رەشباوەری

چەند رەشباوەری یان خەرافەت دناڤ مللەتێ کوردا

خه‌رافات: خرافاتپه‌رستیی: وه‌هم: وه‌همپه‌رستیی: قسه‌گه‌لێكی دروستكراو كه‌ له‌ ڕاستیه‌وه‌ دوورن

خورافی: هەڵیتە پەرهست:  پڕوپووچ پەرهست

رەشباوەری: خرافة: superstition

ئەفسانە: الأساطير: fable, myth, legend,

    دکەڤندا وحەتا نوکە گەلەک تشت یێت قەومین ورویدانا دای ب روژانە دناڤ مللەتیدا کو بوینە ئەگەر بو خەلکی وان گرێدەن ب دەمێ پێشە روژێدا وداهاتیدا کو دێ هەرهێن وچێبن وزۆربەی کەسان باوەریەکا موکما هەی ئەڤە دهەلکەڤن کو بوینە سمبل وئەفسان، بێ کو راستەقینیەک بو هەبیت. ئەڤە یێت ئاکنجیبوین وەک میراتگەر وخۆ دارێژتن ویێت دهاتن دگەل ژیانا مللەتی وجهێ خۆ یێ کری دناڤ بیر وباوەریێت خەلکەکیدا ب رێکا ئەنجامدانا سروشتێ ودوو بارەکرنا وان دگەلەک دەلیڤاندا.

جوداهیا سەرەکی دناڤ بەرا ئەفسانێ ورەشباوەریدا یا ئاکنجی یە دراستیێ دا. هندی رەشباوەری یە: باوەری یە. هەردوو جۆر دەردکەڤن ژناڤ جڤاکێ. ئەفسانە دهێتە زانین وەک چیررۆک یان چیڤانۆک یێت دبۆرن ژسنۆرێت سروشتی ب چ رەنگا ناکەڤن سەر پێزانینێت راستیێ ودرستیێ دژیانێدا. بەلێ دەربارێ رەشباوەریێ، باوەریەکا موکمە کو وێ کارتیکەرا خۆ یا تایبەتا هەی دناڤ کار وکوکێت روژانەدا دناڤ ژیانا جڤاکی ئەوێت دبۆرن ژتوخێبێت سروشتی وناکەڤنە بەر ئەقل ومێشکی ب رەنگێ زانستی . 

چیە ئەفسان؟

ئەفسان رویدانە چ داستان، چیررۆک، چیڤانۆک، حکایەت، چیررۆکێن کو باسا بویەر یان ئەفراندێت سەیر وشاش ب ترس دکەن. ئەڤە دزۆن دناڤ هەمی مللەتان ژدەستپێکا ژیانێ ل سەر ڤی خاکی وزەمینی. ئەڤە حەزا خەلکیبو بو زانین وتێگەهینا دونیایا ل رەخ دوران. مەرەم ژێ ئەوبو  بو رونکرنا چەند رەوشت ورێنمایێت باش بو پاراستنا عورف وعەدەت و ئیجادان دگەل کەڤنە شوپان ورویرەسمان دناڤ جڤاکیدا حەتا گەهشتیە رادەکا بەرز وبلند وبەلێ پیچ پیچ یا بەرف کێمبونێ ڤە دچیت ودبیت بهێتە براندن ژبەر ئەگەرێت زانستی وژهەمی لایێت پێشکەڤتنێ ڤە.

چیە رەشباوەری؟

خەرافەت باوەری یە ب موکمی کارتیکەرا خۆ یا هەی یا بێ سنۆر سەر باندەروک وروێ ورێبازا مروڤی. ڤێ رولێ خۆ یێ هەی بەرامبەرێ گیانێت پیس وچەپەل وسحر وکەڤنە شوپێت ئایینی ئەوێت نە دجهدا وچ سەرئاشین بو نەبن وزوربەی وان یێ دهاتن ژترسا نهین ونەپەنی. ئەڤ رەشباوەری دگەل هزر وپیر وباوەریێت رەوشەنبیری دناڤ جڤاکیدا هەر دەم ب توندی ڤێک دەکەڤن وبەندەواری ئێکدبن ب شێوەکێ بەر چاڤ ودیار ئەو ژی وەک ئەفسانا یا بەرف نەهێلانێ ڤە دچیت ودبیت بهێتە بنبرکرن ژبەر پێزانینێت زانستی وتێگەهشتنا خەلکی دهەمی وارێت ژیانێدا.  

گەلەک پێشبین  یێ دهەین یێت بوینە دەلیل ونیشان بو کوردان وەک بەلگە بو شروڤەکرنا هاتن وکەتنا هندەک رویدانا وەک ئەڤێت ژێری بو نمونە:   

ئاڤ وروین رێشتن: بژاندنا ئاڤێ یان روینی ل بەر دەرێ جیرانا یان وان مالێت حەسیدیێ ب مروڤی ڤە دبەن دا کو ئەجننە ب سەر واندا بگرن وتویشی بەلاببن ل پێشە روژێ.

بری لڤین: لڤینا بریێ ل سەر چاڤی نیشانە بو هاتنا مێڤانە.

بزن وباران: بلندکرنا کلکێ ژلایێ بزنێ ڤە نیشانا نە هاتنا بارانێ یە، نزمین بەلگەیە بو بارانێ.

بم دیتن: دیتنا بمێ درێدا یان ل سەر دارەکێ نیشانا بێ وەغەریێ یە.

بەنیش چویتن: چویتنا بەنیشتی یان قاچکی ب شەڤێ هەر وەکی گوشتێ مریێت خۆ دچیت.

پشیکا رەش: دێتنا پشیکا رەش درێدا بێ وەغەریێ دهینیت چنکی شەیتانی یێ خۆ ب سەرداگرتی.

تفکرن: پشتی رویدانا یان لێکەڤتنا وجر ولێکدانا تفکرنە  سەر ئاخێ بو پالدانا ونە ڤەگەریانا شەر وخرابیانە.

تەیر دادان: دادانا بالندەکی ل سەر دەرێ خانی وئاوازەکی بێژیت مزگینی یە بو هاتنا خەبەرەکێ خوش بو خەلکێ وێ مالێ ل دەمەکێ کورت ونێزیک.

جلکێت پیس: کرنا جلکێت قرێژی ونەبژین ل بەر بچیکان پاراستن بو ژچاڤ هاڤێژان ودلرەشان.

چاڤ پاقژکرنا کتکێ: پاقژکرنا پشیکێ چاڤێت خۆ ب پیان ئەگەرە بو هاتنا مێڤانا بو وێ مالا ئەو لێ.

چاڤ زولقتین: لەرزینا چاڤان پێشبینا باشە یان خرابە، یێ راست چاکی ژێ دهێت بەلێ یێ چەپێ خرابی.

چویچک: چرچرا چوێچکێت سیڤیانوکان ل بەر دەرێ مالێ یان سەر دارەکێ نیشانە بو هاتنا مێڤانان.

حالبونا ژنکێ: دلچونا ژنکێ بو تشتەکی خارنێ ل دەمێ دوو گیانیێ وئەگەر هات و نەخوت دێ راڤ کەڤنە لەشێ وێ یان دێ تشتەک وەک نیشان ل بچیکی چێبیت دەما دبیت.

خودیک: قودیک: خودیت: نەینیک: سەحکرن چ ب شەڤ یان ب رۆژ دێ دیناتیێ تویشێ خودانی کەت.

خوێ رێشتن: رێشتنا خوێ ژدەستی دبیتە ئەگەر بو ئینانا بەخت رەشیێ وکوراتیێ.

دفن خوراندن: خوراندنا دفنێ نیشانە بو ئینانا بەخت رەشیێ و خەبەرێت نە خوش بهێن.

دەست خوریان: خۆریانا دەستێ راستێ ئامانجاندا هاتنا پارایە ویێ چەپێ خوسارەتیی یا شەرە.  

ریتنا بالندان: دەما تەیرەک وەک کوترێ یان چیچکێ ب رییتە ب ئێکی ڤە دێ گەهتە پلێت بەرز وبلند.

رێشتنا ئاڤا گەرم: چێنابیت دسەرشویێدا ئاڤا گەرم ب هێتە رێشتن ب شەڤێ ژبەر هنگاڤتنا ژمە پتران.

رێشتنا ئاڤێ: دەما ئێک بوریت بەر دەرێ مالەکێ وئاڤ بهێتە رێتن بەر سینگێ وی نیشانا بەختی چاکە.

زاروکێ ساڤا: بچیک نویبوی دخودبا ئێکێدا دمینیت دبن چاڤ دێریا دایبابا ئەو ژی کێرێ یان دەرزیکی دکەن دبن سەریڤە دا کو ژمە پتر وئەجننان ژێ دویربێخن.

سەر شویشتن: نەیا درستبو خۆ شویشتن ب شەڤێ دسەرشویێ ڤە ژترسا ژمە پتران ئانکو ئەجننان.

سەرزک رازین: ئەو کەسێ نێر درازیت سەرزکی گونەهـ لێ دبارن چنکی ئەردێ مێ یە چێنابیت وەبکەت.

شرینی وتڕشاتی: حەژێکرنا ژنکا ب دوگیان بو تشتێت تڕش دێ کور بیت ویێت شرین کچە. 

فرینا خارنێ: چ خارن یان نان ژدەڤێ ب پەشیت یان ژدەستی نانپێژێ بکەڤیت ئەگەرە بو هاتنا مێڤانە.

فیتک ڤەدان: ڤەدانا فیتکێ دخانی ڤە دەلیڤە یە بو ئینانا شەیتانی ب ژور ب کەڤیتە مالێ.

قەلەرەشک: دیتنا ڤێ بالندەی ل جهەکی دبیتە ئەگەر بو بێ ئیئفلەحیێ.

قەهوە رێشتن: دەما قەهوە دهێتە رێتن چ ژڤنجانێ یان قەهوەدانێ ئەگەرە بو ئینانا خێر ورزقی.

کێڤریشک: دیتنا کێڤریشکێ درێدا ل دەمێ دەرچونێ نیشانا بێ وەغەریێ یە بو وی کەسێ دبینیت.

کەسک وسۆر: نیشانا ئەرزانیێ یە، بەلێ رەنگێ سۆر بتنێ ل رەخێ ئەسمانی نیشانا جەنگی یە ل وی ئالی.

گوهـ خۆریان: غەونین وخۆریانا گوهێ راستێ ئامانجێ پێ دەت کو ئێکێ هەی بەحسێ مروڤی دکەت ب باشی، بەلێ یێ چەپێ نەکامیە وتە وبەر غەیبەت کەت.

لێڤ شەق: مروڤێ لێڤ شەق نیشانە کوریێ وبێ وەغەریێ یە.

مالینا گلێشی: نە یا درستبو عەرد ب هێتە پاقژکرن ومالین ورادان ب شەڤێ دا کو ژمەپتر ومەلائیکەت پێ نەهەرشین چنکی یێ دنڤستینە وەک مروڤان ودا ژوێرێ نەچن ومال ب مینیت بێ بەرەکەت.

مروڤێ حوتم: دیتنا کورەی درێکێ دا نێشان پێدانا بێ وەغەریێ یە سەر وی کارێ پێ دچیتێ.

مورکا شین: پێڤەکرنا مورکا شین ب زاروکان ڤە دویرئێخستنە ژچاڤ هاڤێژان ومروڤێت حەسیدە.

نوینوک قوساندن: قوساندنا نوینەکان ب شەڤێ نیشانە بو بەخت رەشیێ وژی کورتیێ. 

نەعالا وەرگێرای: دڤێت نەعال نەمینیت قولوپاندی بەرەف ئەسمانی ڤە چنکی ئەڤە دبیتە رێگرێ مەلائیکەتا ب ژۆر کەڤنە وێ مالێ.

نەینیک شکاندن: قودیک: شکاندنا خودیکێ دمالێدا رێ ددەتە گیانێت چەپەل ب ناڤ خانێ بکەڤن وبمینن.

هێک شکاندن: پەرچقینا هێکێ ب تشتێت نویڤە وەک هەسپ، خانی یان ترمبێل باشڤە برنا چاڤێت حەسیدانە.  

وەرگێرانا پێلاڤێ: کەتن وسواربینا قوندەرێ ل سەر ئێک دەلیلە بو وەغەر وسەفەرێ یە.

٣-٥-٢٠٢٠ – دهوک – ئەحمەد عەلی