شەهی

شەهی وشەهیانە لنک مللەتێ کورد

پێش گوتن

 چ گومان تێدا نینە ئەگەر ئەم بێژن: رەقس وسەما ئو گرێدانا گوڤەند ودیلانا ئو داوات ولەییزوک کرنێ رەنگەکێ هونەری یە یێ گەلی وکومەلی یە. ئەڤە رەوشەکا جڤاکی یە ئو پارچەکا ژیانێ یە ئەوا هاتیە گرێدان بمللەتێ کورد ڤە ژکەڤندا وحەتا نوکە. ئەگەر ل نک هندەک مللەتێت دی هات بیتە گرێدان بچەند تێپێت تایبەت ڤە وەک:مرنێ، بارانێ، نساخی، تارێت، ساخلەمی، یان خونیزیکرنا خودان ویەزدانانێت خویێ. بەلێ کوردا وەک زۆر مللەتێت دی ئەڤە یا کریە جۆرەکێ هونەری، بنگەهو بنەروک یێت بو داناین بشێوەکێ رێک وپێک وجان وتازە. ئو ئەم دشێین بێژن کو ل نک کوردا ئەڤ رەنگێ کەلەپۆری ومللی زۆرێ جودا وچیوازە ژگەلەک مللەتێت دی، ئو ئەم دکارین وان ڤاڤێرکەین ژوان بتایبەت مەندیا وان چنکی ل نک مە ئەڤ رەنگێ هونەری  نە هاتیە گرێدان ب چ جۆرێ ئەفساناڤە ئەوێت دویر ژراستیێ. ژبەر ڤێ چەندێ هەر دەڤەرەکێ ناڤەکێ تایبەت یێ دایێ ئو جۆرێت وان داوات وسەما جهێ جێوازیێ یێ ل دەف هەین.

جۆرێت رەقس وسەما:

 گەلەک رەنگ وجۆرێت رەقس وسەما مللی یێت دهەین دناڤ مللەتێ کوردا ژکەڤن وحەتا نوکە دگەل چەند گوهورینێت نوی ئەوێت دکەڤتینێ لدەڤەرەکێ بو یا دی ئو ژبەر تایبەتمەندیا وان ژجهەکی بو یێ دی. ئو بلەز یێت بەلاڤەبوین ل خر دەڤەرێت دی کو یێت بوینە پارچەک ژژیانا مللەتێ کورد کو یێت بوینە نیشانا شەهی وکەیف وخوشیان بو وی جڤاکی ل وان دەڤەران. دو رەنگێت دهەین: یا سست ونەرم ئو یا سڤک وبلەز. هەر ئێک ژوان ژی سترانێت خو یێت جێوازێت دهەین. کچ وکۆر ومازن وبچیک بەشداردبن دناڤ ڤان ئاهنگ وگوڤەندان دا، کودبێژنێ رەش بەلەک یان تێکەل، بەلێ درەقاسا سڤکدا کچ وژن کێم بەشداریێ تێدا دکەن. بەشداربونا کچ وکور وتولازان ئەوە کو دبیتە دەرفەت ودەلیڤە بو دیارکرنا جانیا خو بو ئێک ودو، ژبەر ڤێ چەندێ ژی خر جل وبەرگێت تازە وجوان وزێرا دکەنە بەر خو ژبەر ڤێ ئەگەرا ژۆری.

 پەیڤێت سترانێت داواتان:

 دڤێت پەیڤێت سترانێت رەقاسێ هاتبن دارژتن وڤەهاندن ب رەنگەکێ جان وتازە وب رێزەکا لێکدای ئو ئەو پەیڤ 

دسانەهی ورەوان بن بشێوازەکێ کورت و سەلیقەکا پر هێز وزاخ کو بچیت دگەل رێڤە چون ولڤینا دەست وپیاندا، دا 

دەهوات هەرا شدیای وپەیت وشاراندی بیت.

      بابەتێت سترانا داواتێ:

           زوربەی ڤان بابەتان ئەون ل سەر شەر وجەنگان، سەر ڤین وئەڤینداریێ، یان حەژێکرنا کچ وکۆران، جوانیا کچان

، خسلەتا رەوشا سروشتێ، رەوشا مروڤەکێ هەژار، ل سەر کار وکوکێت روژانە وەک دورینێ یان شڤان وچەروانیێ ئو چونا بێرێ یان چوت وکێلان ئو هندەک جۆرێت دی، وەک سەرکێ زاڤای یان نارینکا دهێتە گوتن بو بیکێ دەما دهێتە ڤەگوهازتن ژمال بابێ ئو 

دگەهینە مالا زاڤای.

داوات ورەقاسا کوردی دهێنە جوداکرن وڤاڤێرکرن ب گشتی بڤان جهانڤە:

١- کورمانجی٢ – سۆرانی٣- فەیلی

ئەڤ رەنگێت رەقاسا ل ڤان دەڤەرێت کوردستانێ ژهەر لایەکی یان ژجهەکی چەند شوپ وچق وتاکێت جودا جودا ژێ دچن بەس خر دگەهنە ئێک بڤان رەوشێت یەکسان شبتی ئێک کو جێوازی زۆرا کێما دناڤ بەرا واندا. گرێدانا داواتێت نەرم 

دهێنە کرن کو رەقاسکەر تبلێت قولیچێ تێک دگرن ئەوێ ب رەخ ویڤە ل رێزا گوڤەند ودیلانێ. زەند وبازندێت دەستی 

شۆردبن دگەل لڤینا پیان. رەنگەکێ دی ئەوە کو لەپێ دەستی دگەل تبلا دهێنە گرێدان پێگڤە ئو زەند ومل پێگڤە دنیسین 

وپێگڤە دمینین. یان مل ب ملی ڤە دگەل درێژکرنا دەستان سەر ملێ وی کەسێ ب رەخ ڤە درێزا گوڤەندێدا. ئو هەر 

وەسا خەملا داواتێ ب ڤێ رەوشا جان وتازە دهێتە کرن وبرێڤە دچیت.

نمونێت داواتان:

ئەڤە چەند نمونەنە ژدەهواتێت کورمانجی: گول شینی، یارگوزەل، بابلەکان، مام عەباسی، شێخانی، بەروپشت، سێ گاڤی، زەنگانێ، ملانێ، مەرجێ، مەیمو ئو عەربکی.

یێت سۆرانی ئەڤەنە: سێ پێ، چەپی، سویسەکی، عەیشوکێ ئو روینە ئو چەند نمونێت دی.

ئو ئەڤە رستەکا ژێری ژوان رەنگێت دەهوات ورەقس وسەمانە ئەوێت هەڤبەش وبەر نیاس دناڤ بەرا هەر چار کنارێت 

کوردستانێ ل هەمی دەڤەران:

گەریان، چەپی، چەپکی، سۆنە، شێخانی، سێ پێ یان سێ جار، سێ لنگ،  شەلایێ، دەلیلۆ، بابلەکان، بازکی، کەچکی، 

کلیچە،هلدانی، سەمەدانی، وەرە وەرە، گرانی، تەمر ئاغا، زراڤکێ، دیکۆ، سنگ سنگ، دیارکێ، قەرەجۆر، تیر کڤان، باهییێ، 

سڤککی، یار خوشتێ، شوندەکی، کوچەری، ئو سەردەستان ئو هندەکێت دی.

   ئامیرەتێت داواتان:

ل گوندێت کوردا ئەگەر چ ئامیرەتێت وئامرازێت داواتان نەبان بو رێڤەربرنا شەهیانێ، سترانبێژ ودەنگبێژان ئەڤ جهە 

بدرستی دگرتن. سەرکێشێ دەهواتێ سترانێت دەنگێ دگوتن وئێکی ل بنێ دەهواتێ لێ ڤەدگێراند ئو گەلەک جارا دوا 

دگوت وگەلەکێت دی درێزا داواتێدا ل وان دوبارەدکر بدەنگەکێ بلند دا رەقس وسەما برەوش کەڤیت وبێتە شاراندن. 

بەلێ ئەگەر ئەڤ ئامیرەت هەبان وەک: دەهول، زرنا، دودک، پیک یان بلویر خەملا داواتێ پتر ب رەوشدکەت برەنگەکێ 

جان ورێک وپێک دەربازدبو. ئەڤ رەوشە حەتا نوکە یا بەر دەوامە ل زۆر جهو دەڤەرێت کوردا نە خاسمە ل گوندان. بەس 

نوکە هندەک ئامیرەتێت وکەلوپەلێت نوی وپێشکەڤتی یێت دهاتینە شوینێ کو پتر داوات برێ دکەڤیت وب شێوەکێ جان دهێتە گێران.

شەهی وشەهیانە دناڤ پەیڤێت کوردیدا:

١- شەهی وشاهی وشەهیانە

ئاخڤتن وگوتن سەر شەهیانە:

ئەم دێ شەهیانا خو کەین

خاندی چونە شەهیانا وان

ئەم داخاز کرینە ل سەر شەهیانا وان

ئەو دێ شەهانەکا مەزن ل مالا خو دانیت

وان مریێت خو پێ شاهی کرن

٢- دەهوات: داوات: داهوات: ژپەیڤا: دعوة یا عەرەبی

ئاخڤتن وگوتن سەر داخازیا وکرنا داواتان:

خاندی چونە دەهواتێ

وان داوات یا شاراندی

ئەم داخازکریێت ددەهواتا واینە

داواتا وان یا سێ رێزی یە

یێ دەهواتێ براستی وچەپی دکەن

شاباشا بدە وهەرە داواتێ

٣- رەقس: رەقاس: ژپەیڤا: رقص یا عەرەبی

ئاخڤتن وگوتن سەر رەقسێ:

وان ئەم رەقساندن

ما ئەو شەمویە دێ رەقسینی

چەندێ رەقاسی یە

یێ وەکی مەیمینکا درەقسیت

تو چ ژرەقاسێ چێ ناکەی

یێ ب هەردو هچکا درەقسیت

دێ تە ل سەر تلا خو رەقسینیت

یێ نزانیت برەقسیت، دبێژیت عەردێ خارە

یێ بێ بلویر درەقسیت، نەخاسمە بلویر دگەل بیت

مە مێمێ فێرکرە رەقاسێ، مێمێ دەستێ مە نەگرت

٤- سەما

ئاخڤتن وگوتن سەر سەمایێ:

یێ چەوا سەمایێ دکەت

چەندێ سەما کەرە

خاندی خر یێ دچوینە سەمایێ

یێ نە ل گوڤەندێ پێ ل سەمایێ

٥- گوڤەند

ئاخڤتن وگوتن سەر گوڤەندێ:

یێ ل گوڤەندێ

وان گوڤەندا گرێدای

تو یێ ژگوڤەندێ کێمی

ئەو یێ دچوینە گوڤەندێ

خو ل گوڤەندا وان نە هلاڤێژە

یێ نە ل گوڤەندێ پێ ل سەمایێ

مەیدان (شەر) گوڤەندا مێرانە

گوڤەندا میرا، گر(ئاگر) ل فەقیرا

٦- دیلان

ئاخڤتن وگوتن سەردیلانێ:

ئەم دێ چینە دیلانێ

وان چ دیلانەکا گەرما گرێدای

مە نەرمە دیلانەک کر

دیلان چ دیلانە، گوڤەندا مێرانە

٧- لەییزوک: لەییزین: لەییزاندن

ئاخڤتن وگوتن سەر لەییزوکێ:

ئەڤە چ لەییزوکە تو دکەی

ما ئەم شەمونە دێ مە لەییزنی

یێ خو ژهەر دو ملان دلەییزینیت

یێ ل سەر پیەکی دلەییزیت

گایێ پیر ژی رابو لەییزوکێ

٨- هەلپەرکی :چوپی: چارچوپی

ئاخڤتن وگوتن سەر چوپیێ:

یێ چوپیێ دکەت

چار چوپیا وان یا کەتیە ژدەرڤە

وان چار چوپیا خو یا گرێدای

ئەڤە چ چارچوپیە هوین دکەن

١١-١٢-٢٠١٧ دهوک

ئەحمەد عەلی حەسەن

ئێک ژعەدەتێت کەڤن درەمەزانێدا

کورد دبێژن:" بێل بێلاڤا، بێل بێلاڤا فلانکەسی ب کەینە زاڤا، ببەین سەرێ گرێ گەرماڤا"

عەرەب دبێژن:"ماجينه, ياماجينه, حلي الچيس وانطينه, تنطونه لو ننطيكم, بيت مكة انوديكم, رب العالي ايخليكم, تعطونه كل ماجينه, ما جينه .. ياماجينه, لوما الحسن ماجينه".

ل دەمێ بچیکاتیێ زاروکێت کوردان دەردکەڤتن ل شەڤێت رەمەزانێ ب دلخوشی دگەل هەڤالان قوشمە قوشمە دزڤرین ل کولانێت گوندان یان تاخێت باژێران، دەرگەهێت مالان دهاتنە قوتان ب ڤێ رستا پەیڤان یا ژۆری هەمیا پێگڤە ب دەنگەکێ بلند ب شێوەکێ هوزانی یێ پڕ شێوازەکێ دلخوش دگوتن:" بێل بێلاڤا، بێل بێلاڤا فلانکەسی ب کەینە زاڤا، ببەین سەرێ گرێ گەرماڤا". هەکە خودانێت مالێ داخازا وان ب جهئینابا ب دانا ڤان تشتان: چ پارە، شریناهی وەک کادان، مەویژ، هژیر، چکلێت، مولەبەس...) پشتی دانا ڤان تشتان  دا دوعا ولاڤا کەن بو کورێ مالێ یان ئێکێ هەلبژارتی دناڤ خێزانێدا کەن. ئەگەر نە دابان وداخازێت وان ب جهنەئینابا! دا سەرکێشی قوشمەی بێژیت: خەلکێ مالێ دێ دەن ئان ئەم بچین". ئەگەر ئەم چوین ئاڤێ ل دیف مە ب رەشینن. ئەڤە نیشانبوو بو خێر وبەرەکەتێ ئەگەرئەو خێزان یا دەست تەنگ با. ئەڤ رەنگە رەوشا زاروکان دکرن، رەوشت ورەفتارەکا جڤاکی بوو دهاتە کرن دکەڤندا ژباب وباپیران وحەتا دەمەکێ نێزیک بەلێ یا هاتە براندن وبەرف نەمانێ ڤە دچیت ل داهاتو ژبەر کەلەک ئەگەران نە جهێ گوتنێ یە چنکی یا ئاشکرایە بو مە هەمیان.

23-4-2020- ئەحمەد عەلی