ئامیرەتێت کەڤن

ئامیرەتێت ناڤ مالێ دگەل یێت کاری ئو پەیڤێت کەڤنێت دکەلەپۆرێ کوردیدا:

من زۆر پێ خوشە ئەز ناڤێت ڤان ئامیرەتا دانمە بەر چاڤێت خویندەڤانێ هێژا ئەوێت دکەڤندا هاتینە بکار ئینان چ ل ناڤ مالا یان دکاریدا ل هەمی شوپ وجهێت شول وکاری. ئەون یێت باب وباپێرێت مە ب دەست خوڤە ئیناین چ ب کڕیار یان وان بدەستێت دخو چێدکرین، بدەستێت وان کەسێت شارەزا وصنعەتکار. ئەو کەسێت دژیاین ل دەڤەرێت کوردستانێ چ موسلمان، مەسیحی، جوی یان ئیزیدی. خرا پێگڤە ئەڤە یێت دهیناینە بەردەستێت وان کەسان یێ وان ب کاردهینن. پترین ژڤان نەماینە دکاریدا یان کارێ وان یێ کێم ڤە بوی چنکی تشتێت نوی وبساناهیتر جهێ وانێ گرتی. ئەز حەزدکەم ڤان ببارێزم وەک پەیڤ دناڤ فەرهەنگا زمانیدا بو پاشە رۆژێ ئو نەهێنە بەرزەکرن. پەیڤێت کوردی دێ بەرەوردکەم دگەل یێت سریانی(سورث) چنکی زۆربەی ژوان پەیڤان دهەڤبەشن دگەل ئێک بو پتر پێزانینێ.

پەیڤێت کوردی دگەل سریانی (سورث) بەرەورد:

١- شویژن: ئورتخە: ئەڤە وەک دەرزیکێ یە بەلێ مازنتر ودرێژترە، ژئاسنی یاچێکریە، بکاردهێت بو دروینا کورتان وگوینیک وجوهال لحیفک ودوشەکا.

٢- بەرهوسینک: دلوکتە: شندوختە: ئەڤە بەرە زیڤرکن، دحولینە ودگروڤرن، دپەحنن تەمەت دەستی بو هونین وهوسینا ئەردێ ئاخێ ودیوار وبانان.

٣- شوینک: خطورتە: پەحنە دارە یێ ب دەستکە، دارێ وی یێ ستویر ومسمت وقائیمە، بو قوتانا هریێ وجلکا ئو تشتێت گران یێت نەهێنە شوشتن ب دەستی.

٤- بلیلک: بلورتە: دارلەڤنکە یان دارەکێ خلولەیە، ژرەخەکی بشەمایێ دهێتە گرێدان ئودەرڤەکریە دا جهێ میزا بچیکی تێرا ب دەرکەڤیت دلانکێدا دا پیس نەبیت.

٥- دستار: دەست دار: ئاشێ دەستی: گرستە: جاروشە: دو بەرێت پەحنن وژێک چودانە یێ بنی یێ ب دەستکە ئو یێ سەری یێ کونە ژ نیڤەکێ دا ئەو دار تێ بدەرکەڤیت، دەما دهێتە بادان وزڤراندن بوی دەستکی، دەخل ودان و دکاک ونیسک دهێتە قوتان وهێران.

٦- بارزین: بارێ ژن: برزونە: یێ چێکریە ژداڤ ودەزیێت هریێ ومویێت بزنێ، ئەڤە بارا پتر بار وپشتیێ ژنانبو، دو لەپک یێت پیڤە دا ب سینگ وملاڤە ب هێتە گرێدان، بو تێدان وتێکرنا تشتێت ناڤ چەم وبیستانا یان دانانا بچیک و کارکێت ساڤا و گەلەک کارێت دی.

٧- باگوردان: بان گێران: مەندەرونێ: مندرتە: بەرەکێ قورسە ژنیڤ مترێ وێڤە ژهەردو رەخا یێ کونە بو تێچکلاندنا دارەکێ دو سەر یان ئاسن بو گێران وکەلشتێت بانی ب گەهنە ئێک دا چپکێت بارانێ نەهێنە خارێ ودلوپا بکەن، ئو دهێتە بکار ئینان بو راستکرنا ئەردێت ئاخێ.

٨- تەشی: تەشیک: پارچەکا دارێ پەحنە بزمارەکا چەمیای ژسەرەکی دنیڤێدا ئو ل رەخێ دی دارەکێ زراڤ ودرێژ وسەر تیژ یێ پێڤە، بو بادان رستنا گولولکێت هریێ وپامبی دا ببن داڤێت دەزیێ دزراڤ بو راچاندن وچیکرنا جلکان وگەلەک کارێت دی.

٩- گازک: مەلقتە: ملقطانە: دو شێشکێت ئاسنی نە ژنیڤێ یێ چەمیایە، ئو ژهەر دو سەرا یێ پەحنە بو گرتن وراکرنا پەلێت ئاگری وتشتێت گەرم.

١٠- مەرک: مەسقثە: بستەکا ئاسنی یە درێژیا نیڤ مترێ، سەرەکێ پەحنێ پێڤە یێ تەنک بو ژێڤەکرنا نانی وکاد وصەوکا ژتەنیرێ.

١١- کوچک: تەبیاثا: کەنونە: جهێ ئاگری یە، دهێتە چێکرن وەک نالێ ژئاخ وبەرا چێدکەن دا سێل وقازنک بکەڤتە سەر بو نان پەحتنێ وزاد لێنانێ.

١٢- سێل: سێلە: پلێتەکێ ئاسنی یان پیلای یە، یێ رەش وگرۆڤرە ژناڤدا قۆرە ئو ژدەرڤە یێ پفە دا نان لێ بێتە وەرگێران بساناهی. هەمی رەنگێت نانی ل سەر دهێنە پەحتن.

١٣- خانک: خوانە: خوان: دارەکێ پەحن وگروڤرە چەند سانتیما یێ ستویرە ، یێ سێ پێبکە، هەڤیر ل سەر دهێتە قەتکرن ئو دبنە گرک ودهێنە پەحنکرن. دبەرێدا ئەڤ خانکە دهاتن چێکرن ژکێچێ.

١٤- تەبەقک: باثۆرە: باثۆرتە: یا پەحنە دهێتە چێکرن ژشفکێت دارێت زراڤ ودرێژ، دهێتە راچاندن برەنگەکێ جان بو پارستنا هەمی جۆرێت نانی.

١٥- نابنک: کەرومە: شوبک: دارەکێ ستویر وقورس وبادایە ژنیڤەکێ بەلێ یێ زراڤە ژرەخا دا دەست بشێت هەڤیرێ رەق پەحن و نەرم وشل کەت بو پەحتنێ.

١٦- تیرۆک: کێرە: دارەکێ درێژ وحولی یە، گرکێت نانی پێ دهێنە پەحن وگروڤرکرن. ئو ب وێ تیرۆکێ نانێ دانتە سەر سێلێ.

١٧- وەرگێرک: مقلبانە: ئەڤە ژی دارەکێ درێژە بەس یێ پەحنە بو نان وەگێرانێ ل سەر سێلێ دا لاو ب قەلیێت وچیبیت ئو نە هێلیت نان ب سوژیت سەر سێلێ.

١٨- هەسکیک: بخوشتە: دارەکێ مازنە دارە یان صفرە وەک کافچکا بو تێکڤەدان ولڤینا زادی دقازان ومەنجەلادا.

١٩- تەنیر: تەنۆرە: دهێتە چێکرن ژئاخا سۆر، سەڤە ێێ تەنگە ئو ژبنی یێ فرەهە، سەوک وکادە وگەلەک تشتێت دی تێدا دهێنە چیکرن.

٢٠- جوهنی ودەستجوهنی: ستە وخشولە: ئەڤ هەردو پارچە هەرێ ل گەل ئێک، بەرەکێ پەحنە دهێتە کونکرن ژنیڤەکێ، ئو دەستک دهێتە چێکرن ژبەری یان ژی داری بو قوتان هویرکرنا تشتا.

٢١- بێژنک: ئەربالە: رەخێت وێ دارێ گروڤرە ئو دنیڤێدا تێلکێت زراڤ دراچاندینە برەنگەکێ کون کون بو پاقژکرنا دەخل ودکاکێ ژئاخ وزیوان وقرش وقالا.

٢٢- سالک: قرطالە: یا چێکریە ژ چقێت دارێت زراڤ بو ڤەگهوازتنا درامەتێ چەم وبستانا.

٢٣- دەن: ئنتە: لنتە: چێکریە ژ کسلێ وئاخەکا فخاری، یێ گرۆڤرە ژسەری یێ دەڤ پەحنە ئو ژبنی یێ زراڤە بو ڤەگرتنا ئاڤێ دا تەزی ببیت تێدا.

٢٤- جەر: جەرک: تەلمە: ژئاخا فخاری دهێتە چێکرن بو ئینان وڤەگرتنا ئاڤێ دا تەزی ببیت تێدا.

٢٥- کەدینک: کەدونە: ئەڤە ژچەرکێ پچیکترە بو ئاڤێ یە.

٢٦- گوزک: شەربە: ئەڤە ژی وەک کەدینکا بەس بچیکترە بو ئاڤ ڤەخارنێ یە.

٢٧- دوخین: تکثە: دکەنە ناڤ شەروالی یان دەرپێ شوینا وێ لاستیکە نوکە. بڤان دوخینێت زراڤ کالک ژی ژێ چێدکرن.

٢٨- شرۆخە: شرێوخێ:ژبەندکێت هریێ چیدکەن وەک وەریسێت زراڤ بو گرتنا پێلاڤێ ب پیاڤە.

٢٩- جەنجەر: کەیکرە: گەنم وجەهێ دقوتێت دا ژکایێ جودابیت.

٣٠- مدارە: مدارە: بەرەکێ گروڤرە ئو گەلەکێ مازنە بو سپیکرنا دان ودکاکێ.

٣١- سندان: سندانە: ئاسنە تشتا ل سەر دقوتن وپەحن وتێژدکەن

٣٢- چەکوچ: چەکوستە: سەر ئاسنە وبن دارە بو هاژوژک وقوتانا تشتا

٣٣- داس: نەرە: سەر ئاسنە وبن دارە بو قەتکرنا تاکێت دارا ئو گەلەک کارێت دی.

٣٤- شالوک: جئوذە: شالوکەکا کۆرتە بو قەتکرنا تاک وچقێت بچیک.

٣٥- بەرحولیک: مشنە: بو تیژکرنا ئامیرەتا وەک کێر وداس وشالوکا.

٣٦- زلینک: قوبی: قوپیثە: دهێتە چێکرن ژزلکێت زراڤ بو گەلەک کارا.

٣٧- هنجار: بذانە: بو زڤی وعەرد کێلانێ یە

٣٨- بزۆت: بزوطە: ئەو دارێ ئاگر و گۆری پێڤە دهێتە ڤەگهوازتن بوهەلکرنا کومەکا دارێت دی یان بو رێک دیتنێ دەم تاریێ.

٣٩- خولی: قطمە: ئەوهەلەمۆرە ئەوا دکەڤتە بنێ کوچکی. بکێر گەلەک تشتا دهێت، بو مزەیتا یان بو جلک شویشتنا ئو دکەنە بنێ دارا دا خولیکی نەبن.

٤٠- بەرستە: کێپە مەنقوشە: بەرێ بەستێ یە، یێ رەنگینە بلێگدانا دو ژوان بەرا چریسکێت ئاگری ژێ دچن وئاگر پێ دهێتە هەلکرن.

٤١- گینیک: گونیە: نە هندێ مەزنە تشتا دکەنە تێدا.

٤٢- خرار: خرارە: ئەڤە مازنترە ژ گینیکێ بو ئینانا دەخل ودانی وڤەگهوازتنا کایێ.

٤٣- جوهال: جەهالە: وەک تێر وهەگب وشلیفا بو تیکرنا تشتانە.

٤٤- عەلب: قەوە: دەپێ داری یە بو کێشان وپیڤانا دەخل ودانی یە.

٤٥- ترار: طایسە: صفرە یان فافونە بو گەلەک کارا ب کارد هێت.

٤٦- قافک: قەحفی: ژئاخا فخارێ یە بو چاندنا گول وگولچی چەکا.

٤٧- وەریس: خەولە: دهێتە چیکرن ژ هریێ بو تێ ئالاندنێ.

٤٨- کنف: قمبە: ژوەریسی زراڤ ترە ئەو ژی بو گرێدان وئالاندنێ یە

٤٩- مەشک: مشکە: کوذە: کەڤلێ پەزی یە بو تێکرنا ژاژی وپەنیرا.

٥٠- پیست: کەڤلێ پەزی یە بو تێکرنا ژاژی وپەنیرا.

٥١- چلاکە: چلاکە: دارەکێ درێژە بو گرتنا چق وتاکا وئێخستنا فیقی ژدارێت بلند.

٥٢- قەزمە: قزمە: دو سەر ئاسنە، ئێکێ پەحنە وئێک یێ تیژە بو کولانا ئەردی.

٥٣- مەنجەل: مەرگەلە: قازانەکا مازنە ژگەلەک جۆرا بو لینانا دەخل وگەنمی بو ساڤاری ئو زادێ شیلان وشاهی وبەهیا.

ناڤێت تشتێت هەمە رەنگ:

١- پالی: رەشوانە: پیستەکە یان وەک لاستیکێ یە بو گرتنا کۆرتانێ ب دەواری ڤە.

٢- تەنگ: طنگا: شلیتەکا پەحنە ژبەندکا دهێتە چێکرن بو شدادندنا کۆرتانی ل سەر پشتا دەواری.

٣- هەفسار: حەفک وسەر: ئەبسارە: وەریسە یان زنجیرەکا ئاسنیە، دئێخنە ستویێ دەواری بو هاژوتنێ یان گرێدانێ، دویماهیا ڤی هەفساری سنگەکێ داری یان یێ ئاسنی یێ پێڤە.

٤- سنگ: سکثە: قوپکە دارە دهێتە چێکرن ژداری یان ژئاسنی.

٥- رکێب: رکێبێ: ژئاسنی یە، جهێ پیانە دەما ل دەوارا سویاردبن.

٦- لغاڤ: لغاڤە: زنجیرەکە یان کنفەکە دئێخنە دەڤێ دەواری داهندەک کار وبزاڤێت زێدە نەکەن.

٧- جهۆر: جهورە: تویرکەکێ پاتەیە یان یێ راچاندی یە ژبەندکێت هریی بو ئالفێ دەوارا.

٨- کۆرتان: کۆرتانە: یێ چیکریە ژ پیشی وجلەی بو سەر پشتا دەواری.

ئاگر بو لینانا زادی.

٩- ترک: تۆری: چق وتاکێت هویر وحشک یێت دارا نەخاسمە یێت موێت تری.

١٠- زبارە: زبارە: کارەکێ کومەلی یە، گوندی پێ رادبن بێ دراڤ بو دەست ئانەهیا ئێک دکارێت وەرز وبیستان وخانی ئاڤا کرنا.

١١- مشتاخە: مشطاخە: ئەو تریێ مزیت کریە بەلاڤە دکەن سەر ئاخەکا پاقژ وراست دا حشک بیت ئو ببیت مەویژ.

١٢- ریسی: ریسیێ: گیایێ حشکە دهێتە بادان وشداندن وگرێدان وکومکرن وەک ئالف بو دەوار و گیانەوەرا.

١٣- سول: صولێ: رەنگەکێ پێلاڤێ یە دکەنە پیان.

١٤- کالک: کەڤلک: کالکی: دهێتە چێکرن ژکەڤلێ پەزا، جۆرەکێ پێلاڤا نە.

١٥- تەراگە: طەراگی: کێوە: دهێتە چێکرن ژپامبی یان ژنایلونا، جۆرەکێ پێلاڤا نە.

١٦- سەرگین: پیساتیا چێل وگولا یە، دهێتە گروڤرکرن وپەحنکرن وحشکرن بو سوتنێ .

١٧- باوەشینک: پەوخثە: دار زلینکە ، مروڤ بای ل خو دکەت ل دەمێ گەرمێ.

١٨- شە: مشتە: دبەرێدا داربو ئو نوکە ژپلاستیک یان هندەک تشتێت دی بو سەر شەکرنێ یە.

١٩- کون: جودە: ژچەرمێ بزنێ یان میهێ، هەمی بیگڤە بەس بێ سەر، یێ رەنگکریە دهێتە گرتن ژجهێت دەست وپیا بو ئاڤێ وهندەک شولێت دی.

٢٠- خەنجەر: خوین دەر: خەنجەرە: ئامیرەتەكێ جانیێ یە ئو شەرا، یێ چەمیایە ژنیڤێ، هەر دو رەخ دتیژن ئو یێ بدەستکە ئو دکەنە ناڤ کاڤلانی بو پارستنا لەشی ژ برنداریێ.

٢١- مەسین: مەسینە: ژفافونی یان ژپلاستیکی یە بو دەست ئاڤێ وگەلەک کارێت دی.

٢٢- تەلی: تەلهە: قولاثە: ژئاسنی یە بو گرتنا گیانەوەرا ل راڤ ونێچیرا.

٢٣- خەفک: ئەقولە: ئەڤە تەلهەکا زراڤە بو گرتنا بالندا.

٢٤- تەپکە: طەپکثە: ژبەرا دهێتە چێکرن دئاخێدا بو گرتنا گیانەوەرا

٢٥- داڤ: نشوی: شناط: ژدەزیێت نایلونی یە بو گرتنا تەیر ەتەوال وکەو وپۆر وسیسکا.

٢٦- تۆر: شەپکە: ژبەندک وداڤ ەدەزیا دهێتە چێکرن بو راڤ ونێچیرا.

٢٧- قوسک: قشتە: دارەکێ دو چقە ئو بن درێژ، دهێتە چێکرن ب لاستیکێ ئو پرتەکا کەڤلکی بو تیکرنا بەرێت بچیک بو کوشتنا بالند وگیانەوەرێت بچیک.

٢٨- بەرداقانی: بەردەقثە: بەندکەکێ راچاندی یە ئو ژنیڤێ یێ کویر وپەحنە بو بەرێت ناڤنجی بکەنە تێدا بو نێچیر وشەرا.

٢٩- تڤەنگ: جفتە: تەلقا دکەنە تیدا بو کوشتنا گیانەوەرا.

٣٠- سویت: سوتێ: ئەڤە دهێتە دانان ژبەرا دئاڤ وریبارادا بو گرتنا ماسیا.

٣١- شوک: شصە: ئاسنەکێ چەمیایە ئو یێ کونە ژسەری بو تێ ئالندنا دەزیەکێ نایلونی بو گرتنا ماسیا، ئو ئەڤە یێ گرێدایە بدارەکێ درێژڤە.

٣٢- تۆرا ماسیا: شەپکی دنونێ: ئەڤە تۆرا بەندکایە بو گرتنا ماسیا.

٣٣- دهول: دەهولە: ژداری وکەڤلێ پەزی یە، دودار بولێدانێ، بکاردهێت بو دەهوات وشاهی یا.

٣٤- زرنا: زرنە: بلویرەکا کونە ژداری یان ژباغەی بو زرنە لێدانێ.

پەیڤێت کارێ ئاقاری

ناڤێت خاک وئاخ وعەردی:

١- زەڤیا بەیار: ئەو پارچە عەردە یێ کو چوت لێ نەکری ونەهاتیە چاندن ب چێ رەنگا.

٢- زەڤیا دێم : ئەو عەردە یێ کو نە هێتە ئاڤدان ژلایێ جووتیاری ڤە. بەلێ دهێتە ئاڤدان ب رێکا بەفرو باران ڤە.

٣- زەڤیا ئاڤی: ئەڤ جورە عەرد دهێتە ئاڤدان ب ئاڤا کانیا وجوکێت رویبارا وئاڤێت گولان.

٤- چول ودەشت: ئەڤە عەردەکێ ب زاخە بەس بەر ب چاندنێ ڤە نە ئێخستی یە، یێ بێ دار وبارە ئو نە هاێتە ئاڤدان.

٥- میری: ئەو عەردە یێ نەهاتیە ئفرازکرن یێ هەمیانە، خەلکێ گوندەکی یان گەلەک گوندا یان گەلەک خێزانا.

٦- ئاقار: ئەو پارچیت عەردی نە ب تەنشتا چیاڤە بوهەمی خەلکێ گوندی.

٧- لات: ئەو پارچا عەردی یە ئەوا دهێتە چاندن ب زەرزەواتی ودرامەتی دی.

٨- رەز ونزبە: دێم وئاڤی نە ، دارێت هژیر وباهیڤ وتری لێ دهێنە چاندن.

٩- شویرهـ: دهێتە دانان وئاڤاکرن ب بەر وکەڤرا وەک توخیب وسنورو تەعان وپەرژان دناڤ بەرا چەم وبستان ورەزا بو ژێک جوداکرنێ وبەرنیاسینی ب رەنگەکێ جان وبەند وتایبەت، پلا بلنداهیێ نێزیکێ نیڤ بەژنێ یە.

١٠- رێک: رێکێت ئاخێنە دزراڤن بو هاتن وچونێ دناڤ رەز وچەم وبستانا.

١١- کولک وکوتان: ئودەکا بچیکە بو خودان کرنا چەند گیانەوەرێت مالوفی.

١٢- کوخ: ئەو جهە بو جەماندنا قرش وریس ودارێت سوتنێ ئو تشتێت کاری.

١٣- کەپر: دهێتە لێکدان ژ چار ستوینێت ستویر ودرێژ، بگاریتا وشەقلا دهێتە بانکرن دگەل چولی. ب دارا یان بەرو لبنا دهێتە دیوارکرن. ئەڤە جهێ بهن ڤەدانێ ونڤستنێ یە بو خودانی دەما چاڤدان وسەخبێریێ دکەت ل هەمی وەرزێت سالێ.

ئامیرەتێت چوت وکێلانێ:

١- هنجار یان همجار: دارێ جوتیاری بو کێلانا عەردی، دهێتە راکێشان ل دیڤ دەوارەکێ پتنێ یان جوت جوتێ کەرا، هێسترا، چێلا یان گا، دهێتە چێکرن ژ داریێت موکم. ئەڤ هنجارە یێ لێکدایە ژڤان پارچێت سەرەکی:

٢- نیرک: ئەگەر جوتبن، دەپەکێ درێژە یێ کونکریە ژهەردوو ئالان ئو دهێنە گرتن ب دوو قوتە دارکێت ستویر بو شداندنێ ل سەرملێت گیانەوەرا ژرەخێ سەرڤە ل دور حەفکێ ئو دکەڤنە سەر بالیڤکەکا کەڤلی ژسەرڤە ئو یا پڕە ژ بیشی وەکی توقێ یە.

٣- گێسن: دارە یان ئاسنە. یێ گرانە وسەر تیژە ئو یێ دوو رەخە. بڤی عەرد دهێتە کێلان وکەلشتن. ژبەر سەنگا وێ وسەرتیژیا وێ ئو شداندانا جوتیاری ل سەر گێسنی دگەل هێز وزاخێت دەوارا. ئەڤ گێسنە دهێتە گرێدان دگەل وی دارێ دهێت ژنێرکی ژبەر لڤین و چەب وخاریێ.

٤- دەستک: ئەڤە کورتە دارەکە وەک دەستکی هاری جوتیاری دکەت دا گێسنی پتر بچیتە خار دعەردیدا.

٥- گەهک: ئەڤ پارچە، گێسنی دگەهینتە نێرکی. ئو هەردوو دارن.

دوو وەریس یان کنف دهێن ژرەخێت گیانەوەرا بو کێشانا گێسنی.

٦- دارێ هاژوتنێ وپاقژکرنا گێسنی: دارەکێ درێژە جوتیار دەوارا پێ دهاژوت دەما دراوستن، ئو گێسنی پێ پاقژدکەت ژ تەقنێ.

٧- بڤر: یێ دوو سەرە ژپیلای یێ هاتیە چێکرن، سەرکێ پەحنە ئو ئێک دەڤ تیژە، ئو یێ دی دەستکێ بڤری یە ئەو ژ داری یە. بو داربرینی وکەلاشتنێ.

٨- قەزمە: ئەڤە وەک بڤرەکێ مازنە بو عەرد کولانێ.

٩- تەڤرک: یێ سەر ئاسنە بو کولانا وان عەردێت گێسن نەگەهیتێ.

ئەڤە چەند ئامیرەتن ئەوێت دهێنە بکارهینان دگەل دورینێ:

ئەڤان ئامیرەتێت ژێری رولەکێ بەرز وبلند هەبو دکار وژیانا جوتیاریدا، بێ وان نە دشیا ڤی کاری بکەت بدرستی، ئەڤە ئەون یێت بەرز وسەرەکی:

١- داس: ئەڤە دوو جورن: داسا دورینێ ئو داسا دار برینێ. داسا دورینێ دوو رەنگن : داسا مازن ئو داسا بچیک. یا مازن بو دەخل دورینێ، یێت بچیکتر بو چەهـ دورینێ ئو هندەک کارێت دی وەک شالوکێ نە. داس دوو پارچە، دوەستک دارە ئو چهێ دی یێ دورینێ یە یێ چەمیایە، ژئاسنی یان ژپیلای یێ هاتیە چیکرن، رەخێ ژناڤدە یێ زراڤ وتیژە ئو یێ پشتی یێ ستورە.

٢- شالوک: شالوک وەک داسێ یە بەلێ کوچکوک ترە بو دورینا جەهێ ونیسک ونوکا ئو بو راکرنا مەلوک وقرشا.

٣- قەیناغ: تبلکێت ئاسنی نە دورینەکەر دکەتە تبلێت دەستێ چەپێ بو پارەستنا دەستێ خو ژداسێ ل دەمێ دورینێ، ئو دا قەفتەکا پتر ب دەست خو ڤە بینیت. ئو هندەک جارا زەنگلەکا بچیک پێڤە دکەن دا خشوکا راتەقینیت.

٤- بەرستە: بەرەکێ ئازا یە یێ سورە یان یێ رەشە بو هسین وتیژکرنا داسێ.

٥- شاخک: دهندانک: شاخەکێ گەیەکی یێ ژناڤدا هاتیە رەنین دهنێ خومال دکەنێ بوهسینا داسا.

قوتان و جەنجەرکرنا دەخلی لسەر بێدەری، بڤان رەنگا گەنم دهێتە ڤاڤێرکرن ژ قرشی:

١- قوتان: ئەگەر دەخل یێ کێم بیت ئو بەر جەنجەرێ نەکڤیت، خودان ڤی دەخلی دقوتیت ب بەرا یان بدارا یا ب هندەک رەنگێت دی.

٢- گێرە : گێران: ئەگەر ئێکی جەنجەر نە بیت دێ قرشی بەلاڤ کەت ب رەنگەکێ پەحن، دڤێت دەوارا بینیت چ کەر،چێل، گا، یان هێستر دا لێ پکەن گێرێ وەک زڤروکێ حەتا دان خو ژقرشی بەردەت بدرستی، ئەڤە د هیتە کرن ب سێ چار دەوارا.

چەند ناڤێت ئامیرەت وتشتێت کار بوان دهێتە کرن، ژشخرە کێشانێ حەتا دگەهتە قویناغا دیماهیێ:

١- شخرە: دەپێت دارینە وەک پائیسکێ نە دهەر دوو رەخێت دەوارا دانن. ژ لایێ بنیڤە یێ نتیڤ گروڤرە ئو ژلایێ سەری ڤە یێ گرتیە، دارەکێ راست ژوردا دهێت دا قەفتێت گەمی بگرن دا نەکەڤن. ئو پشتی هنگی دهێتە شدادندن وگرێدان ب وەریسی دا باش بیتە موکمکرن.

٢- جەنجەر: یا پێک هاتی یە ژدەپێت داری ژهەمی ئالێت ژدەرڤە، بەر وپشت، هەردوو رەخ دگەل بانی بو روینشتنا بچیکەکی یان دووا. ئو یا پێگڤە لێکدای بسمارێت سەر پەحن، ئو دبنڤە خر دەڤێت بالتانە ژئاسن وپیلاینە دوو رێز، دەڤێت وان تیژ وپەحنن، قرش ودەخل وجەهی هویردکەت. ئەڤ جەنجەرە دهێتە گرێدان ب دارەکێ درێژ سەرێ وی دگەهتە سەر نیرکێ دەوارا ئو یێ دی ب جەنجەرێ ڤە دگرێدەن ب خەلەکێت ئاسنی ئو دهێنە گرێدان ب کنف ووەریسا.

٣- ملهێبا ئاسنی: دەستکێ وێ ژدارییە، ئو بنێ وێ ژ ئاسنێ چار تپلە بو کومکرنا قرشێ دەخلی ل سەر کومێ ئو ل بەر جەنجەرێ.

٤- ملهێبا داری: یا چێکریە ژ دارێت سپیندارێ، ئو تپلێت وێ دهاتینە گرێدان ب چەرمێ پەزی، کا وگەنمی ب ڤێ دەنە بای، دەمێ با دهێت دا دان وکا ژێک جودابن.

٥- بێژنک: مازن وبچیک ژ گەلەک رەنگ وجورێت موخلکا بو پاقژکرنا وجوداکرنا گەنمی ژکایا مای وگلێش و ئاخ وبەرا ئو گەلەک تشتێت بیانی دناڤ گەنمیدا.

٦- گینیک: وخرار وجوهال وتەلیس وشلیفە بوداگرتنا گەنمی وجەهی وکایێ ژسەر بێدەرێ بو مال وکادینا. ئەگەر هات وخودانێ گەنمی چهێت باش نەبن بو عومبارکرنا دەخل ودانی مال، عەردەکی دکولن وبەرهەڤدکەن ئو گەنمی دکەنێ، پشتی هنگی دنخێڤن ب گەلەک شێوێت درست دا ب هێتە پاراستن ژبەفر وبارانێ ژگیانەورا.

٢١-١٠-٢٠١٧ دهوک - ئەحمەد عەلی حەسەن

مەشک: دفلکلورێ کوردیدا

چییە مەشک؟

پێشگوتن:

مەشک:( بعەرەبێ دبێژنێ: الصميل: السعن) دهێتە چیکرن ژکەڤلێ پەزان: بزنێ، بەرخان، میهان، بەرانی یان نیری. یێ گرنگە ئەگەر ژیێ وان تۆڤە پەزان یێ بچیک بیت دا یێ ب ساناهی بیت بو گورانێ.

چەوا ئەو پێستە دبیتە کەڤل وپشتی هنگی دکەنە مەشک:

ل پێشیێ سەرێ وان ئاژەلان وگیانەوەران دهێتە برین. پشتی هنگێ ئەو پیستە دهێتە کێشان ژگوشتی ب ڤی شێوەی: ل دەستپێکێ پێ لێ دهێنە قەتکرن، وزۆربەی هەستیکان دهێنە شکاندن وهەرشاندن نەخاسمە پەراسی وهەستیێ پشتێ وداخو ژپیستی بەردەت وب ساناهی وئەو گوشتە ب هێتە کێشان. ل دەمێ کێشانێ دڤێت سەربر یێ هشیاربیت دا پیست نەهێتە کونکرن ودەڤلوەنەبیت ب عێب نەکەڤیت. دەما پیست هاتە دەر دڤێت بەر وڤاژی ببیت. رەخێ هریێ ومی ب چیتە ژناڤدا و ئالێ پیستی ب کەڤتە ژدەرڤە. ب هێتە پاقژکرن ژگوشتێ پێڤەمای وبهێتە شویشتن ب ئاڤاخویێ یا دناڤ خۆرمێڤە دای ئو هندەک کەس بن ئاخدکەن ودهێلن دەمێ چەند رۆژان دا حشکبیت وگەنی نەبیت. پشتی حشکبونێ وی کەڤلی جارەکا دی بەر وڤاژی دکەن وژهریێ ومویا پاقژدکەن ودەست وپیان موکم گرێدەن. ل جهێ سەرێ کەڤلی بەندکەکی دئێخنێ بو گرێدانا دەڤێ مەشکێ. جارەکا دی ژی دهێتە خوێکرن و ب تیفکلێت هناران دهێتە رەنگدان وشوێشتن وحشکرن وچەند رۆژان دمینیت ل سەر ڤێ ئێکێ. هندەک کەس کایێ یان گەنمی دکەنە وی کەڤلی دا فرەهبیت وژێکبێتە دەر وبڤببیت.

کونێ ئاڤێ: (القِرْبة) ئەوژی وەک مەشکێ ب ڤی رەنگی دهێتە چێکرن وبەرهەڤکرن بەس مەبەستا وێ بو ئاڤی بتنێ یە. پەیڤا مەشک ب تایبەت یا هاتی دگەلەک بەشێت فلکلوریدا وەک ئاخڤتن دزمانیدا، دگوتنادا، دمامکادا، دچیروکادا، ستران وبەیت وشیعرادا بو نمونە ئەڤێت ژێری چەند ژوان بابەتانە:

مەشک ژلایێ زمانی ڤە:

هندی (چەرمە) یێ چێل وگا وگولکانە دەما یێ نەرم ونوی

هندی (پیستە) یێ پەزانە دەما یێ نەرم ونوی

هندێ (کەڤلە) دەما هەردوک حشکدبن ب وی تەرزێ من شروڤەکری ل پێشیێ

ئەو گاڤا ئەو پێست دبیتە کەڤل بکێر گەلەک تشتان دهێت، ژمەشکێ بگرە حەتا دگەهتە چەند کەل وپەلێت دناڤ مالێ وەک: کالکا، پێلاڤا، چەنتا، قائێشا، جلکا ورویێت تشتان هتد.

دبیت پەیڤا مەشک هاتبیت ژڤان هەردو پەیڤێت لێکدای: موی دگەل حشک ( مویحشک) گو بویە (مەشک) پشتی گوهورینێ وژێبرنێ یا ئاسان بوی ل سەر دەڤ وئەزمانی.

چەند پەیڤێت دگرێداین ب مەشکێ ڤە دگەل رستێت رێزمانی:

دۆت: دۆتن: دوش: دوشن

کێت: کیان

بشێڤ: بشاڤتن

هەژین: هەژینیت: هەژاندن

حنگ: دنگ: لێدان: دەنگ ژێ ئینان

شەقین: شلقین: شلقاندن: ئینان وبرنا بلەز

رست گۆتن وبێژ سەر مەشکێ:

وێ میهـ دۆت

دۆتنا بزنێ یا ب ئیزایە

ئەز نەشێم ڤان خڕ پەزنان ب دوشم

ئەو چیە تو دکێی؟

دەیکا وی یا شیری دکێت

من ماستێ کیای

بەس وێ مەشکی ب هەژینە

وێ چەند حنگێت حێل ل مەشکێدان

یا مەشکێ دشەقینیت

شلقاندنا مەشکێ نە یا ب سانەهی یە

یا ماستێ خو دبشێڤیت

مەشک دناڤ گوتنێت کوردیدا

دکەڤندا مەشک وەک کەرەستەیەک کێم مال نەبون دناڤ گوندێت کوردان ئەگەرمەشک نەبان. ئەڤە دهێتە بکارئینان ل وی دەمی کەڤن وحەتا نۆکە ژی ل دەڤەرێت کوردستانێ. ڤێ مەشکێ بهایەکی نرخداری وتایبەتمەندیا خو یا هەی ل نک شڤان وبێریان وپەز خودانکەران. ب هاریکاریا مەشکێ گەلەک چۆرین خوارنێ ژریچالێ پەزوچێلان دهێنە چێکرن وپێنگاڤا ئیکێ ژچیکرنا وان تەرزان ژمەشکێ دەستپێ دکەت بو ڤان مەبەستان: (شیری، پەنیری، ژاژی، دەوی، کەشکێ، نیڤشکی، ماستی هتد...). کارێ کابانیا مالێ ژبانکێ سپیدێ دەست پێدکەت دەما رادبیت ژخەو ومەشکێ دکێت و نیزیکی دەم هژمێرەکی ب مەشک کیانێ ڤە دمینیت دا مەرام ب چهبیت.

مەشک دهێتە چێکرن ژپێستێ بزنێ یان یێ بەرانی وئەگەر مەشکا نیریێ سێ ساڵی بیت زۆرچێتر وباشترە چنکی مەشکا نیری یا مەزنە وپتر شیر وماستی هەل دگرت. ژبو بکارئینانا مەشکێ هندەک ئامیرەتێت تایبەت دگەل هەنە دا کار پێ بهێتە کرن ب درستی ئەو ژی ئەڤەنە : دەوک، لەولەب، وەڕیس، کنف، همبانک وچەند تشتێت دی ب سەرهندیڤە بو جهئینانا وان مەبەستێت ژۆری.

گۆتنێت ب مەشکێ ڤە هاتینە ڤەهاندن:

ماشکا وێ قەتیا

ئەو چەندا زک مەشکە

یا کوکە ل بەر مەشکێ

خو نە تو کونا مەشکێی

مەشکا خۆ کیا وپال ڤەدا

کەس وی دمەشکا خو نا شەقینیت

قیاسا کەشکی دمەشکێدا ناهیتە کرن

مەشکا درێدا هەچیێ هات حنگەک لێدا

تۆ مەشکێ نە کێی، تۆ دەو ونیڤشکی ناخوی

تۆ بخۆ مەشکا خۆ بکی ونەهیلە ب هیڤیا کەسی ڤە

هندی ژن ل خەوێ بیت، مەشک دێ ل دارێ بیت

مەشکا خۆ نا هەژینیت، مەشکێت مالا میری دهەژینیت

لهەژدەی ئادارێ، مەشک لدارێ، نە لڤێرێ، بەلێ لبەریا شنگاری

مەشک دناڤ مامکێت کوردیدا:

دناڤ ڤان مامکێت ژێریدا ئەوێت دهاتن بو زاروکان سەر زارێ دانەری دا کو بچیکێت کوردان هزرا خو تێبکەن وب زانن وی کەرستەی ئەوێ دەیکا وان رۆژانە ب کاردهینیت ل مالێ یان ل ئاقاری کو ئەوژی دبەرسڤێدا دبیتە (مەشک).

مامک:

سێ لنگ وسێ دار

چار لنگ پێدا

دو لنگ هات حنگەک لێدا

بەرسڤ : مەشکە

دەڤێ وی سینگێ دەیکا تە

گوهێ وی، روی وسمبێلێت بابێ تە

بەرسڤ : مەشکە

کەڤلێ نێری ساخ دارە

هەلدە دراوستیت بە دارە

بەرسڤ: مەشکە

سەرێ وێ دکوشا تە

گویێ وێ ددەڤێ تە

بەرسڤ: مەشک ونیڤشکە

مەشک دناڤ چیروکێدا:

بابێ کچێ دچیروکێدا ڤی مەرجی دهاڤێتە بەر قەهرەمانێ دەما دچیتە خازتنا کچا وی ودبێژیتێ دێ بو من ڤێ ئینی: "شیرێ شێرا، دمەشکا شێرا، شێر بینیت، ئو شێر ببەت"

مەشک دناڤ پەیت وستران وشێعرێت فلکلوریدا:

بێریڤانێ: کورمانجی

تاچا سەرێ بێریڤانا من زێرینە

بسکا بێریڤانا من چل وچار کەزینە

قرکا بێریڤانا من تەڤ زێرێ مامودینە

سینگ وبەر وبەدەنا بێریڤانا من تەڤ لیرێ رەشادینە

بێریڤان مال وێرانێ

وەی کوبارێ، خزالێ

هەمو تاجا سەرێ بێریڤانا من زێرینە لو

زوزانێ مالا بێریڤانێ سیهو سێ نە

دسەرێ چیانە، دبنرا مێرگ وکانی نە

بێریڤانێ گوتێ:

شڤانو ئەزێ دبەختێ تەدە

تو دبەختێ خودێدا، دەڤێ خوە ژگەردنا من دەرینە

شڤانی گوتێ:

بیریڤانێ ئەزێ دبەختێ تەدە

تو دبەختێ خودێدا، تو رابە رامۆسانەکێ ب سەر جان وجەسەدێ مندا بەردە

بێریڤان مال وێرانێ

وەی کوبارێ، خزالێ

هەمو تاجا سەرێ بێریڤانا من زێرینە لو

بێریڤانێ گوتێ:

شڤانو بەسە ئێڤارە وەخت درەنگە

باڤ ودێکا من ل هێڤیا منن

بەسە ئێڤارە درەنگە

شڤانی گوتێ:

بێریڤانێ:

هەگەر باڤێ تە گوت، دیا تە گوت، بێریڤانێ چما تو دەرەنگ مایی

تو وە بێژێ: یابو، یادێ

برێڤە مەشکا من قەتیا، شێرێ من رژیا

بێریڤان مال وێرانێ

وەی کوبارێ، خزالێ

هەمو تاجا سەرێ بێریڤانا من زێرینە خودێیو

شێعر فۆلکلۆر کوردی کەڵهوری

باڵاێ مەشکەژەن چۊ تۊڵ تەرە

گەردەن چۊ مینا چۊ شاخ زەرە

مەشکەو مەشکەژەن،سی پا مەفتۆل

باڵاێ مەشکەژەن لوول مەخوەێ چۊ تۊل

مەشکەگەم چایە مەپرس حەواڵێ

ئاوەگەێ ئەڵوەن کەفتە خێاڵێ

مەشکە بژەنێە لە کرەێ پەتی

ئاو ئراد تیەرم لە جوو شەروەتی

مەشکە بژەنێە فرە دێرمە

کرە زەردەگەد ئرا سۊرمە

مەشکە بژەنێە تن راگەێ مەردان

ئیڵەیڵ بار کردێەو بۊمە سەرگەردان

بەیتا "مەشکێ"

ژفۆلکلۆرێ ئیلام و کرماشانێ

مەشـــــکە بژەنیە نیمەروو شەقە

میەوانم ئەڵسێ وە بەردەڕەقە

مەشـــــکە بژەنیە لە پای ئەو کانە

کرە لید دەربارم چەنە ئەو سانە

مەشـــکە بژەنیە لە کرەی پەتی

ئاو ئڕاد تیەرم لە جوو شەروەتی

مەشـــــــکەگەم ژەنیا ناڵە ناڵێیە

وە سەنگ کرماشان کرە بارێیە

مەشکە بژەنیە لە هۊردەو ڕازان

ئاو ئڕاد تیەرم لە ســـــــەراو بازان

مەشــکە بژەنیە زەڕ وە باند بوو

ئوردی براگەم شەو میەواند بوو

مەشکەگەم چایە مەپرس هەواڵێ

ئاوەگەی ئەڵوەن کـــــــەفتە خەیاڵێ

شيعري فولكلوري سورانی

مەشکە

مەشکەم مەشکەی مانگایە

شڵقی گەییە بەغدایە

لە بەر ڕۆنی هەڵنایە

هەی ماڵە بابم مەشکێ

هەی عەمر و چاوم مەشکێ

مەشکەم مەشکەی مانگاقوڵێ

دەنگی دێ وەک زەنگوڵێ

هەی ماڵە بابم مەشکێ

هەی عەمر و چاوم مەشکێ

مەشکەم مەشکەی مانگاقوڵە

دەنگی دەڕوا وەک زەنگوڵە

پێی قایل نییە تاژی و توڵە

مێردەکەم زۆر نابەدڵە

هەی ماڵە بابم مەشکێ

هەی عەمر و چاوم مەشکێ...

ئەڤ پارچە شیعرە زۆرا درێژە بو نمونە من چەند مالکێت دەستپێکی من ژێ هەلبژارتن.

دویماهێکا ڤێ بابەتێ

٩-١٢-٢٠١٨ دهوک – ئەحمەد حەلی حەسەن

کەرستێت راچاندنی

کەرستێت راچاندن و رێستنا مەحفیرا ب دەستی

چێکرنا مەحفیر وبەرک وتێران ب دەستان: ئەڤە ئەو پارچەنە یێت ب کاردهێن بو رێڤەبرنا کارێ راچاندنێ: ھتان، ناڤرک، دارتەڤنی، دارگورک، پشگورگ، بەڤش، تیروک، پیشک، کەرکیتک، تلیفە، ریس.

بەڤش: ئەو ژی دارەکە دکەڤیتە ناڤبەرا ھەردو تەبەقان.

پشگورک: دارەکە شولێ وی ئینان وبرنا ریسی یە دا بزڤریت.

پیشک: ئاسنەکە سێ دودێت ھەین ژبو شداندنا سێ داڤێت ریسی نە یێت ب تیروکێ ڤە دناڤ تەڤنیرا کێشاین.

تلیفە: تەمەت تبلەکێ درێژن وھەر ژریسی نە ب رەنگێت جودا جودا.

تیروک: ئەو دارێ زراڤە یێ ریسی دهەلچنین تە خۆ.

دارتەڤنی: ئەوژی دو دارن دکەڤنە پشتا سنگا.

دارگورک: ئەو دارە یێ ریس لێ دھێتە راچاندن.

ریس: ئەو دەزیێت ژھریا پەزی ومویێ بزنا دھێتە رستن وڤەهاندن ب تەشیێ.

رەنگکرن: رەنگکرنا هریێ یان ریسی ژھەمی رەنگان هەر ژتیڤلێ داراێت جودا جودا دھێنە چێکرن.

کەرکیتک: بو قوتانا وان داڤێت پیشکی یە دگەل وان تلیفێت دھێنە دانان دناڤ تێلێت تەڤنیرا.

ناڤرک: دو دارن دکەڤنە وان دوکونێت ھتانی ئەڤە بفرەھی دھێنە دانان ھەردو کونێت دی یێت ھەر ھتانەکی بو سنگا بون داکو ئاسێ وموکم بیت ل سەر ئەردی.

ھتان: دو دارن ب درێژی ھەر دارەکی چار جھێت سمتی یێ لێ دھەین.

٢٥ – ٣- ٢٠٢١ – ڤەگوهاستی یە : جەماندن وبەرهەڤکرنا : ئەحمەد عەلی

چییە سویت؟

ئەڤ سویتە دهێتە چێکرن بو راڤ ونێچیرا كەوان، دهاتە بەرهەڤکرن ل جهێت تایبەت ل مەخەلێت کەوان ل وان دەڤەرێت چیایی لی هەبن.

پێکهاتیێت سویتێ: سویت دهێتە پێك هاتن ژ: دەرێ سویتێ ، پەرژان ، تەپك ،موكرک، بەردەڤک.

دەرێ سویتێ یێ پێكهاتیە ژڤان ناڤێت كەرەستان ل ژێری:

شاخک، دەپک، كاپک، رەخ دەپک، بەندک.

پێکهاتیێت خانیێت کەڤن ل گوندان

خانی یان مالێت گوندا یێت هەر خێزانەکێ ئودەک بو ئو گەلەک نە دبونە دو. دهاتە ئاڤاکرن ژبەران یان ژلبنان. بانێ خانی دهاتە پێچان راوستیان ب ستوینان وگاریتان وشەقلان ونیران. پشتی هنگی دهاتە ئاخا بانکرن وکونەک دهێلا بو جهێ سوپێ ودەرچونا دکێلێ. دیوارێ مالێ ژدەرڤە وژناڤدا دهاتە کورتانکرن وژلایێ ژنکانڤە دهاتە هونین وهوسین ب ئاخەسپیکێ ژبەر جانیێ ودا چ پەق وشەق وکەلشتە نەمینن ژمەترسیا گیانەوەرێت بچیک وەک کێسکان ودیپشکان وماران. ئەڤەنە چەند جهێت تایبەت دناڤ هەر مالەکێ ل گوندێت مە یێت کەڤن.

١- ئالاش: هەلاش: چ خانیەک، کوچکەک، کوخەک، یان زنجەک هاتبا ئاڤاکرن ونژاندن پێدڤیێ چەند کەرستان دبون وەک: گژ وگیا، هەژەک، هەژال، قرش، چقلێت داران، قه‌ڕەم وچولى وقوڕ وكێرات دا دانن سەر شەقلا ونیران ئەوێت ل سەر گاریتان. بوسیڤاندان لویلیک ولەڤەن وقاچ بکاردهینان.

٢- ئاخەبان: پشتی ئالاشدانێ ئاخێ دکەنە سەر بانی ودهێتە بەلاڤکرن ودهێتە قوتان وپشتی هنگێ دهاتە گێران ب باگوردانی ب درستی دا ئاڤا بارانێ لێ نە راوستیت ژبەر دلوپان. دگەل هندێ ژنان رەخ دۆر ودیوار دهونین ودهوسین ب رەنگەکێ تایبەتێ ئاخێ دگوتنێ ئاخەسپیک.

٣- گوڤ: ئاخویر: ستەبل: جهێ حەواندنا دەوارانە ب شەڤێ ل ئالەکی ولایێ دی ژی، ئالیک وئالفێ وان دەوارانە وەک ریسی وکایێ وجەهی.

٤- کار: کوار: دکەڤندا گوندیا ئەڤ جهێ تاتبەت چێدکر ژئاخێ بو پێش ئێخستنا وپارستنا درامەت وژێهاتێت حشک وەک: دەخل ودانی ودکاکی. ژشڤكێت توی ھیركان وە‌كی چە‌پە‌ری چێدكرن وبلند رادكرن ژسەری دکرنێ ول بنی کونەک دهێلان بو دەرئینانا وی تشتێ کریێ ل دەمێ هەوجەیێا وتەنگاڤیا.

٥- كولین: ل گوندا ناڤبرەک دا ئودێ یان ژۆرەکێ بو بەرهەڤکرنا تشتێت خارنێ ل دەمێ هاڤینێ دا بەردەستبان بو زڤستانێ حینێ بەفر وبارانێ وسر وسەرمایێ وسەقەمێ.

٦- ستێرک: هەرزێلک: کەپرەکا بچیکە بو ئامان وخرومرێت لینانگەهێ وخارنێ.

٧- کۆلەک: ئەڤە پەنجەرەکا بچیکە ل مەزەلان، ل ئەیوانان، ل کوچکان یان ل گوڤان چێدکر بو ئینانا بای وروناهیێ، یان بو دانانا چەند کەل وپەلێت کچک وهویر.

٨- کوڵک: لیس: زۆربەی مالبەتێت گوندی دیکل ومریشکێت خۆ دداکرنا گوڤێ دگەل دەواران یان دناڤ تەرش وپەزی. بەلێ هندەک مالان دشیان کولەکێ سەربخو بو وان تەیر وبالندان چێکەن ژدەرڤەی خانی دگوتنێ کولکێ مریشکان ل وێرێ دچونە لیسی.

٩- کوتان: ئەڤە دهاتە چێکرن ژدەرڤە وپیچەکێ دویر ژخانێ ژبەر بێهنا پەزی وتەرشی. دهاتە پێکهاتن ژژۆرەکێ دگەل تەعانێ پەرژانکری ژداران ل هەمی رەخان ژمەترسیا گیانەورێت کویڤی. ب رەخ کوتانێ ڤە دیهێت چولی دهاتنە نژنین وەک ئالەف بو گیانەورێت مالوفی دمالێدا ل دەمێ زڤستانا درێژ.

١٠ -زنج: کوخ: ئاڤاهیێ ئاخێ یە بانێ وێ وەک چادرێ یە ب هەریێ دهاتنە هونین و بو ژیانا مروڤان یان بو ڤەحەواندنا تەرش وکەوالی ل گوندان.

١١- خسرك: سخرک: كادین: ژشڤتەران دهاتە نژاندن وب ئاوایە‌كێ گروڤر چێدكە‌ن وبانێ وێ ب قە‌رە‌می نھان دكە‌ن ودە‌رگە‌ھە‌كێ ژێ دھێلن بو داگرتنا كایێ .

١٢- شوینێت تایبەت: جهێ سەرشویێ، جهێ جەرک وکەدینان، بەربانک، دوقچکی روینشتنێ، جهێ ئامیرەتان، پێپەلیسک وپێسترک وپائیسک بو سەرکەڤتنا سەر بانان.

خانیێ گوندی ژچ پێک دهێت ؟

باگوردان: بان گێرانە ب بەرەکێ گروڤر یێ ب دەستکە.

بخوێری: دژۆراندا هەبون ژبو گەرم كرنێ.

بەربان: بەربانک: ئەو بانە یێ نزم کو دکەڤتە بەر دەڕێ خانی بو روینشتنێ یان نڤستنێ بارا پتر ئەو بەربانک بانێت گوڤ وکۆتانان بون.

بەرهسینگ: بەرێ حولی بو سەقاکرنێ ودیوار هونینێ.

تاق: ئەو دیوارێ ژدەرڤەی خانی.

تەعان: طان: ئەو پەرژانە ژلەفەن وتا وشڤان وداران وسیمەی وهەرتشتەکێ دی هەبیت بو گرتن و پاراستنا بیستان وچەم ووەرزان وکوتانان.

حەوش: بەر وپیاڤ: پارچەك ژخانی گول ودار لێ دهاتن چاندن ل دویف بەر وبیاڤێ خانی.

ساپیتك: ئەو ڤالاهیا دناڤبەرا گاریتێت بانیدا.

ستوین: ئەو ستوینا دنیڤا بانیدا راوستایی ل بن شارە ستوینێدا هەڤ سەنگیا بانی رادگریت.

سیڤاندە: لێڤا بانی یە کو دیوارێی خانی بارانێ وتاڤا گەرما هاڤینێ دپارێزیت.

سەرشۆك: جهێ سەر شویشتنێ یە.

شارە ستوین: ئەو ئاسن یان دارێ ب هێزە کو هەمی گاریتێت بانێ مالێ ل سەر رێزدبن.

كوچك: ژۆرا مەزن وبەر فرەهـ بو مێهڤانا.

کاشخانک: ددانان ناڤ نیریان.

گاریتە: ئەو دارێ ستویر ودرێژە دکەڤیتە ل سەر دو ستوینان.

گیتە: دارەکە دگەڤیتە دناڤ بەرا هەر دو گاریتان.

لیس: ئەو جهە یێ ب شەڤێ باڵندە لێ دنڤن حەتا لێ دبیت سپێدە.

لیوان: ئەیوان: ئەو ناڤبڕە دناڤبەرا ژۆراندا.

مەربەد:جهی سنگێ دەواران ب هەڤساری ڤە دهێت گرێدان وئاسێ دکەن دا نەجن زیانا خەلکی.

نیرە: ئەو دارێت زراڤن دناڤ بەینا گاریتان.

هەوێز: جهێ پەز وکەوال ب شەڤێ لێ دنڤیت.

٢٠١٩ – دهوک – ئەحمەد عەلی

کەڤنە کەرەستێت گوندان

ئەوێت پپکهاتین ژدو پارچان ووێڤە

١- جوهنی: ئەو جهە یێ هاتیە هونین وکولان دبەرەکێ پەحندا ل چیای یان جهەکێ بەر لێ مشە. ئەڤی جوهنێ جهێ ئاشی دگرت ل گوندێت بێ ئاشێت ئاڤێ.

تەرزێت جوهنیان: جوهنی دو جۆرن.

ئێکەم:جوهنیێ مەزن ئەوێ دهاتە کولان وچێکرن دناڤ بەرێت گەورە ل کەڤرێت رەخ ودورێت گوندی ل زوزانا وجهێن بانەهین وبەر وەخت بو هەمی گوندیان دا مەبستێت خو پێ ب قەتینن. ئەڤ جوهنیێ مەزن دجهدا دما ونە دهاتە ڤەگوهاستن. دەستکێ وی جوهنی ژی هەر ژوی بەری بو، یێ حولیبو بدرێژیا سیهوپێنج سانتیمان دبێژنێ دەستەجوهنی.

دووەم: جوههنیێ کوچکوک ئەوێ وەک هاونێ نهو، دهاتە چێکرن ژپرتە بەرکی ب کویریاتیا بیست حەتا دگەهشت بیست وپێنج سانتیمان دا ب هێتە هەلگرتن ژجهەکی بو یێ دی یان ژمالەکێ بو یا دی. دبیت هەر مالەکێ جوهنیەک هەبا بو رێڤەبرنان مەبەستێت خویێت تایبەت.

مەبەست ژجوهنی: ب کاردهات بو قوتان وهێرانا برنجی ودانێ ساڤارێ وگەلەک کاریت ناڤمالیێ ب گشتی، ژنکا کورد ب ڤی کاری رادبو ب رەنگەکێ تازە وگەلکێ جوان.

٢- دستار: دەست دار: ئاشێ دەستی: دو بەرێت پەحنن وژێک چودانە یێ بنی یێ ب دەستکە ئو یێ سەری یێ کونە ژنیڤەکێ دا ئەو دار تێ بدەرکەڤیت، دەما دهێتە بادان وزڤراندن ب وی دەستکی، دەخل ودان ودکاک ونیسک دهێتە قوتان وهێران.

٣- باگوردان: بان گێران: بەرەکێ قورسە ژنیڤ مترێ وێڤە ژهەردو رەخا یێ کونە بو تێچکلاندنا دارەکێ دو سەر یان ئاسن بو گێرانێ دا کەلشتێت بانی ب گەهنە ئێک دا چپکێت بارانێ نەهێنە خارێ ودلوپا بکەن، ئو هەر وەسا دهێتە بکار ئینان بو راستکرن وپەحنکرنا ئەردێت ئاخێ.

٤- تەشی: تەشیک: پارچەکا دارێ پەحنە بزمارەکا چەمیای ژسەرەکی دنیڤێدا ئو ل رەخێ دی دارەکێ زراڤ ودرێژ وسەر تیژ یێ پێڤە، بو بادان رستنا گولولکێت هریێ وپامبی دا ببن داڤێت دەزیێ دزراڤ بو راچاندن وچیکرنا جلکان وگەلەک کارێت دی.

٥- بەرکارێت چوتی: جوتیار یێ پێدڤیێ ڤان رەنگە کەرستانە بو چوت وکێرا وەک: هنجار یان همجار وگێسن ونیرك ودەستک وگەهک وباسوله‌ وماس ومژانه‌ وزرێچك. بێ ڤان ئامیرەتان جوت نەدهاتەکرنێ.

کەل وپەلێت کەڤن دناڤ گوندەمالاندا ب شێوێ هوزانێ

مەر ومەربێلک وداسک

شالوک وبڤرک و گاسک

سەوک ودورک وتوتک

جوھنی وھاون ومیرقوتک

دستار وترار وهەڤکینک

مەنجەل وبارزین و شوینک

لەگەن وھەسکیک وکاڤچک

قودیک وکلدانک ومویچنک

تیروک وتەنیرک وخانک

سێلک وەرگێرک وکوچک

کەڤچک وکوتک وشکەفتک

تەبەقک وسەلەمێشک وکوفک

زلینک وسەڵک وسەڤیک

بەرستە وباگوردان وبەفریک

دەنک وسەفینک وسەرقەلینک

جەروکەدین گوسک ومەسینک

ھسان وبەرھسینک وقەلاتک

سەڤوک سەماوەر وبەراتک

پێپەلیسک وپائیسک وپێسترک

گێسن وگەهک ودەستک ونێرک

١٨-١-٢٠١٩ – دهوک – ئەحمەد عەلی

کەرەستێت داگرتنێ

ل دەمێ بەرێ زۆربەت تشت وکەرستە وئامێرێت دناڤ مالێ دهاتنە سازکرن چێکرن ب دەستی وب هاریکاریا چەند ئالاڤ وئالەتێت دی یێت چیکری، ژوان جۆرە تشتان یێت تێکرنێ وعومبارکرنێ وڤەگوهاستنێ وەک: (توربە، تویرک، تێر، تەلیس، جهال، خرار، خورج، خیش، شلیفە، فەردە، کیس، گینیک، هەگبە، هونبان) ل زوربەی دەڤەرێت کوردستانێ. دهاتنە راچاندن وڤەهاندن ژهریا پەزان ومیێت بزنان وچەند تشتێت دی. دەرامەت ودەخل وگەنم و جەهـ وفێقی وکایێ وکار وبارێت ئاقاری ژجهەکی بو یێ دی نەخاسمە ل دەمێ کەروانا وئاش وهەڤرانان چ بچیک یان مەزن ژلایێ قەبارێ ڤە یان ژی ژئالێ فرەهێ ڤە وپەحنیێ ڤە. ئەڤ کەل وپەلێت داگرتنێ دڤاڤێربون ژدەڤەرەکێ بو یا دی.

چەند گوتنێت وبێژێت کوردی ل سەر ڤان کەرستان:

ئەرزان کروو هونبان دروو.

ئەوێ ژمشکا ببیت، دێ هنبانا کێشیت.

برایێ دایێ تێرا کایێ.

پارێت وی یێت فەردادا.

توربێ خەمانە.

تویرکێ درەوانە.

درەوێت وی نا چنە چ کیسا.

پیسو، زک تەلیسوو.

کی دشێت خرارێ وی داگریت.

یێ دگەل گورگی یێ چویە دجهالیدا.

چ بکەنە خراری، ئەو دهێتە خارێ.

24-2-2021 دهوک - ئەحمەد عەلی

ئەڤ فەرهەنگوکا ئامیرەتێت کەڤن ب شێوێ ( PDF) یا هەی ل ژێری بو داگرتنێ: