چلە د وەرزێ زڤستانێدا
چلە د وەرزێ زڤستانێدا
پەیڤا زڤستان دناڤ زاراڤ وشێوێت کوردیدا:
(زستان - زڤتان - ڤستان – زمستان - زمسان - زمیسان - زوسان - زووسان)
وەرزێ زڤستانێ: ئێکە ژهەر چار وەرزێت سالێ. زڤستان ل دیف وەرزێ پائیزێ دهیت ودکەڤیتە پێش بهارێ، دڤی وەرزێ تایبەتدا ل دەست پێکا زڤستانێ، پلێت گەرمی نزم دبن ب دژواری وسر وسەرما بلندبن ودگەهیتە هەستیێ مروڤی، وبەفر وباران دبارن، دەمژمێرێت روژێ کورتدبن ویێت شەڤێ درێژدبن، مێڤانداری وشەڤەرۆک زێدە دبن ل ڤی دەمێ سالێ ل ناڤ بەرا خێزان ومالباتاندا وکۆم دبن دور سوپا وکوچکێت ئاگری، بچیک وزاروک گوهدەنە دا وداپیران وباب باپیران کو ل ڤی وەرزی چیروک وگوتن ومەتەلوک وستران دهاتن ڤەنەقلاندن ژهزر وبیرێت مللی وزۆربەی ژوان ل سەر زڤستانێ نە ل وان شەڤێت درێژ ل کوچک ودیوانان، مەبەست ئەوبو دا خۆ ب پارێزن ژسر وسەقەما زڤستانێ دا کو تویشی ئێش ودەردان نەبان دەما دەر دکەتن ئەڤی هەمی دهاتنە گوتن ب دلەکێ پر خوش وشادی وبەختەوەر.
زڤستان ب ڤان شێوان دهێتە دابەشکرن ورێزکرن دگوتنادا:
هژمارا روژێت وەرزێ زڤستانێ نوت روژن و دگەهیتە سەدان ل هندەک جهان. پیرمەند چ کورد یان بیانی، یێت کرینە دوو بەش، یێ پێشیێ دگوتنێ چلە ئانکو چل روژن، بەشێ دووێ دبێژنێ پێنجی چنکی ژپێنجی روژان یان پتر ڤەدکێشیت.
"چل چلە، وبیست بەچە، دەھ زیپک، ودەھ قریپک، دەھێت دی ل نک، دێ شینبن شیفک ودولک، گۆلکێ ساڤا گرێدە و روینە نک، دێ ژنوی بتە بھارەکا بێ شک"
"چل چلەنە وبیست بەچە نە، ھەشت زیپک وھەشت ریپک، ھەشتێت دی ل نک، دێ شینبن شیفک ودۆلک، گۆلکێ ساڤا گرێدە وروینە نک، ژنوی دێ بتە بھارەکا بێ شک".
"چل چلەنە، بیست بچەنە، شازدە جەمەرەنە، هەشت زیبکن، هەشت قریبکن، هەشت ژی ل نکن، دێ خوشبن شیفک ونهالک، گای بەردە وروینە نک". ب ڤی شێوەی دبیتە ئێکێ نیسانێ دبیتە سەد روژب تەمامی.
"چل چلەنە، بیست بەچەنە، دەھ زریپکن، دەھ قریبکن، دێ خوشبن ئاڤێت دەف شیفکن"
هندەک ژی ب ڤێ ژمارێ حسێبدکەن:
دەهـ دەھکێت پێشی نە، چل رۆژێت چلەینە، بیست رۆژێت بەچەینە، هەشت رۆژ زیپکن، هەشت رۆژ قریپکن، وهەشت رۆژێت دی ل نکن. ھەمی پێکڤە دبنە نوت وچار رۆژێت زڤستانی. ب ڤێ ژمارێ دەست پێدکەت ل چاردەی هەیڤا دووانزدە و ل هەژدەی هەیڤا سێ ئادارێ ب دوماھی دهێت.
چەند گۆتن ل سەر وەرزێ زڤستانێ
ئەڤە چەند گوتنن ل سەر کەش وسەقای ل دەمێ وەرزێ زڤستانێ ودڤان گوتنادا رەوش وهەستێت سر وسەرمایێ وگەرم وگوری وبەفر وبارانێ دهێتە بەر چاڤکرن.
"ئاگر فێقیێ زڤستانێ یە"
"دنیا سارە، گلدە یارە"
"زڤستان هات وبەرکا فەقیری دریا"
"زڤستانا سەر هژین، چێترە ژزڤستانا دیف هەژین"
"ل زڤستانێ، ئاگر ژدەیبابا زۆر ب سەبرترە"
"هات بارانا پەلێ، دەمێ لنگا وبلندکرنێ"
"هات بارانا پەلێ، دەمێ چاندنا نیسکێ وباقلێ"
"چ ژ‌ده‌‌نگێ تپ تپا پێت ده‌‌يندارى وچپ چپا ده‌‌نگێ دلوپان نه‌‌خوشتر نينه ل زڤستانێ"
سارترە ژئاڤا کانینێ: ئانکو سەرما ڤێ مەهێ هش وسەودای ل مروڤی دادوەزینیت وکێم دکەت وسەبر وهەدارێ ل دەف وی پەیدا دکەت.
شەهیانا دینا، ل هەردوو کانینا: ئانکو دەهوات وگوڤەند وپێکئینانا هەڤژینیێ حەتا رادەکا بلند دراوستیت ژبەر سەرمایێ وبەفر وبارانێ دڤان هەردوو هەیڤاندا ب تایبەت.
"کانوینا کچک، خوش دبن بەر کوچک"
"ل کانوینێ، دفن پیسترە ژقوینێ"
"هەردو مەهێت کانوینێ، حسابا خو بکە وکادینێ، گەرم کە جهـ ونڤینێ"
ل ژێری چەند ژمارەنە وگوتنن ل سەر وەرزێ زڤستانێ:
چل چلە، چل بەر چلە، چل پێش چلە - ئەڤە دبنە هەر سێ هەیڤێت زڤستانێ
ب ڤی رەنگی: دەهێت پێشیی، چل روژێت چلەی، وچل روژێت پشتی چلەی کو دبنە نوت روژ
چلێ زڤستانێ: ئەڤ بێژە یا هاتیە ب کارئینان دزمانێ کوردیدا ب وێ مەرەمێ ب ئاماژا چل روژیێ کو دەست پێدکەت ل بیست وپێنجێ کانینا ئێکی (کانوینا بچیک) ل نک کوردان چنکی ڤێ گوتنێ ب سەر دهینن ودبێژن:"عەیدا فەلەیە، سەرێ چلەی یە". ئو هندەک دئینن پێشتر ل بیست وئێکێ یان بیست ودووی وحەتا دگەهیتە ئێكی شواتێ یان دووێ ب دویماهی دهێت. ئەڤ دەمسال یێ پێگوتی یە ب سر وسەقەم وسەرمایێ وهندەک دبێژنێ (زەمهەریرە) کو واتا ڤێ پەیڤێ دکەڤندا ئەوە کو کەش وسەقا زۆر ساردبیت ویا پرە ژبەفر بارانا دژوار وهروبا زێدە دبیت، مژ وموران وعەور پەیدادبن ومشە دبن، بەستی وحشکاتی دکەڤیتە سەر عەردی، بەلک ژداران دوەریێن، شەڤ درێژدبن وروژ کورتدبن. مەزن دبێژن ئەگەر زڤستانێ دەستپێکر ب حشکیێ ئانکو یا بێ باران بیت دێ مینیت وەسا وب دویماهی دهێت و ل سەر ڤی رەنگی، وبەر وڤاژی دێ یا پر بارانبیت.
ئەڤەنە چل روژێت چلەی
حەفت رۆژ ژکانوینا بچیک، سیهوئێک رۆژ ژکانوینا مەزن، ودوو رۆژ ژشواتێ، هەمی پێگڤە دبنە چل روژ بدرستی.
چەند گوتن ل سەر چلێ زڤستانێ:
"چل چله, چل پشتى چلا , مالێت خۆ ببه‌ن سه‌رێت هه‌مى ملا
"چل پشتی چلە، ژنویکا بھارا ژدلە"
"چل پشتی چلا، مالا خۆ ببە سەرێت ملا "
"چل پشتی چلان، مالا خۆ ببە سەرێت گر وملان"
چەند گوتن ل سەر مەها شواتێ:
پشتی هنگێ دەما شوات دهێت ول دەستپێکێ وحەتا دگەهیتە بیست ودووێ ئادارێ(ئاڤدارێ) کو دبنە دورێت پێنجی روژان، وکورد دبێژن:
"تر ل شواتێ، بەفر وباتێ"
"تر ل شواتێ بهار هاتێ"
"تر ل شباتێ ، ئادار ب سەردا هاتێ، گيسكێ خۆ هاڤيته لاتێ".
"ترن ترن شباتوكێ، دەركەتى ئاداروكێ، من خوارى کەنگروکێ".
"ئەز گيسكم گيسكه لوكم، بهار هات ئەزێ خوشكوكم".
دڤێ هەیڤێدا قولپین وگوهورین دکەڤنە کەش وسەقای وبەرەف هوینکاتیێ ڤە دچیت. مەها شباتێ دویماهیا جلێ زڤستانێ یە.
ئادار ونەوروز وەرزێ بهارێ
ل ڤی دەموەختێ سالێ روژەکا نوی دهەلێت ودەست پێدکەت کو کورد دبێژنێ:( نەڤروز -نەوروز - نوی روژ – روژا نوی)
"هەژدەی ئادارێ، مەلکەزان هاتە خارێ، پفکرە گیایێ بهارێ"
ئانکو گل وگیا سەرێ خۆ ژئاخێ هلدەت ودەردکەڤیت ودبیتە ئاخلێڤە ل سروشتی.
" نەوروز لێ خلاس دبن دەعوە ودۆز، ھندی ب باریت نە دبیت ھەری و نە دبیتە تۆز"
" نەورۆزا سولطانی، لاندکا ساڤا ببە سەربانی، زەرەر ناگەھیتە گیانی"
ئەڤ کەڤنە کەلوپۆرێ چەرخ وفەلەکی پەیداببو دناڤ مللەتێ کوردا وگرێدایبو ب ژیانا وانڤە وهاتیە بەلاڤکرن ل هەمی دەڤەران ونوکە یێ دچیت بەرەف براندنێ ڤە ژبەر پێزانێت زانستی ییت بنەجهـ وپێشکەڤتنا تەکنولوجی ژهەمی جوران.
٢٠٢٣ – دهوک – ئەحمەد عەلی