўстаяў супраць такой прывабнай спакусы – і пракаціўся на восліку.Будзем, сябры, не толькі лагодныя, а часам і цярплівыя да людскіх слабасцей, тым больш што нехта ж церпіць і нашы!Для пісьменніка, для паэта катэгорыі часу, нават цэлыя, далёкія адна ад другой эпохі – не перашкода ў вызначэнні блізкасці людскіх пачуццяў, асабліва на самых высокіх вяршынях выпрабавання, калі душэўная мужнасць становіцца подзвігам трываласці, вернасці і годнасці чалавечай асобы.У Грузіі на гары Мтацмінда на помніку Грыбаедаву юная Ніна Чаўчавадзэ, жонка паэта, навечна запісала свой адчай і роспач: «...для чего пережила тебя любовь моя?»Гэта вядома многім – і тым, хто пабываў ля магілы Грыбаедава, і тым, хто ведае яго жыццяпіс. Беларускі пісьменнік тут, на гары Мтацмінда, здавалася б, па далёкай асацыяцыі, але па блізкай памяці яго сэрцу, прыгадвае трагедыю, якая здарылася ў часы яго юнацтва ў роднай вёсцы: «У мнагадзетнай удавы ўтапіліся ў касавіцу, купаючыся позна ўвечары, дзве старэйшыя дачкі, работніцы і красуні».Далей аўтар расказвае, як праз трыццаць з лішнім гадоў, прыйшоўшы пад старыя сосны на вясковых могілках, ён пазнаў шэры, замшэлы помнік тае жахлівай трагедыі. I нават прачытаў яшчэ не сцёртыя часам словы, выбітыя на камені местачковым майстрам, – словы, якія маці адарвала ад свайго сэрца:
Ой, вы, сосны, не шумеце, Маіх дочак не будзеце.
Два радкі, народжаныя горам і адчаем непісьменнай жанчыны, – гэта ўжо катэгорыя той народнай паэзіі, якая ніколі не можа быць ні прымітыўнай, ні будзённай, бо выйшла з самых глыбінь людскіх пачуццяў.«Дзевятнаццацігадовы юнак, я тады, у далёкай давераснёускай рэчаіснасці, запісаў сабе новую тэму апавядання. I, як многія іншыя тэмы, не вырашыў яе, нават і не пачаў хоць пачуцці хвалявалі мяне. Асабліва ў той ліпеньскі вечар, калі мы, моладзь трох вёсак, неслі па вузкай, калматай дарозе дзве труны... I тады і доўга яшчэ я не ведаў, што мне рабіць з маім хваляваннем...» – даверліва прызнаецца нам, чытачам, пісьменнік. I мы адказваем яму такой жа даверлівасцю і шчырасцю. I хоць, па сутнасці, на гэтай глыбока псіхалагічнай навеле канчаюцца новыя запісы дзённіка, не канчаюцца нашы хваляванні і наш роздум над жыццём, над веліччу духоўнай трываласці чалавека.3 пакалення ў пакаленне, ад папярэднікаў да сучаснікаў як жывое водгулле перадаюцца такія пачуцці, якія ў сваіх найвышэйшых выяўленнях збліжаюць і яднаюць і сэрца юнай удавы Грыбаедава, і сэрца старой мнагадзетнай ўдавы з беларускай вёскі.У адным са сваіх запісаў Янка Брыль сам у сябе пытаецца: «Хто быў аўтарам выдатных вершаў, якія сталі народнымі песнямі?» I хоць на пастаўленае пытанне і не дае адказу, але чытач удзячны яму ўжо затое, што такі адказ і адказы на многія іншыя пытанні ён, даверыўшыся ходу і развіццю аўтарскай думкі, увайшоўшы ў напружаную атмасферу яго пошукаў, пачынае шукаць сам, радуючыся адкрыццям, да якіх падрыхтаваў яго пісьменнік.Час можа скрышыць, стачыць і высакародны мармур і просты камень, сцерці літары, выбітыя на іх, але ён бяссільны сцерці з памяці людской словы, якія ўжо аддадзены ў запавет сэрцам іншых людзей: «...для чего пережила тебя любовь моя?» і «Ой, вы, сосны, не шумеце, маіх дочак не будзеце».Час не захаваў, не данёс да нас імёнаў людзей, вядома ж – непісьменных, але сапраўдных паэтаў, геніяў з народа, што аддалі яму ў запавет назаўсёды, навечна свае самыя найлепшыя, найпрыгажэйшыя пачуцці, укладзеныя ў словы і ў музыку такіх песенных шэдэўраў, як «А ў полі вярба», «Ці свет, ці світае», «Ой, не кукуй, зязюленька», – пералік іх бясконцы, як бясконцая сама народная творчая спадчына.Гэтыя развагі, выкліканыя развагамі калегі па працы, могуць здацца ў пэўнай ступені абстрагаванымі і аднабаковымі ў спосабе аналізу. Ахвотна прыму гэты папрок. Але я свядома паставіў перад сабой задачу – не толькі чытаць тое, што напісаў таварыш, але і думаць разам з ім, увайсці ў яго лабараторыю, побач з ім весці доследы, якія найбольш займаюць яго ўвагу, і калі вынікі нашых пошукаў у нечым разыдуцца, не супадуць – вінаваты будзе не яго, а мой аспект бачання, ход і логіка маіх вывадаў.Каб не склалася ўражання, што Янка Брыль у сваім дзённіку заняты выключна разважаннямі на тэмы адвечных ісцін, сцвярджэннем крытэрыяў і законаў мастацтва ў яго ўжо выяўленых формах, зазначу, што і ў новых лірычных запісах перш за ўсё выступае сучаснік, чалавек нашых дзён, з пачуццём высокай грамадзянскай адказнасці за ўсё, што бачыць, адчувае, перажывае, аб чым думае і чым устрывожаны.Час яшчэ не сцёр з памяці людской, ні з пакутнай зямлі слядоў, якія пакінулі на ёй нечуваныя трагедыі, страты і ахвяры, што прынесла чалавецтву карычневая чума.У нататках, звязаных з паездкай па Германіі, вобразныя аналогіі і асацыяцыі ўвесь час займаюць увагу пісьменніка, які не толькі на свае вочы бачыў жахі вайны, знявагу і прыніжэнне людской годнасці, але і ў нашы дні востра адчувае небяспеку новых прошукаў чалавеканенавісніцтва і апраўдання злачынстваў, што ўпісаны ў гісторыю крывёю мільёнаў людзей:«...з крутой, арлінай вяршыні крэпасці Кёнігстайн глядзеў на ўтульныя, чырванадахія вёсачкі ў зеляніне садоў, на палявую і лясную красу далін і ўзгоркаў над велічнай, гістарычнай ды песеннай, Эльбай.I зноў уявілася, што і адгэтуль, з чароўнай Саксонскай Швейцарыі, людзі хадзілі далека, «за свет вочы», паліць старых і дзяцей у якім-небудзь большым ці меншым Асвенціме, большай ці меншай Хатыні, у нашым наднёманскім Новым Сяле...»У наступным запісе нота занепакоенасці і трывогі падымаецца на яшчэ вышэйшую ступень – ступень асабістай адказнасці чалавека за сваю будучыню, бацькі за сваіх дзяцей.«Чаму праз майго сына, ставячы яго ў розныя сітуацыі былой і будучай вайны, мне прасцей разумець увесь жах бесчалавечнасці? – разважае сам-насам з сабою пісьменнік, адказваючы на сваё пытанне так: – Таму, што ён найбліжэйшы да майго «я», мы з ім амаль адно, я больш за ўсё на свеце даражу яго прыходам у жыццё, прыходам у якасці майго наступніка, майго паўтарэння ў лепшай – я так хачу – у чысцейшай, дасканалейшай сутнасці».I далей: «Ён – як усе дзеці ўсяго свету. Усе яны – як ён... Боль усіх дзяцей мне лягчэй зразумець праз боль ягоны, праз боль, што не можа быць не маім».Гэта ўжо – выснова высокага гуманістычнага і грамадзянскага абавязку бацькоў, што ўсім сваім жыццём бароняць най¬вялікшую каштоўнасць новага камуністычнага грамадства – чалавечнасць чалавека.«Самая цудоўная, самая міжнародная музыка – дзіцячы смех», – гаворыць Янка Брыль – вобразна, афарыстычна, са ўсёй шчырасцю добрай душы.I, можа быць, дарэмна пісьменнік часта як бы спахапляецца ў гэтай шчырасці і сарамліва просіць у чытачоў прабачэння за сваю расчуленасць і, чаго ён асабліва баіцца, сентыментальнасць. Дзіва што! «Здаравеннаму дзядзьку» яна не да твару, і ўсё ж, як на тое ліха, найбольш церпіць ад яе Брыль якраз жа ў часе сваіх дачыненняў з дзецьмі і ніяк не можа змірыцца з тым, што гэта – натуральная ўласцівасць кожнага добрага чалавека.Янка Брыль па-асабліваму любіць і адчувае маленства. Усё, што ён напісаў і піша пра дзяцей, прадыктавана глыбокім душэўным замілаваннем, роздумам і пачуццём. I сярод новых яго запісаў столькі жывой непасрэднай радасці і эмацыянальнага ўзрушэння там, дзе ён сустракаецца з дзецьмі, захапляецца шчырай наіўнасцю і чысцінёй іх пачуццяў даверлівасцю іх вачэй.Дзеці – усюды дзеці. I ў Германіі, і ў Польшчы, у Беларусі, Грузіі і Арменіі.Тое, што Брыль піша пра дзяцей, з асаблівай асалодай чытаюць дарослыя. I тут я падышоў якраз да той, як мне думаецца, асаблівасці пісьменніка, якую ён, уступіўшы ў дзедаўскі ўзрост, добра разумее і сам. Можна выдатна, цудоўна пісаць пра дзяцей, і ўсё ж гэта будзе літаратура для дарослых. Брыль, які адчувае пэўную мяжу паміж літаратурай пра дзяцей і літаратурай для дзяцей, пакуль што не зусім упэўнена пераходзіць на яе другі бок.На першы погляд, гэта здаецца загадкай. У чым тут сакрэт? У якой прафесійнай спецыфіцы?Дасканала валодаючы кампазіцыяй псіхалагічнага сюжэта, дакладнасцю дэталі, натуральнасцю паводзін сваіх герояў, сцісласцю, суровай ашчаднасцю кожнага слова, Брыль дастаткова мае і той душэўнай шчодрасці, якую так тонка адчуваюць і цэняць дзеці. I, аднак, ён яшчэ не стаў дзіцячым пісьменнікам у поўную меру сваіх магчымасцей. А павінен стаць ім. Я даўно перакананы, што кожны сапраўдны мастак рана ці позна прыходзіць да дзяцей. У гэтым ёсць свая заканамернасць, прыходзіць, бо мае патрэбу далучыцца да той крыніцы, якая жывіць чалавека шчасцем творчасці.Не зусім спадзеючыся на маладога, пачынаючага аўтара, на¬ват самага здольнага, які бярэцца пісаць для дзяцей, я ўпэўнены ў большым поспеху пісьменніка, што ідзе не толькі ад літара¬турнага вопыту, а ў першую чаргу – ад жыццёвага, і якому ёсць што сказаць, ёсць чаму навучыць, і які ўмее гаварыць з дзецьмі.Як гэта будзе ні парадаксальна і недаравальна маёй непаслядоўнасці, я ўсё ж вярнуся да той Брылёвай «слабасці» – замілавання дзецьмі, за якую так часта просіць у нас выбачэння сам пісьменнік і ад якое я так легка хацеў выбавіць Брыля, параіўшы яму – не саромецца расчуленасці. I ўсё ж сам Брыль, відаць, бліжэй да ісціны: расчуленасць цэняць дарослыя, дзеці яе не прымаюць у абыходжанні з імі. Яны вымагаюць поўнай сур’ёзнасці, роўнасці і абсалютнага даверу.Па сваіх дзецях я памятаю, як артыстка – улюбёнка ўсіх дарослых, што праславілася на ўвесь свет выключнай імітацыяй дзіцячага голасу, заўсёды выклікала самы бурны пратэст у маленькіх слухачоў. Пачуўшы яе перадачу, малыя адразу ж кідаліся, каб выключыць радыё.3 радаснай гатоўнасцю дзеці прымуць у сваю гульню, залучаць у свет сваёй выдумкі і фантазіі кожнага, у тым ліку не толькі дзядзьку, але і дзеда, калі мы шчыра паверым і з поўнай павагай і захапленнем будзем глядзець на будучага касманаўта, які круціць перад сабой нябачнае стырно і гудзе на поўную моц усяго свайго рэактыўнага рухавіка. А яшчэ лепш – і самому папрабаваць пераадолець сілу зямнога прыцягнення і ўзняцця ў стратасферу вобразнага мыслення дзіцяці. У гэтым выпадку не страшна і «здзяцінець», калі гэта кампенсуецца вялікай радасцю далучэння да тых найвышэйшых крытэрыяў душэўнай натуральнасці, дзе канчаецца, нарэшце, адчуванне вінаватасці за тое, што мы не толькі стараватыя дзядзі, a і дзяды.У сваіх запісах, што працягваюць лірычны дзённік пісьменніка, Янка Брыль ўбачыўся чытачу не толькі як мастак, якога мы ўжо добра ведаем па шчодрых, поўных прыгаршчах сонечных зярнят і які вызначыўся нястомнымі пошукамі сілы, хараства і выразнасці слова, – у новых мініяцюрах пісьменнік шукае і знаходзіць сілу, хараство і выразнасць думкі ва ўсіх яе самых запаветных выяўленнях непасрэдна праз пачуцці, праз сэрца людское.Канцэнтрацыяй думкі пісьменнік узняў лірычную мініяцюру на новую, яшчэ большую ступень паэтычнасці, кампазіцыйнай і вобразнай завершанасці.Гэта сапраўды паэзія высокай чалавечнасці, якая патрабуе ад чытача напружання думкі, непаспешлівых разваг і роздуму.
1971-1977
Вітка, В. Выбраныя творы / Васіль Вітка ; укладанне і каментар Т.Тарасавай ; прадмова А. Васілевіч. – Мінск : Беларуская навука, 2013. – (Беларускі кнігазбор. Сер. 1. Мастацкая літаратура). – С. 446–482.
Ой, вы, сосны, не шумеце, Маіх дочак не будзеце.
Два радкі, народжаныя горам і адчаем непісьменнай жанчыны, – гэта ўжо катэгорыя той народнай паэзіі, якая ніколі не можа быць ні прымітыўнай, ні будзённай, бо выйшла з самых глыбінь людскіх пачуццяў.«Дзевятнаццацігадовы юнак, я тады, у далёкай давераснёускай рэчаіснасці, запісаў сабе новую тэму апавядання. I, як многія іншыя тэмы, не вырашыў яе, нават і не пачаў хоць пачуцці хвалявалі мяне. Асабліва ў той ліпеньскі вечар, калі мы, моладзь трох вёсак, неслі па вузкай, калматай дарозе дзве труны... I тады і доўга яшчэ я не ведаў, што мне рабіць з маім хваляваннем...» – даверліва прызнаецца нам, чытачам, пісьменнік. I мы адказваем яму такой жа даверлівасцю і шчырасцю. I хоць, па сутнасці, на гэтай глыбока псіхалагічнай навеле канчаюцца новыя запісы дзённіка, не канчаюцца нашы хваляванні і наш роздум над жыццём, над веліччу духоўнай трываласці чалавека.3 пакалення ў пакаленне, ад папярэднікаў да сучаснікаў як жывое водгулле перадаюцца такія пачуцці, якія ў сваіх найвышэйшых выяўленнях збліжаюць і яднаюць і сэрца юнай удавы Грыбаедава, і сэрца старой мнагадзетнай ўдавы з беларускай вёскі.У адным са сваіх запісаў Янка Брыль сам у сябе пытаецца: «Хто быў аўтарам выдатных вершаў, якія сталі народнымі песнямі?» I хоць на пастаўленае пытанне і не дае адказу, але чытач удзячны яму ўжо затое, што такі адказ і адказы на многія іншыя пытанні ён, даверыўшыся ходу і развіццю аўтарскай думкі, увайшоўшы ў напружаную атмасферу яго пошукаў, пачынае шукаць сам, радуючыся адкрыццям, да якіх падрыхтаваў яго пісьменнік.Час можа скрышыць, стачыць і высакародны мармур і просты камень, сцерці літары, выбітыя на іх, але ён бяссільны сцерці з памяці людской словы, якія ўжо аддадзены ў запавет сэрцам іншых людзей: «...для чего пережила тебя любовь моя?» і «Ой, вы, сосны, не шумеце, маіх дочак не будзеце».Час не захаваў, не данёс да нас імёнаў людзей, вядома ж – непісьменных, але сапраўдных паэтаў, геніяў з народа, што аддалі яму ў запавет назаўсёды, навечна свае самыя найлепшыя, найпрыгажэйшыя пачуцці, укладзеныя ў словы і ў музыку такіх песенных шэдэўраў, як «А ў полі вярба», «Ці свет, ці світае», «Ой, не кукуй, зязюленька», – пералік іх бясконцы, як бясконцая сама народная творчая спадчына.Гэтыя развагі, выкліканыя развагамі калегі па працы, могуць здацца ў пэўнай ступені абстрагаванымі і аднабаковымі ў спосабе аналізу. Ахвотна прыму гэты папрок. Але я свядома паставіў перад сабой задачу – не толькі чытаць тое, што напісаў таварыш, але і думаць разам з ім, увайсці ў яго лабараторыю, побач з ім весці доследы, якія найбольш займаюць яго ўвагу, і калі вынікі нашых пошукаў у нечым разыдуцца, не супадуць – вінаваты будзе не яго, а мой аспект бачання, ход і логіка маіх вывадаў.Каб не склалася ўражання, што Янка Брыль у сваім дзённіку заняты выключна разважаннямі на тэмы адвечных ісцін, сцвярджэннем крытэрыяў і законаў мастацтва ў яго ўжо выяўленых формах, зазначу, што і ў новых лірычных запісах перш за ўсё выступае сучаснік, чалавек нашых дзён, з пачуццём высокай грамадзянскай адказнасці за ўсё, што бачыць, адчувае, перажывае, аб чым думае і чым устрывожаны.Час яшчэ не сцёр з памяці людской, ні з пакутнай зямлі слядоў, якія пакінулі на ёй нечуваныя трагедыі, страты і ахвяры, што прынесла чалавецтву карычневая чума.У нататках, звязаных з паездкай па Германіі, вобразныя аналогіі і асацыяцыі ўвесь час займаюць увагу пісьменніка, які не толькі на свае вочы бачыў жахі вайны, знявагу і прыніжэнне людской годнасці, але і ў нашы дні востра адчувае небяспеку новых прошукаў чалавеканенавісніцтва і апраўдання злачынстваў, што ўпісаны ў гісторыю крывёю мільёнаў людзей:«...з крутой, арлінай вяршыні крэпасці Кёнігстайн глядзеў на ўтульныя, чырванадахія вёсачкі ў зеляніне садоў, на палявую і лясную красу далін і ўзгоркаў над велічнай, гістарычнай ды песеннай, Эльбай.I зноў уявілася, што і адгэтуль, з чароўнай Саксонскай Швейцарыі, людзі хадзілі далека, «за свет вочы», паліць старых і дзяцей у якім-небудзь большым ці меншым Асвенціме, большай ці меншай Хатыні, у нашым наднёманскім Новым Сяле...»У наступным запісе нота занепакоенасці і трывогі падымаецца на яшчэ вышэйшую ступень – ступень асабістай адказнасці чалавека за сваю будучыню, бацькі за сваіх дзяцей.«Чаму праз майго сына, ставячы яго ў розныя сітуацыі былой і будучай вайны, мне прасцей разумець увесь жах бесчалавечнасці? – разважае сам-насам з сабою пісьменнік, адказваючы на сваё пытанне так: – Таму, што ён найбліжэйшы да майго «я», мы з ім амаль адно, я больш за ўсё на свеце даражу яго прыходам у жыццё, прыходам у якасці майго наступніка, майго паўтарэння ў лепшай – я так хачу – у чысцейшай, дасканалейшай сутнасці».I далей: «Ён – як усе дзеці ўсяго свету. Усе яны – як ён... Боль усіх дзяцей мне лягчэй зразумець праз боль ягоны, праз боль, што не можа быць не маім».Гэта ўжо – выснова высокага гуманістычнага і грамадзянскага абавязку бацькоў, што ўсім сваім жыццём бароняць най¬вялікшую каштоўнасць новага камуністычнага грамадства – чалавечнасць чалавека.«Самая цудоўная, самая міжнародная музыка – дзіцячы смех», – гаворыць Янка Брыль – вобразна, афарыстычна, са ўсёй шчырасцю добрай душы.I, можа быць, дарэмна пісьменнік часта як бы спахапляецца ў гэтай шчырасці і сарамліва просіць у чытачоў прабачэння за сваю расчуленасць і, чаго ён асабліва баіцца, сентыментальнасць. Дзіва што! «Здаравеннаму дзядзьку» яна не да твару, і ўсё ж, як на тое ліха, найбольш церпіць ад яе Брыль якраз жа ў часе сваіх дачыненняў з дзецьмі і ніяк не можа змірыцца з тым, што гэта – натуральная ўласцівасць кожнага добрага чалавека.Янка Брыль па-асабліваму любіць і адчувае маленства. Усё, што ён напісаў і піша пра дзяцей, прадыктавана глыбокім душэўным замілаваннем, роздумам і пачуццём. I сярод новых яго запісаў столькі жывой непасрэднай радасці і эмацыянальнага ўзрушэння там, дзе ён сустракаецца з дзецьмі, захапляецца шчырай наіўнасцю і чысцінёй іх пачуццяў даверлівасцю іх вачэй.Дзеці – усюды дзеці. I ў Германіі, і ў Польшчы, у Беларусі, Грузіі і Арменіі.Тое, што Брыль піша пра дзяцей, з асаблівай асалодай чытаюць дарослыя. I тут я падышоў якраз да той, як мне думаецца, асаблівасці пісьменніка, якую ён, уступіўшы ў дзедаўскі ўзрост, добра разумее і сам. Можна выдатна, цудоўна пісаць пра дзяцей, і ўсё ж гэта будзе літаратура для дарослых. Брыль, які адчувае пэўную мяжу паміж літаратурай пра дзяцей і літаратурай для дзяцей, пакуль што не зусім упэўнена пераходзіць на яе другі бок.На першы погляд, гэта здаецца загадкай. У чым тут сакрэт? У якой прафесійнай спецыфіцы?Дасканала валодаючы кампазіцыяй псіхалагічнага сюжэта, дакладнасцю дэталі, натуральнасцю паводзін сваіх герояў, сцісласцю, суровай ашчаднасцю кожнага слова, Брыль дастаткова мае і той душэўнай шчодрасці, якую так тонка адчуваюць і цэняць дзеці. I, аднак, ён яшчэ не стаў дзіцячым пісьменнікам у поўную меру сваіх магчымасцей. А павінен стаць ім. Я даўно перакананы, што кожны сапраўдны мастак рана ці позна прыходзіць да дзяцей. У гэтым ёсць свая заканамернасць, прыходзіць, бо мае патрэбу далучыцца да той крыніцы, якая жывіць чалавека шчасцем творчасці.Не зусім спадзеючыся на маладога, пачынаючага аўтара, на¬ват самага здольнага, які бярэцца пісаць для дзяцей, я ўпэўнены ў большым поспеху пісьменніка, што ідзе не толькі ад літара¬турнага вопыту, а ў першую чаргу – ад жыццёвага, і якому ёсць што сказаць, ёсць чаму навучыць, і які ўмее гаварыць з дзецьмі.Як гэта будзе ні парадаксальна і недаравальна маёй непаслядоўнасці, я ўсё ж вярнуся да той Брылёвай «слабасці» – замілавання дзецьмі, за якую так часта просіць у нас выбачэння сам пісьменнік і ад якое я так легка хацеў выбавіць Брыля, параіўшы яму – не саромецца расчуленасці. I ўсё ж сам Брыль, відаць, бліжэй да ісціны: расчуленасць цэняць дарослыя, дзеці яе не прымаюць у абыходжанні з імі. Яны вымагаюць поўнай сур’ёзнасці, роўнасці і абсалютнага даверу.Па сваіх дзецях я памятаю, як артыстка – улюбёнка ўсіх дарослых, што праславілася на ўвесь свет выключнай імітацыяй дзіцячага голасу, заўсёды выклікала самы бурны пратэст у маленькіх слухачоў. Пачуўшы яе перадачу, малыя адразу ж кідаліся, каб выключыць радыё.3 радаснай гатоўнасцю дзеці прымуць у сваю гульню, залучаць у свет сваёй выдумкі і фантазіі кожнага, у тым ліку не толькі дзядзьку, але і дзеда, калі мы шчыра паверым і з поўнай павагай і захапленнем будзем глядзець на будучага касманаўта, які круціць перад сабой нябачнае стырно і гудзе на поўную моц усяго свайго рэактыўнага рухавіка. А яшчэ лепш – і самому папрабаваць пераадолець сілу зямнога прыцягнення і ўзняцця ў стратасферу вобразнага мыслення дзіцяці. У гэтым выпадку не страшна і «здзяцінець», калі гэта кампенсуецца вялікай радасцю далучэння да тых найвышэйшых крытэрыяў душэўнай натуральнасці, дзе канчаецца, нарэшце, адчуванне вінаватасці за тое, што мы не толькі стараватыя дзядзі, a і дзяды.У сваіх запісах, што працягваюць лірычны дзённік пісьменніка, Янка Брыль ўбачыўся чытачу не толькі як мастак, якога мы ўжо добра ведаем па шчодрых, поўных прыгаршчах сонечных зярнят і які вызначыўся нястомнымі пошукамі сілы, хараства і выразнасці слова, – у новых мініяцюрах пісьменнік шукае і знаходзіць сілу, хараство і выразнасць думкі ва ўсіх яе самых запаветных выяўленнях непасрэдна праз пачуцці, праз сэрца людское.Канцэнтрацыяй думкі пісьменнік узняў лірычную мініяцюру на новую, яшчэ большую ступень паэтычнасці, кампазіцыйнай і вобразнай завершанасці.Гэта сапраўды паэзія высокай чалавечнасці, якая патрабуе ад чытача напружання думкі, непаспешлівых разваг і роздуму.
1971-1977
Вітка, В. Выбраныя творы / Васіль Вітка ; укладанне і каментар Т.Тарасавай ; прадмова А. Васілевіч. – Мінск : Беларуская навука, 2013. – (Беларускі кнігазбор. Сер. 1. Мастацкая літаратура). – С. 446–482.
ЕДНАСЦЬ 3 ЖЫВЫМІ ВЫТОКАМІ
ЕДНАСЦЬ 3 ЖЫВЫМІ ВЫТОКАМІ
Плеяда – і трэба сказаць – магутная плеяда паэтаў, якая прыйшла ў літаратуру неўзабаве пасля вайны, бадай, цяпер, у нашы дні, ужо нясе галоўную службу паэтычнага слова.Пакаленне равеснікаў Ніла Гілевіча вельмі адметнае ў беларускай літаратуры. Ніхто адзін на другога не падобны, хоць, здавалася б, з’яднаны і перажытым часам, і тэмамі, і праблематыкай.Чым вабіць, чым вылучаецца Ніл Плевіч? Перш за ўсё, думаю, як ніхто, – непасрэднай блізкасцю да жывых вытокаў народнай творчасці.Паэзія Гілевіча і фальклор – спецыяльная тэма для размовы. Зазначу толькі, што яго творчы поспех не ад таго, што ён браў і бярэ фальклор, так сказаць, напракат, пішучы па яго ўзору свае творы. Не, Гілевіч, мабыць, невыпадкова ўзяўся і за навуковае даследаванне фальклору перш за ўсё таму, што вельмі блізка ўбачыў ва ўсім багацці самую лабараторыю народнай паэтыкі, выдатную здольнасць народа мысліць не толькі вобразамі і пачуццямі ў песнях, у лірыцы, a і маштабна бачыць жыццё ў эпічных і гістарычных абагульненнях.Мы прывыклі да стэрэатыпаў. Фальклор у нас – заўсёды скарбы. А як падступіцца да гэтых скарбаў? Падступаемся не адно стагоддзе. А ў нашы дні нават чуліся галасы – ці не пара ўжо гэтыя скарбы апісаць, заінвентарызаваць, скласці ў акадэмічныя скрыні і павесіць сургучную пячаць?Паслухаўшы такіх ультрапрагрэсіўных дарадцаў, мы, як вядомы скупы рыцар, перад людзьмі і светам зрабіліся б убогімі жабракамі. Беларуская літаратура далека яшчэ не адкрыла, можа быць, самых важнейшых, самых глыбінных пластоў фальклору, які ў многіх славянскіх і еўрапейскіх культурах дапамог стварыць эпічныя, гістарычныя і легендарныя помнікі велічы народнага генія.Не будзем забываць, што на працягу стагоддзяў фальклор – не толькі песня і казка, a і аснова этычна-эстэтычных уяўленняў народа, яго маральны кодэкс, мудрасць выхавання і навучання, яго педагагічная акадэмія, і наогул – яго адзіная акадэмія...Я з вялікай цікавасцю сачу за даследчыцкай работай Гілевіча. I вельмі абрадаваўся, калі ўслед за кнігаю сваіх «Загадак» ён выдаў упершыню ў Беларусі навуковае даследаванне народнай загадкі. Гэта даўно і пільна неабходныя практычныя дапаможнікі нашай школе, якая, на вялікі жаль, многае траціць ад таго, што не можа спалучыць навучанне з вобразным мысленнем дзяцей.У асобе Гілевіча мы маем і дзіцячага паэта дзякуючы яго блізкасці да вытокаў жывога народнага слова.Гэта прычыннасць і залежнасць, думаю, яшчэ болей відна на творчых поспехах Гілевіча – сатырыка і гумарыста. Спадзяюся, што многія з нас неаднойчы былі сведкамі і мелі асалоду бачыць і чуць выключны поспех паэта ў гэтым жанры.Баюся, што можа скласціся ўражанне, нібыта ўсе поспехі і паэтычнае майстэрства Ніла Плевіча цалкам залежаць ад фальклору.Глыбока і плённа можа пранікаць у народную паэтыку толькі майстар з высокай эстэтычнай культурай. Гілевіч – паэт, якому добра вядомы вопыт айчыннай класічнай і сучаснай паэзіі, аб чым сведчаць яго «Актавы». Што ж да паэзіі славянскага свету, дык тут ён, як усімі намі прызнана, у некаторыя краіны першы церабіў сцежкі, адкрываючы нам многія скарбы. I беларускія паэты ўдзячны свайму калегу – Нілу Плевічу, бо нямала хто з нас загаварыў на вялікай мове братняй еднасці.
1977
Вітка, В. Выбраныя творы / Васіль Вітка ; укладанне і каментар Т.Тарасавай ; прадмова А. Васілевіч. – Мінск : Беларуская навука, 2013. – (Беларускі кнігазбор. Сер. 1. Мастацкая літаратура). – С. 484–486.
1977
Вітка, В. Выбраныя творы / Васіль Вітка ; укладанне і каментар Т.Тарасавай ; прадмова А. Васілевіч. – Мінск : Беларуская навука, 2013. – (Беларускі кнігазбор. Сер. 1. Мастацкая літаратура). – С. 484–486.
ПАЭЗІЯ ЖЫЦЦЁВЫХ ДАРОГ
ПАЭЗІЯ ЖЫЦЦЁВЫХ ДАРОГ
Многа паэтаў на свеце. Як пазнаюць, як адрозніваюць іх чытачы адзін ад другога? Мала ўцехі, калі толькі па прозвішчах.Бо як бы ні гаварыў паэт сам пра сябе і нават як бы ні хвалілі або ні лаялі яго крытыкі, ён уваходзіць у памяць, у пачуцці людскія творамі – няхай некалькімі вершамі, няхай адной песняй, нават адным радком, калі гэта ўласнае, вынашанае, набалелае, запаветнае – вось яго пашпарт і візітная картка, па якой мы пазнаём аблічча аўтара, яго манеру, стыль, адметнасць слова, засведчанага ўласным лёсам.Сяргей Грахоўскі пазнаецца па творах. У паэта многа чытачоў, сяброў і прыхільнікаў яго таленту. Пэўна, перш за ўсё таму, што ён заўсёды ішоў і ідзе да свайго чытача як да блізкага субяседніка, з якім гаворыць шчыра і даверліва – адкрытым сэрцам, як адкрытым тэкстам, без ускладнёнага метафарычнага шыфру і сінтаксічнай закадзіраванасці радка.Рытмічнай кардыяграме верша не ўласцівыя нечаканыя перапады і галаваломныя кручы. Гэта майстар строгай формы, верны лепшым традыцыям і вопыту сваіх папярэднікаў не толькі ў нашай, беларускай класічнай паэзіі.Для пацвярджэння гэтай думкі спашлюся на прыклад з творчай практыкі паэта – яго пераклад Аляксандра Блока.Вобразна кажучы, адзін з самых дасканалых майстроў па архітэктоніцы, па кампазіцыі, па гучанню рускага верша вельмі доўга чакаў і выбіраў сабе перакладчыка на беларускую мову, і не памыліўся, выбраўшы Сяргея Грахоўскага, які пераклаў і такія паэмы, як «Дванаццаць» і «Салаўіны сад» – рэчы выключнай вобразнай насычанасці і яго лірычныя шэдэўры, дзе гранічна скандэнсаваны эмоцыі незвычайнай выбуховай сілы і святла такога азарэння, калі раптам адначасна бачацца нам і глыбінныя таямніцы душы чалавечай, і неабсяжныя далягляды цэлых гістарычных эпох. Інтанацыйная структура блокаўскага верша з яе асаблівай адметнасцю тонка адчута і ўдала ўвасоблена беларускім паэтам у сваёй мове, сродкамі ўласнага вопыту. Як чытач я заўсёды і без подпісу пазнаю Сяргея Грахоўскага па радках, у якіх пульсуюць думка і пачуццё, пазначаныя яго асабістай перажытасцю, радасцю і смуткам паэта.Такой бачыцца і чуецца мне гучаннем высокага эмацыянальнага напружання яго «Паэма дарог» і многія рэчы, што здабываліся нялёгкай цаной, вывяраліся суровай праўдай жыцця і нясхіснай верай у чалавека на ўсіх тых дарогах, якія давялося прайсці паэту ў гады і ў тым сваім узросце, калі талент, падараваны прыродай, асабліва вымагае не толькі чуласці і падтрымкі, a і актыўнага самавыяўлення і няспыннага творчага ўдасканалення.Свой першы верш, які называўся «На змену Ільічу», ён апублікаваў у часопісе «Беларускі піянер». Пад вершам стаяў подпіс: «Піянер Сяргей Грахоўскі».Падумаць толькі, у якім узросце нараджаюцца паэты! Але шлях у паэзію не просты і гладкі. Я сустрэў Грахоўскага ў Бабруйску на дрэваапрацоўчым камбінаце, дзе мы працавалі з ім у адным цэху, дзе нашы станкі стаялі побач.Наша сяброўства пачалося з нашага юнацтва, з маладосці ўсёй краіны, з духоўнага ўздыму роднай рэспублікі. Нездарма першыя выданні, у якіх мы друкавалі свае вершы, называліся «Вясна» і «Уздым». Пачыналася першая гераічная пяцігодка. Бабруйскі лесакамбінат быў яе буйнейшай будоўляй.Мабыць, па добрых законах юнацкай еднасці, мы, хто паспеў ужо скласці свае першыя вершаваныя радкі, надрукаваць у газеце або ў часопісе селькараўскую нататку, з цікаўнасцю цягнуліся адзін да другога, лучачыся ў нейкае вельмі жаданае і прывабнае для кожнага з нас літаратурнае брацтва. Не дзіва, што напрыканцы ўскраіннай вуліцы – Мінскай, якая вяла на дрэваапрацоўчы камбінат, нас, пачынаючых паэтаў, рабочых камбіната, сабраўся аж цэлы гурт. У доме Барыса Мікуліча і яго сясцёр знайшлі гасцінны прытулак Яўхім Кохан, Сяргей Грахоўскі і я, насупраць, цераз вуліцу, жыў Аляксей Зарыцкі. Пазней на камбінат прыйшлі Пімен Панчанка, вядомы цяпер літаратуразнаўца Янка Казека. Усіх нас яднала вясна жыцця і «Вясна» як літаратурны асяродак, душой якога быў Міхась Лынькоў. Між нашай сябрыны хораша і самабытна загучалі тады апавяданні лесніка Хведара Бужана, тэлеграфіста Хвядоса Шынклера, настаўнікаў Рыгора Бахты, Міколы Лобана, Алёксы Жукоўскага, вершы Алеся Жаўрука, Рыгора Суніцы, Апанаса Атавы, Міколы Аўрамчыка.Што гэта быў за час! Сказаўшы адным словам – шчаслівы, час не толькі пераўтварэння ўсяго народнага жыцця, але і нечуванага духоўнага адраджэння, не зважаючы на цяжкасці, якія і нам, і ўжо нашым дзецям хіба што прыйшлося яшчэ не раз пабачыць і перажыць у дні Вялікай Айчыннай і ў першыя пасляваенныя гады.Холадна і голадна было нашаму юнацтву. У самай пары маладыя хлопцы і дзяўчаты, якім толькі б набірацца сілы, мы жылі надгаладзень.У нас, у рабочых, была хіба толькі адна перавага перад сваімі равеснікамі – утрыманцамі бацькоў і тымі, што вучыліся, – мы елі хлеба ўдвая болей: ажно восемсот грамаў! Гэта на дзень. Але рэдка калі ўдавалася падзяліць норму не то што на тры, a і на два разы: пачаўшы есці, цяжка было ўтрымацца, каб не падабраць і апошнія крошкі. А бывала ж, у нашым заводскім ларку, каб не ўсухамя, да хлеба далучыш яшчэ і бутэльку морсу – смакатоцце, што не выказаць словамі! А на начной змене ў цэхавай сталовай можна было пражывіць душу ну калі не гарачай, дык цёплай, напэўна, стравай: на першае – суп, на другое – каша. Праўда, з адных-адзіных круп.Тады гораду Бабруйску шанцавала на ячную сечку, а яшчэ – на конскую каўбасу, таўшчынёй у добрае бервяно, якое распілоўвалі кругамі. Сталавальні свае не магу забыцца па вельмі строгаму парадку і дысцыпліне. Туды заходзілі, толькі атрымаўшы пры ўваходзе алавяную лыжку, выйсці назад без лыжкі ты ўжо не мог. Пільная варта ахоўвала ў дзвярах таз з алавянымі пропусками I цяпер гудзе ўвушшу родная наша карміцелька: звіняць, бразгаюць міскі і лыжкі, а ў патыліцу дыхае чарга. Сам выстаяў, каб сесці, a і па табе ўжо занята. Ніхто не паспяваў нагрэць месца. Пасля я ўсё жыццё заўважаў за сабой звычку – нават у гасцях есці прыхапкам.Чаму я прыгадваю ўсё гэта? Таму што пішу пра свайго сябра, жыццёвая дарога якога пачыналася з тых дзён. Не так лёгка было юнаку адстаяць ноч пры станку. Аднойчы з Сяргеем здарылася бяда. Падаючы дошку ў фугавальны станок, ён незаўважна, механічна падсадзіў пад нажы палец.Тыя, хто распарадзіўся далейшым лесам паэта, ва ўсіх папеpax, што суправаджалі вандроўніка па самых далёкіх дарогах, сярод асабістых яго адзнак, ніколі не абміналі найбольш адметнай: адсутнасць мезенага пальца на левай руцэ.Трэба было мінуць аж двум дзесяцігоддзям, каб з вышыні перажытага ўспамінаць пра гэта не з горкай, а нават з лагоднай іроніяй:
Мяне выхоўвалі, Мяне захоўвалі, Я то з’яўляўся, То знікаў, Мяне вадзілі I ахоўвалі, Хоць я нікуды Не ўцякаў.
Мяне узважвалі I мералі,Здымалі ў профіль I анфас, Але ні разу Не праверылі Душы наяўнасць I запас.
Запас душы паэта аказаўся багатым, шчодрым і трывалым.Піянер Грахоўскі апублікаваў першы верш, калі яму было трынаццаць год. Першую сваю кнігу пад назвай «Дзень нараджэння» паэт выдаў, калі яму споўнілася сорак пяць.Паэма жыццёвых дарог, кожны яе радок складаліся і выпрабоўваліся на самых крутых паваротах і пераломах часу, пакуль прыйшлі, вярнуліся ў родную паэзію.Піянер Сяргей Грахоўскі... Не зважаючы на гады, на паважаны ўзрост, ён і цяпер для новых сваіх чытачоў і для нас, яго сучаснікаў — піянер у поўным значэнні гэтага слова: пачынальнік, завадатар, разведчык і вястун новага.Гэта – паэт заўсёды актыўнага, няўрымслівага грамадзянскага тэмпераменту, у творчасці якога знаходзяць непасрэдны водгук важнейшыя падзеі ў жыцці савецкіх людзей, у грамадскім асяроддзі, у якім жыло і жыве чуйнае сэрца паэта.Памятаю адзін з юнацкіх яго вершаў ці, дакладней сказаўшы, нагоду і абставіны, якія выклікалі гэты верш да жыцця. Гэта было яшчэ на дрэваапрацоўчым камбінаце, калі мы аднойчы апынуліся перад небяспекай спынення работы ўсяго прадпрыемства: прарвала падземныя трубы, што жывілі вадой кацельню электрастанцыі. Толькі кемлівасць і адвага двух рабочых Мадорскага і Савіча ўратавалі завод ад аварыі. Пра гэта малады паэт напісаў амаль цэлую паэму, якую надрукаваў самы папулярны на той час літаратурны часопіс «Маладняк» (1931. № 7-8). Праўда, здарылася так, што, калі прыйшоў гэты нумар, Грахоўскі апынуўся ў бальніцы, захварэўшы на брушны тыфус. Часопіс мы перадалі яму ў палату тайком праз фортачку. Галоўны ўрач, заўважыўшы недазволеную перадачу, абурыўся, але, адгарнуўшы вокладку, на першай старонцы ўбачыў імя і прозвішча свайго хворага, што ляжаў у вельмі цяжкім стане. Чулы і добры чалавек, ён не адыходзіў ад хлопца, пакуль не ўратаваў, не падняў яго на ногі.За спагаду і чуласць паэт праз усё жыццё нясе людзям шчырую душэўную ўдзячнасць, засмучаючыся іх горам, радуючыся іх шчасцю.Грамадзянская чуйнасць асабліва да клопату і трывог, якімі жыве наш малады і самы юны сучаснік – гэтыя якасці ўласцівыя яму не толькі як паэту, але і празаіку, і публіцысту.Ён напісаў аповесць, якая прывабіла чытача незвычайнасцю падзей і праўдай гераічных людскіх характараў, – «Рудабельская рэспубліка».У пачатку шасцідзясятых гадоў Сяргей Грахоўскі тыднямі, месяцамі жыве і працуе на будоўлі Полацкага нафтавага завода, піша вершы, друкуе нарысы.Прагны да цікавых людзей, да новых мясцін, ён не абмінаў у рэспубліцы, пэўна, ніводнага раёна.Па незабыўных уражаннях яму блізкія і родныя бясконцыя прасторы ўсёй Радзімы, велічныя вобразы якой увайшлі ў яго вершы і паэмы, апавяданні і аповесці.Хай не лёгка, але светла і хораша было нам з ім у юнацтве, шчасліва і ўцешна, калі абодва ўжо ў дзедаўскім узросце стваралі мы часопіс для дзяцей «Вясёлка», першы нумар якога пачынаўся яго звонкімі, сонечнымі радкамі:
Распраўляе крылы пчолка, Зелянее збажына. Загарэлася вясёлка –Будзе добрая вясна.
Пэўна, гэтак заўсёды: ад вясны і да вясны ішла і ідзе, перадавалася і перадаецца эстафета жыцця, эстафета маладосці і паэзіі.
1983
Вітка, В. Выбраныя творы / Васіль Вітка ; укладанне і каментар Т.Тарасавай ; прадмова А. Васілевіч. – Мінск : Беларуская навука, 2013. – (Беларускі кнігазбор. Сер. 1. Мастацкая літаратура). – С. 494–499.
Мяне выхоўвалі, Мяне захоўвалі, Я то з’яўляўся, То знікаў, Мяне вадзілі I ахоўвалі, Хоць я нікуды Не ўцякаў.
Мяне узважвалі I мералі,Здымалі ў профіль I анфас, Але ні разу Не праверылі Душы наяўнасць I запас.
Запас душы паэта аказаўся багатым, шчодрым і трывалым.Піянер Грахоўскі апублікаваў першы верш, калі яму было трынаццаць год. Першую сваю кнігу пад назвай «Дзень нараджэння» паэт выдаў, калі яму споўнілася сорак пяць.Паэма жыццёвых дарог, кожны яе радок складаліся і выпрабоўваліся на самых крутых паваротах і пераломах часу, пакуль прыйшлі, вярнуліся ў родную паэзію.Піянер Сяргей Грахоўскі... Не зважаючы на гады, на паважаны ўзрост, ён і цяпер для новых сваіх чытачоў і для нас, яго сучаснікаў — піянер у поўным значэнні гэтага слова: пачынальнік, завадатар, разведчык і вястун новага.Гэта – паэт заўсёды актыўнага, няўрымслівага грамадзянскага тэмпераменту, у творчасці якога знаходзяць непасрэдны водгук важнейшыя падзеі ў жыцці савецкіх людзей, у грамадскім асяроддзі, у якім жыло і жыве чуйнае сэрца паэта.Памятаю адзін з юнацкіх яго вершаў ці, дакладней сказаўшы, нагоду і абставіны, якія выклікалі гэты верш да жыцця. Гэта было яшчэ на дрэваапрацоўчым камбінаце, калі мы аднойчы апынуліся перад небяспекай спынення работы ўсяго прадпрыемства: прарвала падземныя трубы, што жывілі вадой кацельню электрастанцыі. Толькі кемлівасць і адвага двух рабочых Мадорскага і Савіча ўратавалі завод ад аварыі. Пра гэта малады паэт напісаў амаль цэлую паэму, якую надрукаваў самы папулярны на той час літаратурны часопіс «Маладняк» (1931. № 7-8). Праўда, здарылася так, што, калі прыйшоў гэты нумар, Грахоўскі апынуўся ў бальніцы, захварэўшы на брушны тыфус. Часопіс мы перадалі яму ў палату тайком праз фортачку. Галоўны ўрач, заўважыўшы недазволеную перадачу, абурыўся, але, адгарнуўшы вокладку, на першай старонцы ўбачыў імя і прозвішча свайго хворага, што ляжаў у вельмі цяжкім стане. Чулы і добры чалавек, ён не адыходзіў ад хлопца, пакуль не ўратаваў, не падняў яго на ногі.За спагаду і чуласць паэт праз усё жыццё нясе людзям шчырую душэўную ўдзячнасць, засмучаючыся іх горам, радуючыся іх шчасцю.Грамадзянская чуйнасць асабліва да клопату і трывог, якімі жыве наш малады і самы юны сучаснік – гэтыя якасці ўласцівыя яму не толькі як паэту, але і празаіку, і публіцысту.Ён напісаў аповесць, якая прывабіла чытача незвычайнасцю падзей і праўдай гераічных людскіх характараў, – «Рудабельская рэспубліка».У пачатку шасцідзясятых гадоў Сяргей Грахоўскі тыднямі, месяцамі жыве і працуе на будоўлі Полацкага нафтавага завода, піша вершы, друкуе нарысы.Прагны да цікавых людзей, да новых мясцін, ён не абмінаў у рэспубліцы, пэўна, ніводнага раёна.Па незабыўных уражаннях яму блізкія і родныя бясконцыя прасторы ўсёй Радзімы, велічныя вобразы якой увайшлі ў яго вершы і паэмы, апавяданні і аповесці.Хай не лёгка, але светла і хораша было нам з ім у юнацтве, шчасліва і ўцешна, калі абодва ўжо ў дзедаўскім узросце стваралі мы часопіс для дзяцей «Вясёлка», першы нумар якога пачынаўся яго звонкімі, сонечнымі радкамі:
Распраўляе крылы пчолка, Зелянее збажына. Загарэлася вясёлка –Будзе добрая вясна.
Пэўна, гэтак заўсёды: ад вясны і да вясны ішла і ідзе, перадавалася і перадаецца эстафета жыцця, эстафета маладосці і паэзіі.
1983
Вітка, В. Выбраныя творы / Васіль Вітка ; укладанне і каментар Т.Тарасавай ; прадмова А. Васілевіч. – Мінск : Беларуская навука, 2013. – (Беларускі кнігазбор. Сер. 1. Мастацкая літаратура). – С. 494–499.
СТАЛАСЦЬ ТАЛЕНТУ
СТАЛАСЦЬ ТАЛЕНТУ
Яго маладосць ад прыроджанага аптымізму і жыццялюбства. Ён сапраўды валодае шчаслівым, радасным талентам, а можа быць, і сакрэтам маладосці.Асабіста я зазнаў яго маладым і такім ведаю на працягу ўжо некалькіх дзесяцігоддзяў. Як светла ўспамінаецца асабліва дарагая для нас пара стварэння нашай, яшчэ зусім кволай «Вясёлкі», якая толькі–толькі вучылася хадзіць. У нашых размовах цяпер мы часта пытаемся адзін у другога: «А помніце?»Помніце, як у красавіку 1957 года мы адзначалі дзень выхаду першага нумара нашага часопіса, шыкозны з гэтай нагоды бал-маскарад і банкет у дзіцячым садзе № 2 па вуліцы Энгельса? Алесь Пальчэўскі, Сяргей Грахоўскі, Станіслаў Шушкевіч, Васіль Хомчанка, Эдзі Агняцвет, цёця Уладзя – жонка Янкі Купалы, Янка Маўр, мастак Валянцін Ціхановіч і мы з вамі былі гасцямі сваіх маленькіх чытачоў. Выдатны канцэрт, шчодры дзетсадаўскі абед і аж дзве шклянкі кампоту на кожнага тады ўпэўнілі нас цвёрда, што мы, дзіцячыя пісьменнікі, можам жыць прыпяваючы, нас пракормяць нашы чытачы. Дзіцячых садоў і школ у рэспубліцы многа. I мы ахвотна выступалі ўсюды, куды запрашалі.Са звароту: «А помніце?» мушу перайсці на апавядальную мову. Так лягчэй мне будзе болей падрабязна сказаць пра свайго таварыша, калегу па працы ў дзіцячай літаратуры, вядомага паэта Артура Вітальевіча Вольскага.Тады ён кагадзе што напісаў свой славуты верш «Дзедаў госць». Гэтая вясёлая і драматычная гісторыя аб тым, як унук абчыкрыжыў ножнамі бараду свайму дзеду, бо не хацеў бачыць яго старым. Гэта было задоўга да моды на бароды. Цяпер першым жа шчаціннем зарастаюць не дзяды, а, наадварот, унукі. Празаік Янка Брыль добра сказаў у рыфму: цяпер чым маладзей, тым барадзей.А тады, калі мы пачыналі нашу «Вясёлку», далучаючы многіх сваіх таварышаў – і маладзейшых, і старэйшых – да ўдзелу ў часопісе, тады яшчэ сапраўды дзіцячая літаратура магла сама сябе пракарміць, была не толькі, як кажуць, самаакупнай, але нават давала выдавецтвам прыбытак, асабліва кнігі для дзяцей малодшага ўзросту.Артур Вольскі, вайна якога ў 18-гадовым узросце прызвала ў Ваенна-Марскі флот, старшына 1-й стацці, ужо тады пісаў вершы, але не ўсе яны былі першастацейнымі. Гэта натуральна. Але ж нельга не адзначыць самы парыў юнака, яго імкненне ўбачыць родную зямлю, Радзіму і сваю Беларусь цераз акіянскія далягляды. Зразумелая і ўласцівая гэтаму ўзросту і сама марская рамантыка. Пра гэта сведчылі нават назвы яго першых зборнікаў: «Водбліскі далёкіх маякоў», «Далёкія і блізкія прычалы».Далейшы кірунак паэтавых пошукаў у асэнсаванні жыцця ў яго новых, пасляваенных творах ішоў ужо ад больш рэальных арыенціраў і крытэрыяў духоўнай значнасці і вартасці чалавека як асобы. Выпрабаванне на трываласць бачыцца яму ўжо не цераз адну акіянскую стыхію. Ён спазнае, што ёсць выпрабаванні не меншыя – выпрабаванні душы. Верш, які называецца «Пакуты», завяршаецца трывожным, але шчырым прызнаннем:
А ноч як чорная смала.Заснуць не смею: Што прысніцца?Маланкі вострая ігла Прашыла неба і ўвайшла У грудзі. Будзе навальніца.
Гэтым бязлітасным крытэрыем, калі ігла маланкі прабівае грудзі і навальніцай праходзіць праз паэтава сэрца, вызначаецца асабіста трагічны верш Артура Вольскага «Каменны ветразь», прысвечаны памяці сына. Мора, якое так рамантызаваў у юнацтве бацька, узяло ад яго невыказна цяжкую ахвяру – жыццё сына ў тым жа юнацкім узросце. Чытаць нялёгка гэтую бацькаву споведзь. Нялёгка чытаць і другі верш–рэквіем: «Плач па загінуўшым сыне».Высокая сталасць думкі, адметнасць духоўна багатай асобы, грамадзянская мужнасць, напоўненасць жывым пульсам сучаснасці кожнага радка вылучаюць майстэрства Артура Вольскага асабліва ў дзвюх яго апошніх па часе кнігах: «Выратавальны круг» і «Строма», а такія яго рэчы, як «Памяці Куліны», «Роздум над партбілетам», «Паміралі коні», «Пахаванне ветэрана», «Рубяжы», лірычная паэма «Берагі», па праву ўвайшлі ў творчы актыў паэта.Асобна хачу спыніцца на вершах–прысвячэннях, адным з самых багатых і, напэўна, самым душэўна–запаветным набытку лірыкі А. Вольскага. 3 іх у паэта магла б скласціся цэлая кніга.Гаворачы аб вершах–прысвячэннях, дарэчы, заўважу, што яшчэ ніводзін з даследчыкаў не толькі ў нас, a і ў агульнай крытыцы паэзіі не ўзяўся прасачыць асаблівасці гэтага, назавём умоўна, віду творчасці. А гэта вельмі цікавая тэма для роздуму. Колькі паэты прысвячаюць адзін аднаму, дарагім, блізкім, сябрам сваіх радкоў, у многім нечым вельмі запаветных, шчырых, нават інтымных. Чаму адны з іх становяцца з’явай паэзіі, а другія – толькі сведчаннем факта, падзеі?У А. Вольскага кожнае прысвячэнне – гэта своеасаблівая лірычная манаграфія аб чалавеку, яго адметнасці сярод іншых. На жаль, Вольскі амаль не піша эпіграм і пародый. Валодаючы трапнасцю і дакладнасцю бачання самых разнастайных характараў, ён, я ўпэўнены, мог бы ўзбагаціць гэты занядбаны ў нас жанр. На задворках нашых літаратурных выданняў вельмі ж па–заліхвацку дзяруць лыка так званыя гумарысты, якія ў самой літаратуры лыка не вяжуць. Вольскі – вострасучасны паэт, з жывой непасрэднасцю ўспрыняцця кожнай значнай падзеі і з’явы. Кагадзе толькі–толькі пачыналі абжываць мінчане такую раскошу, як метро. I вось яно ўжо ў радках паэта. Што гэта – рэпартаж, лірычны маналог, як яго называе сам аўтар? Усё гэта, урэшце, не мае істотнага значэння. Справа не ў форме і не ў жанры, а ў самім ракурсе ўспрыняцця і асэнсавання.Паэт убачыў падзею не ў знешніх, нейкіх трапных і яркіх дэталях і падрабязнасцях – няхай, і яны важныя як сведчанне часу, але даражэй за ўсё для паэзіі самы далягляд і абсяг ба¬чання. Лірычны рэпартаж Вольскага каштоўны ўжо тым, што магістраллю, пракладзенай будаўнікамі, аўтар арганічна звязвае наша мінулае з будучым, гісторыю шматпакутнага і гераічнага горада з яго слаўнай сучаснасцю.Тунэлі мінскага метро, яго казачныя палацы ў радках паэта ажываюць і жывуць у трох вымярэннях часу: мінулым, сучасным і будучым, праходзячы праз гістарычны лёс цэлага народа і праз асабісты лёс паэта.Мне вельмі дарагі гэты прыклад, які яшчэ раз пацвярджае думку, што якія б эксперыменты ні вяліся ў паэзіі, як бы ні здзіўлялі нас наватары пэўнымі фармальнымі адкрыццямі, а ўсё ж самае надзённае жывое слова гавораць паэты, на ўзбраенні якіх найболей выпрабаваная і дасканалая форма, што вызначаецца даступнасцю і выразнасцю.Нашым чытачам і гледачам добра вядома плённая дынастыйная, сямейная традыцыя і вопыт Вольскіх па асваенні фальклорных скарбаў. Аддаўшы належны прыярытэт Вольскаму–старэйшаму, п’есы якога «Несцерка», «Цудоўная дудка» сталі ўжо нашай сцэнічнай класікай, мы ведаем набыткі ў гэтым жанры і Вольскага-малодшага, які шырока і паспяхова выкарыстоўвае фальклорныя багацці ў драматургіі для дзяцей.У сузор’і беларускай літаратуры, дзе столькі выдатных майстроў слова, адметных яркасцю таленту, загарэцца новай зоркаю неймаверна цяжка. Цяжка, але пачэсна. Пачэсна і радасна не толькі загарэцца, але доўга і шчыра свяціць людзям.
1984
Вітка, В. Выбраныя творы / Васіль Вітка ; укладанне і каментар Т.Тарасавай ; прадмова А. Васілевіч. – Мінск : Беларуская навука, 2013. – (Беларускі кнігазбор. Сер. 1. Мастацкая літаратура). – С. 499–502.
А ноч як чорная смала.Заснуць не смею: Што прысніцца?Маланкі вострая ігла Прашыла неба і ўвайшла У грудзі. Будзе навальніца.
Гэтым бязлітасным крытэрыем, калі ігла маланкі прабівае грудзі і навальніцай праходзіць праз паэтава сэрца, вызначаецца асабіста трагічны верш Артура Вольскага «Каменны ветразь», прысвечаны памяці сына. Мора, якое так рамантызаваў у юнацтве бацька, узяло ад яго невыказна цяжкую ахвяру – жыццё сына ў тым жа юнацкім узросце. Чытаць нялёгка гэтую бацькаву споведзь. Нялёгка чытаць і другі верш–рэквіем: «Плач па загінуўшым сыне».Высокая сталасць думкі, адметнасць духоўна багатай асобы, грамадзянская мужнасць, напоўненасць жывым пульсам сучаснасці кожнага радка вылучаюць майстэрства Артура Вольскага асабліва ў дзвюх яго апошніх па часе кнігах: «Выратавальны круг» і «Строма», а такія яго рэчы, як «Памяці Куліны», «Роздум над партбілетам», «Паміралі коні», «Пахаванне ветэрана», «Рубяжы», лірычная паэма «Берагі», па праву ўвайшлі ў творчы актыў паэта.Асобна хачу спыніцца на вершах–прысвячэннях, адным з самых багатых і, напэўна, самым душэўна–запаветным набытку лірыкі А. Вольскага. 3 іх у паэта магла б скласціся цэлая кніга.Гаворачы аб вершах–прысвячэннях, дарэчы, заўважу, што яшчэ ніводзін з даследчыкаў не толькі ў нас, a і ў агульнай крытыцы паэзіі не ўзяўся прасачыць асаблівасці гэтага, назавём умоўна, віду творчасці. А гэта вельмі цікавая тэма для роздуму. Колькі паэты прысвячаюць адзін аднаму, дарагім, блізкім, сябрам сваіх радкоў, у многім нечым вельмі запаветных, шчырых, нават інтымных. Чаму адны з іх становяцца з’явай паэзіі, а другія – толькі сведчаннем факта, падзеі?У А. Вольскага кожнае прысвячэнне – гэта своеасаблівая лірычная манаграфія аб чалавеку, яго адметнасці сярод іншых. На жаль, Вольскі амаль не піша эпіграм і пародый. Валодаючы трапнасцю і дакладнасцю бачання самых разнастайных характараў, ён, я ўпэўнены, мог бы ўзбагаціць гэты занядбаны ў нас жанр. На задворках нашых літаратурных выданняў вельмі ж па–заліхвацку дзяруць лыка так званыя гумарысты, якія ў самой літаратуры лыка не вяжуць. Вольскі – вострасучасны паэт, з жывой непасрэднасцю ўспрыняцця кожнай значнай падзеі і з’явы. Кагадзе толькі–толькі пачыналі абжываць мінчане такую раскошу, як метро. I вось яно ўжо ў радках паэта. Што гэта – рэпартаж, лірычны маналог, як яго называе сам аўтар? Усё гэта, урэшце, не мае істотнага значэння. Справа не ў форме і не ў жанры, а ў самім ракурсе ўспрыняцця і асэнсавання.Паэт убачыў падзею не ў знешніх, нейкіх трапных і яркіх дэталях і падрабязнасцях – няхай, і яны важныя як сведчанне часу, але даражэй за ўсё для паэзіі самы далягляд і абсяг ба¬чання. Лірычны рэпартаж Вольскага каштоўны ўжо тым, што магістраллю, пракладзенай будаўнікамі, аўтар арганічна звязвае наша мінулае з будучым, гісторыю шматпакутнага і гераічнага горада з яго слаўнай сучаснасцю.Тунэлі мінскага метро, яго казачныя палацы ў радках паэта ажываюць і жывуць у трох вымярэннях часу: мінулым, сучасным і будучым, праходзячы праз гістарычны лёс цэлага народа і праз асабісты лёс паэта.Мне вельмі дарагі гэты прыклад, які яшчэ раз пацвярджае думку, што якія б эксперыменты ні вяліся ў паэзіі, як бы ні здзіўлялі нас наватары пэўнымі фармальнымі адкрыццямі, а ўсё ж самае надзённае жывое слова гавораць паэты, на ўзбраенні якіх найболей выпрабаваная і дасканалая форма, што вызначаецца даступнасцю і выразнасцю.Нашым чытачам і гледачам добра вядома плённая дынастыйная, сямейная традыцыя і вопыт Вольскіх па асваенні фальклорных скарбаў. Аддаўшы належны прыярытэт Вольскаму–старэйшаму, п’есы якога «Несцерка», «Цудоўная дудка» сталі ўжо нашай сцэнічнай класікай, мы ведаем набыткі ў гэтым жанры і Вольскага-малодшага, які шырока і паспяхова выкарыстоўвае фальклорныя багацці ў драматургіі для дзяцей.У сузор’і беларускай літаратуры, дзе столькі выдатных майстроў слова, адметных яркасцю таленту, загарэцца новай зоркаю неймаверна цяжка. Цяжка, але пачэсна. Пачэсна і радасна не толькі загарэцца, але доўга і шчыра свяціць людзям.
1984
Вітка, В. Выбраныя творы / Васіль Вітка ; укладанне і каментар Т.Тарасавай ; прадмова А. Васілевіч. – Мінск : Беларуская навука, 2013. – (Беларускі кнігазбор. Сер. 1. Мастацкая літаратура). – С. 499–502.
Віртуальны музей Васіля Віткі "Народжаны пад знакам паэзіі"