کەڤنە ئاخڤتن

کەڤنە ئاخڤتنێت فولکلوری

ئەڤە دەمەکێ درێژە ئەز گوتنێت کوردی دڤەجەمینم، جان وبەندکەم وتویژینم، هەر وەسا ئەز ئەڤێ ژی دکەم دگەل حەیرانوکا ونارینکان، و ئەز خرڤەکەرێ مەتەلوک ومامکامە ژی مە، ب مشەیێ من یێت بەلاڤکرن دناڤ مالپەرێت خۆ یێت تایبەت دگوگلێدا وەک:(گوتنێت کوردی)، (حەیرانوک)، (پەستە)،(ستران)، (رەوان بێژی) و(مامک، تێدەرخستنوک)،(زمان ورێزمان)، (کورد فلکلورە) و هندەکێت دی. وەکی ئەم دزانن هەر ئێک ژڤان مژاران یێ جودایە ژ یێ دی چنکی گوتن نە وەک حەیرانوکێ یە ب گەلەک سالوخەت وخسلەتان وهەر دووک ژی دجێوازن ژمامکان ونارینکان. بەلێ وەک من تێ دیارکری، ب ناڤکچون وتێکەلبوونا  چێبوی دناڤ بەرا واندا ل هندەک جهان نە ل رستا  ئێک رێزی بەلێ  ئەو ژێ یا کەتیە دوان بەند ومالکێت دبوریت هژمارا وان ژدوو رێزان یان ژی پتر. ئەوان ئاخڤتنا جهێت خۆ یێت گوهارتن ل سەر دەڤێ خەلکێ مە وخرڤەکەرێت تۆرێ زاردەڤێ مە، گوتنێت درێژ جار یا کەتیە دبن شوپا مامکێ، نارەینکێ یان حەیرانوکێ، و بەر وڤاژی یا چێبوی دراستا یێت دیدا. ئەڤە یا پەیدابووی چنکی زۆر دنێزیکێ ئێکن دمەبەستێدا ودژشێوازێدا ودارێژتنێدا. ئەم نەشێین ئەڤێ دانن کێماسی بو هیچ لایەکی بەلێ ئەڤە تشتەکێ سروشتی یە چێبووی ل دەمێ خرڤەکرنا ڤی تورێ زاردەڤ. دڤێت ئەم ب چاڤەکێ ڤەکری سەحکەین وب شێین ڤان ژێک ڤاڤێرکەین وڤەوەژێرن ب درستی ب رەنگەکێ گشتی ژگەلەک لایانڤە. یا ژهەمیێ گرنگتر ئەوە ئەڤ تورە نەهێتە بەرزەکرن ب چ رەنگێ هەبیت وبهێتە بەلاڤکرن وپشتی هنگێ ب هێتە جوینکرن ل دیف وان بەشیت سەرەکی دفلکلورێ کوردیدا دا هەر دەقەک ژوان جهێ خۆ یێ تایبەت بگریت بێ کو بمینیت تێکەلکری وب ناڤ ئێکڤە بچیت دا بهێتە پەسندکرن ب درستی.

نمونە وشروڤەکرن

١- مەلایێ ب لنگەکی، چو شەرێ گوندەکی

(بەرسڤ: تەڤرە یان قەزمە، داسە) (مامک)

مامێ  ب لنگەکێ، چو شەرێ گوندەکێ

(بەرسڤ: دەرگەهە)  (تێدەرخستنوک)

قوپێ ب لنگەکی، چو شەرێ گوندەکی

(یێ بێ بزاڤ بەلێ یێ حنێر مەزن) (گوتن مەزنا)

٢- سەرێ بەگزادە، هەر بگرە وپێدادە، نا گەهتە چ مرادە

( بەرسڤ: مروڤێ سەر رەق وحشکە، سەررەقی) (مامک)

سەرێ بەگزادە، هەر بگرە وپێدادە، نا گەهتە چ مرادە. (گوتن مەزنا)

(چەند بو بێژی هەر ژخۆیە دهێت گوتن بو مروڤێ نەگوهدار)

٣- کەرۆ کەرۆ، کایێ دکەم بەرۆ، هێدی دبێمێ وەرۆ. (بەرسڤ: باگۆردانە) (مامک)

کەرۆ کەرۆ، کایێ دکەم بەرۆ، هێدی دبێمێ وەرۆ.(دڤێت ڤێ بێژیت: برەوانی وبلەز) (رەوانوک)

٤- کەر سێ، تێر سێ، مێر سێ. (سێنە: کەر وتێر ومێر ئانکو کاروان) (مامک)

کەر سێ، تێر سێ، مێر سێ. ( دڤێت ڤێ بێژیت: برەوانی وبلەز بێ راوستیان وخەلەتی) (رەوانوک)

٥- چل چێل، چل جل، چل جهور، نە چێل، نە جل، نە جهور دبنە چەند. (تێدەرخستنوک)

چل چێل، چل جل، چل جهور، نە چێل، نە جل، نە جهور. (رەوانوک)

٦- ئەز چوومە لێڤا رەزی، من دیت دیزا ب کەزی، من دای دیت دل ژکچێ تەزی. (حەیرانوک)

 ئەز چوومە لێڤا رەزی، من دیت دیزا ب کەزی، من دای دیت دل ژکچێ تەزی. (گوتنا مەزنا)

٧- ئەز کەنی، تو کەنی، ئەم بوینە یارکێت بەرپەنی. (حەیرانوک)

ئەز کەنی، تو کەنی، ئەم بوینە یارکێت بەرپەنی. (رەوانوک)

٨- بەخت رەشێ بەخت نەبو، چو کانیا ئاڤێ تێ نەبو، حەفت مێرکرن پێڤە نەبو. (گوتنا مەزنا)

بەخت رەشێ بەخت نەبو، چو کانیا ئاڤێ تێ نەبو، حەفت مێرکرن کیر پێڤە نەبو. (رەوانوک)

٩- به‌ندکێ‌ ڕویتۆ دودوو نه‌، چاڤێ‌ وی ل منە، چاڤه‌ من ژی ل ئێکا دی نە. (گوتنا مەزنا)

به‌ندکێ‌ ڕویتۆ دودو نه‌، چاڤێ‌ وی ل منە، چاڤه‌ من ژی ل ئێکا دی نە. (رەوانوک)

١٠- پالدە دیواری، دەستدە قوتە گوپالی، هەر ژتە وهەر ژهەڤالی. (گوتنا مەزنا)

پالدە دیواری، دەستدە قوتە گوپالی، هەر ژتە وهەر ژهەڤالی. (رەوانوک)

١١- کنجۆ، وه‌ره‌ قونجۆ، ب قه‌رپالۆ، هه‌ره‌ مالۆ. (گوتنا مەزنا)

کنجۆ، وه‌ره‌ قونجۆ، ب قه‌رپالۆ، هه‌ره‌ مالۆ. (رەوانوک)

١٢- لاوکێ مەهمەدا، نە ری دسەر مەدا، ئەم موسلمانن دبن تەدا. (گوتنا مەزنا)

لاوکێ مەهمەدا، نە ری دسەر مەدا، ئەم موسلمانن دبن تەدا. (ئاخڤتنا ب گازندە)

١٣- مامرێ مامرێ، دەنگێ تە ل من خوشترێ، ژحرینا هێسترێ. (گوتنا مەزنا)

مامرێ مامرێ، دەنگێ تە ل من خوشترێ، ژحرینا هێسترێ. (ئاخڤتنا ب سەر بۆر)

١٤- میناس، در نیاس، ساڵ خلاس. (گوتنا مەزنا)

میناس، در نیاس، ساڵ خلاس. (ئاخڤتنا ب لومە)

١٥- مامێ قۆرڤچی، ژدەستێ گورگی دچی، دکه‌ڤی‌ لەپێ هرچی. (گوتنا مەزنا)

مامێ قۆرڤچی، ژدەستێ گورگی دچی، دکه‌ڤی‌ لەپێ هرچی. (رەوانوک)

مامێ قۆرڤچی، ژدەستێ گورگی دچی، دکه‌ڤی‌ لەپێ هرچی. (ئاخڤتنا ب ترانە)

١٦- هەرێ بلندێ دارا درێرا، کورتێ ستوینا ستێرا، ناڤنجیێ کوما زێرا. (گوتنا مەزنا)

هەرێ بلندێ دارا درێرا، کورتێ ستوینا ستێرا، ناڤنجیێ کوما زێرا. (حەیرانوک)

هەرێ بلندێ دارا درێرا، کورتێ ستوینا ستێرا، ناڤنجیێ کوما زێرا. (ئاخڤتنا ب سالوخەت)

١٧- یار هەر یاره، هندی یێ سیاره، پاشی گوره‌ ماره‌. (گوتنا مەزنا)

یار هەر یاره، هندی یێ سیاره، پاشی گوره‌ ماره‌. (ئاخڤتنا ب سەربۆر وشیرەت)

١٨- یارێ من بلا مێرك بیت، خارنا من ڤرك بیت، پێدادان به‌رك بیت. (حەیرانوک)

یارێ من بلا مێرك بیت، خارنا من ڤرك بیت، پێدادان به‌رك بیت. (گوتنا مەزنا)

١٩- پند ژی ل ئەردی، سەر ژی ل پندی. (بێری دەما بزنێ ددوشیت) ( مامک)

پند ژی ل ئەردی، سەر ژی ل پندی. (بێری دەما بزنێ ددوشیت) ( مەتەلوک)

٢٠- بڤرێ بابێ وەربادای، دقولێرا دارێ قوتای. (تێدەرخستنوک)

 بڤرێ بابێ وەربادای، دقولێرا دارێ قوتای. (مەتەلوک)

٢١- شەقلە، مەقلە، و ئەڤ نەقلە. (گوتنا مەزنا)

شەقلە، مەقلە، و ئەڤ نەقلە. (ئاخڤتنا ب مەرج)

٢٣- ترێ، داسێ، باهیڤا ل کورێ. (گوتنا مەزنا)

ترێ، داسێ، باهیڤا ل کورا بێتاسێ. (ئاخڤتنا ژێک جودا وڤاڤێر)

٢٤- شللەیلێ، کورەیلێ، قابولەیلێ. (یا بویە گوتنا مەزنا) (مارکرنا فەلێت سریانی)

شللەیلێ، کورەیلێ، قابولەیلێ. ( گوتن ل نک کوردا ئانکو: یا بنبرە دڤێت ئەڤەبیت)

٢٥- شامێ شام شەکرێ، من بار و بارخانە ژتە بارکرێ، دەشتا دودا ژتە خوشترێ. (ئاخینک)

شام شەکرە بەلێ وەلات شرینترە ( گوتن)

٢٦- شواتێ بەفر وباتێ، کچک ژگیای دهێت، کورک ژچیای دهێت. (گوتن)

شواتێ بەفر وباتێ، کچک ژگیای دهێت، کورک ژچیای دهێت. (ئاخڤتنا لێکئینای سەر دەمی)

چەند جورێت فلکلوری

جودا ژئەڤا مە گوتی ل سەر وان  بەشێت بۆری هندەک ئاخڤتنێت ڤەهاندی ب شێوێ هوزانێ ئانکو یا ب کێش ڤەکێش وسەروە یێت دهاتن ل سەر چەند بابەتان دژیانێدا دناڤ تۆرێ کەلەپۆری چ ل سەر: کاران، یاریان، سالوخەتان، رەوشتان، ئاهەنگان، لومان، سەربۆران، گازندان، ترانان. ئەڤ تەرزە زۆر دڤاڤێرن ژهەر سێ  بەشێت دی وب چ رەنگان نا کەڤنە سەر وان. ل ڤێرێ من چەندەکێت جەمانن وخرڤەکرن ودێ دان مە بەر چاڤێت خویندەڤانی هێژا دا سەحکەتێ وهزرێ تێدا بکەت وبیر وپەسەندێ ب دەتێ.

١- عومەر گەردی، دێ مری ب وی دەردی، نابینی وی عەردی. (بێ هیڤیکرنە ژ ژن ئینانێ) 

٢- هەلهەلوک وهەلهەلوک، قوینا تە دکەمە مەنجەلوک، ئاڤێ پێ دبەمە دهوک. (گەفە)

٣- بێل بێلاڤا، بێل بێلاڤا، وی ب کەینە زاڤا، ببەین سەرێ گرێ گەرماڤا. (چالاکیا زاروکان)

٤- بزدم ، بادم، شەشکێ تزدم. (بێژەیێت یاریان)

٥- ئەز دەروێشم، قەلین کێشم، تە دکەلێشم. (بێژەیێت یاریان)

٦- ئەز یاسینم، کیر مەسیینم، تە دخەسینم. (بێژەیێت یاریان)

٧- منەتا هەوە ل بەتەنێ، شیڤا هەوە ل لەگەنێ، ل سەر بانێ جەهنەمێ (گەفن)

٨- حەفتیار خوش مێرە دەیناکەت، کابا لێ ب سمن دەیناکەت، کچا میری بو بینن دەیناکەت. (سەربۆر)

٩- من دڤێت کەر، کەرێ ددان زەر، دەما ئەز گازی دکەمێ  بخۆ دهێتە دەر.(داخازا گورگی یە)

١٠- بەقکێ ، پێ برەقکێ، تە وە ل من کر، ماریشو ، پێ ب دریشو ، تە وە ل من کر، ساڤارێ ، پشک و پارێ ، تە وە ل من کر( ئاخڤتنا لێک ئینای وەک گازندە)

١١- ته‌ز ته‌زینكێ پێ من ته‌زی، پێ من د وی قـوزی، یێ قه‌لین دزی. (بێژەیێت یاریان)

چەند گوتن وئاخڤتنێت گوندەواری ل سەر دارباری و داهاتێ وان

دارێ ژ بنی نەبرە

چویڤێ شومتۆری، ل دور خودانی زڤری

داروبارێ شین، تەڤ ژیار وژین

سوفیکێ ددان تیژ، گویز خوەشترن یان مێویژ

سویها گویزێ، ساخلەم نینە، ژارێ گویزێ، ل بن گۆیزێ نەروینە

ل بن دارا گویزێ بخۆ و ل بن دار چنارێ بنڤە

مازیا شینە، ئەڤجار دێ وەرە ب بینە

های گۆلێ، گۆلچیچەکێ، تە مال دانا مێرستەکێ، های گۆلێ

هرچ چوو سەر کەزانێ، ژ نوی دەست دا بەرک و دارمانێ

هەر کەسێ دتیشەمبێدا ب فریت وبکەڤیت دێ بیتە کەر

یێ دارەکێ ژ بنی ببریت هەر وەکی عەمرێ خۆ دبریت

ژن گویزە دێ بینی یا پاکە، دێ شکێنی یا کێم ناڤکە

دێ بینی: یا گەش نینە، دێ شکێنی، یاشرینە

ل ژێری چەند گوتنێت پێکەنینن وپەستە و ستران ومامک ورەوانبێژی یێت کوردەواری

لاوکێ ئۆسمانا

رۆژێ دگەریت ل کۆلانا

شەڤێ دچیتە کەزانا

(گوتنا پێکەنین)

بایەک هات ژ وی خالقی

دار ب دارێ ڤەلەقی،

دار نە بوو، دار ژ دارێ خلوقی

(مامک) بەرسڤ: بێوکانە یە

کولۆزکێ روینیێ درویلێ را، هەی ژارێ رویلێ. (رەوانبێژی)

رها رویلێ یا درەملێ را. (رەوان بێژی)

شڤ ژ تەڤریێ، دەوار ژ رەڤیێ، رت بابێ خودانێ زەڤیێ. بەرسڤ: تەڤری (مامك) 

سێ سالک یێت ب ئاڤێدا دهێن

ئێکێ توی تێ، ئێکێ موی تێ

ئێکێ ژی گوی تێ

ب دەڤی چومە یا توی تێ

ب دەستا چومە یا موی تێ

ب پێیا چومە یا گوی تێ. (مامکا ب رەوان بێژی)

ئەزێ دبێژم ب رێکا مەعدەنا ژوری، ب دەحل و دری، سیارۆ تۆ چەوا ل پەیادێ من دخۆری

(ستران)

هەی هۆت وهەی هۆت

ل دەر دۆلا شین بو کەڤۆت

بویک لەیلانێ جەرگ ل من سۆت. (ستران)

هوین دەینا کەن گەلی برا

ژ دەستێ مە دەرکەڤت

ئەو چاڤرەشا وەکی گۆلا

ئەو دەلالا وەکی چرا. (ستران)

بەژنا لاوکێ من ژدار دیندارا

من چاندبوو ل زۆزانا، شین ببوو ل بەر نزارا. (ستران)

سڤۆرە، سڤکێ دارێ

ژڤێ دارێ چو ڤێ دارێ

هەل پەقژی چنارێ

قەلیا تە بو بەهارێ. (پەستە)

ل سپێدەهێت هەیڤا نیسانێ ژنان دبەر مەشک کیانێ دا دگۆتن:

مەشکا مە دنیڤا رێدا

دوهنێ زومی چوو تیدا

هەچیێ هات حنگەک لێدا 

دەوێ مە رشت ب ئاخێدا

کل مەشکێ، مەشکینێ

مەشکێ مەشکینێ

دارو لەولەب زێرینێ

مەشکا مە دنیڤا ڕێدا

هەچیێ هات حنگەک لێدا

مەشکا مە نابیت نابیت

کاروانی ژخەو رانابیت

٢٢- ٤- ٢٠١٩ - ئەحمەد عەلی حەسەن