Ël piemontèis e sò pòst
trames a le lenghe romanze stataj
Bruno Villata, Concordia University - Montréal
Extrait de l’arvista dl’academia VII, Lòsna & Tron, Montréal, 1997
Anans d'abordé l'argoment sernù, i pensoma ch'a sarìa bin rësponde a na domanda sempia ch'a l'avìo fane l'ann passà e ch'i pensoma ch'a vada pròpi bin për antroduve 'l dëscors ch'i l'oma sernù ancheuj. Sta domanda a l'era: «quand ch'a l'é naita la lenga piemontèisa»? Combin ch'a sìa malfé stabilì na data 'd nàssita, noi i pensoma che na prima testimoniansa franch esplìssita 'd volgar divers dal latin, lenga ufissial për ecelensa, a dovrìa esse daita da col famos Consèj tnusse a Tours ëd l'813, andova che ij vësco a l'han dessidù 'd consijé ai parco 'd «transferre easdem omelias in rustica romana lingua quo facilius cuncti intellegi possint».2 Jë studios fransèis a considero sta decision motobin amportanta, përchè ch'a forniss un-a dle prime testimonianse dl'esistensa 'd na lenga popolar diversa dal latin, dont ël prim document a l'é costituì dal test dij Serment dë Strasborg ëd l'842.
Për torné al Consèj ëd Tours, cheidun a podrìa dì ma còs a-i intra sòn con ël piemontèis? Noi i disoma ch'a-i intra, e come, përchè che a toca nen dësmentié che 'l Piemont d'ancheuj, antlora a fasìa part ëd l'istess ëstat ëd Tours e donca se ij consèj a valìo për le region dël nord ò dl'òvest a dovìo cò esse stait bon për cole ch'as trovavo a sud. D'auta part, ël fait che la lenga dël Piemont a fussa avzin-a a cola dle region a sostrà séltich ëd la Galia, as peul cò armarché da la persistensa 'd fonema come la /u/ velar e la /eu/ median-a opura 'dcò da la lenission ëd le consonant sonore, tuti fenòmeno che vaire lenghista a l'han atribuì al sostrà séltich.
Se peui ij document an piemontèis a son pitòst rair e tardiv, sòn a dipend dzoratut dal fait che an Piemont ël volgar a servìa mach për la comunicassion oral, mentre che për cola scrita a andasìa franch bin ël latin ch'a l'era la lenga scrita për ecelensa. Pì tard, an Piemont, sta lenga scrita a l'é peui staita prima afiancà e dòp arlevà dal fransèis e da l'italian ch'a son ëdcò le parlade che a l'han pì anfluensà 'l piemontèis. La pression ëd la prima a l'é fasse sente dzoratut fin al Setsent, mentre da l'Eutsent a l'é l'italian ch'a costituiss ël pòlo d'atrassion ël pì amportant.
Malgré tut sòn e combin ch'a-i sìo pòchi document an piemontèis antich, l'esistensa 'd na lenga popolar con soe caraterìstiche lessicaj e fonològiche a l'é motobin visìbil da chèiche test latin dij secoj XIV e XV dont a l'é gia parlasse ant ij Rëscontr ëd j'ani passà.3 Vaire dë sti lema dël piemontèis antich a son goernasse cò se 'l léssich modern a l'ha assetà 'd neuv termo, pì adat a indiché d'oget, ëd situassion e 'd rapòrt ch'a son cambià. Al di d'ancheuj peui, la potensa dij media 'd comunicassion, ël dëslup tecnològich e la globalisassion ëd la coltura a l'han portà a na convergensa dij còdes dle vaire lenghe dël mond. Për survive chèiche lenga a deuv arnové 'd pianta sò vocabolari, mentre d'aute, com ël piemomtèis, për adeguesse a la sossietà ch'a l'é cambià, a deuvo antrodùe un sert nùmer ëd paròle neuve. As trata quasi sempe 'd termo savant, che a son pì ò meno ij midem an tute le lenghe romanze përchè ch'a son formà a parte da 'd rèis, da 'd prefiss e da 'd sufiss d'orìgin latin-a ò greca. Com i l'avìo dit an presentanda 'l vocabolari 'd base dël piemontèis, lema come elioterapìa ò estracomunitari, a peulo esse dovrà sensa gnun-e gene cò an piemontèis, përchè che a son present an tute le lenghe romanze e nen mach an italian, che ai nòsti di a l'é la lenga che a condission-a 'd pì le parlade piemontèise.4
Malgré sta convergensa, ch'a l'é un fenòmeno ch'a rësguarda cò le lenghe fòrte, i podoma dì che, combin che meno parlà 'd na vira, ël piemontèis a l'ha goernà na soa identità, e sòn tant da la mira fonològica che da cola gramatical e fin-a da cola lessical. Për rendesne cont a basta comparé la fonologìa, la gramàtica e 'l léssich piemontèis con coj ëd j'aute lenghe romanze.
Ant lë scond nùmer ëd «l'arvista dl'academia», surtì a mars, i l'oma studià 'l vocalism e 'l consonantism piemontèis e i l'oma podù constaté che ij fenòmeno ch'a dëstaco 'l piemontèis da le lenghe romanze nassionaj a son nen pòchi.5 Tra 'd costi i dovrìo arcordé 'l son vocàlich marcà -ë- (fërté, sëcca...), col consonantich notà s-c (s-ciapé, ras-cèt...). Ant la presentassion d'ancheuj, com ant lë studi dont i l'oma pen-a parlà, i soma limitasse a la varietà turinèisa, che j'espert a consìdero 'l piemontèis ilustr.
Tant për cominsé na presentassion sistématica dj'ésit dle vocaj latin-e, pioma për esempi 'l dëslup ëd la e sarà tònica dël latin volgar, e longa opura i brev dël latin clàssich. An sìlaba lìbera, sta /e/ sarà dël latin volgar as ditonga e a dà /ei/ an piemontèis. Ch'as pensa a tèila<tela, avèj<habere, pèiver<piper, candèila<candela, nèir<nigru, pèj<pilu, lèj<lege, sèj<siti, mèis<me(n)se. An géner le lenghe romanze nassionaj a goerno anvece sta e sarà, mentre che 'l fransèis a conòss na ditongassion /ua/ notà -oi-. Com esempi i arcordoma: toile, avoir, poivre, noir, poil, loi, soif, mois (fr.); tela, avere, pepe, nero, pelo, legge, sete, mese (it.); tela, haver, mes, negro, pelo, ley (sp.); tela, haver, mes, pêlo (port.); avea, piper, negru, lege, par (rom.).
Quand che anvece as treuva an sìlaba gropà, la e sarà acentà dël latin volgar ëd sòlit a dà an piemontèis na e doverta se a ven a trovesse ant la sìlaba final, mentre che s'as treuva ant la penùltima sìlaba a dà un son d'autut particolar marcà -ë-. Esempi: sec<siccu, sëcca<sicca, verd<viride, vërda<viride, mëssa<missa, chërde<credere, përmëtte<permittere, tep(i)du<tëbbi, vësco< episcopu, tërsa<trichia. An cost cas le lenghe romanze nassionaj a presento d'ésit divers. An géner ël toscan (secco, permettere, treccia, verde...) a goerna la /e/ strèita, mentre che 'l fransèis a presenta na /e/ doverta (sec, messe, permettre, tresse, évêque). Cò an ëspagneul (seco, trenza, verde, misa...) e an portoghèis (seco, tranza, verde, missa...) as treuva an géner na /e/ strèita.
Për lòn ch'a rësguarda chërse, chërde, tërsa... a toca dì che, prima 'd rivé a la forma moderna, a l'é verificasse na metàtesi da credere a cherdere e peui a l'é rivasse a chërde. Sto spostament ëd consonant, cò costa na particolarità dël piemontèis, as artreuva an vaire aute unità semàntiche 'd nòssa lenga. Ch'as pensa a tërdes, tërmolon, tërzent... dacant a j'italian tredici, tremolio, trecento... e ai fransèis treize, tremblement. troiscents...
La e sarà dël latin volgar as doverta an piemontèis ëdcò sota l'anfluensa 'd na -i-, an cost cas as compòrta donca come na e sarà an sìlaba lìbera. Esempi: frèid<frigidu, strèit<strictu, rigidu<rèid. Tant an toscan che an fransèis, j'ésit dë sta e sarà tònica a son ij midem ëd coj ëd la e sarà an sìlaba lìbera donch divers dai piemontèis: freddo, stretto... froid, étroit... Sta diferensa as artreuva ëdcò ant j'aute lenghe romanze stataj. Ch'as pensa a: frìo, estrecho... (sp.), frio, estreito... (port.), fric, strict... (rom.).
Quand ch'as treuva an sìlaba lìbera la e doverta tònica dël latin volgar (e brev dël latin clàssich) a dà an piemontèis na e sarà. Ch'as pensa a: pera<petra, febre<frev, levr<lepore, pede<pe, gel<gelu. Ant le lenghe romanze stataj, sta midema vocal as ditonga, foravìa che an portoghèis e 'd vire cò an romen. Ch'as pensa a pietra, piede... (tosc.); pierre, fièvre, lièvre, pied (fr.); piedra, fiebre, pié, hielo (sp.); febre, pedra, pè, lebre (port.); piatra, miere, iepure, febra (rom).
An sìlaba lìbera, la o doverta tònica dël latin volgar, o brev dël latin clàssich, a dà un son particolar ch'a corispond a col ëd la -eu- median-a fransèisa. Esempi: beu<boves, neuv<novu, euvra<opera, preuva<proba, feu<focu, euv<ovu.
L'ésit dë sta vocal ant l'area romanza a varia da lenga a lenga e cò an Piemont as na treuvo diversi. Sta o doverta as goerna an romen (bou, nou, opera, proba, foc, ou) e an portoghèis (boi, novo, obra, prova, fogo, ovo), mentre che as ditonga an italian (nuovo, fuoco, uovo) e an ëspagneul (buey, nuevo, prueba, fuego, huevo). Com i l'oma pen-a dit, an fransèis a l'ha l'istess ésit che an turinèis, cò se as costuma notelo -eu- opura -oeu- (boeuf, neuf, épreuve, feu).
Sota l'anfluensa 'd na -i, për lo pì romanza, la o doverta acentà dël latin volgar a dà na /eu/ an piemontèis. Esempi: nocte>neuit, postea>peui, coxea>cheussa, octo>eut, -hodie>heuj. Come ch'as peul vëdde da j'esempi marcà sì dapress, ël piemontèis as dëstaca tant dal franseis, andova ch'i l'oma -ui- (nuit, puis, cuisse, huit, -hui), che dal toscan, andova che la o a resta o e 'l digrama -ct- a presenta n'assimilassion regressiva (poi, notte, otto...). Gnanca j'aute lenghe romanze stataj a presento d'ésit ch'a peulo avzinesse al turinèis. Ch'as pensa an efet a: noapte, coapsa, opt, azi (rom.); noche, ocho, hoy (sp.) e a noite, coxa, oito, hoje (port.).
An piemontèis la o sarà tònica an sìlaba lìbera, o longa opura u brev dël latin clàssich, a l'ha dait na -o- scrita cò ó. Esempi: fior<flore, ora<hora, gola<gula, dzora<de supra, anvod<nepote, dolor<dolore, rason<ratione, otóber<octobre, vot<votu. Cò an cost cas ël piemontèis a presenta n'ésit diferent dal fransèis e dal toscan. An efet, mentre che an fransèis i l'oma un son /eu/, prononsià dovert ò sarà scond che as treuva dnans a na consonant articolà ò an fin ëd paròla (fleur, heure, amoureux, voeu...), an toscan ësta o sarà latin-a a l'é restà sarà (fiore, gola, sopra, nipote, voto...) e l'istessa còsa a càpita an ëspagneul (flor, hora, dolor, voto...) e an portoghèis (flor, hora, sobre...). An romen la o longa e la u breve a l'han avù d'ésit distint e parèj dacant a floare, nepoata... i l'oma (dea)supra, gura...
Cò sota l'anfluensa 'd na -i- romanza, la o sarà tònica dël latin volgar a goerna an piemontèis ël son /u/ marcà o opura ó. Esempi: nuce>nos, voce>vos, cruce>croix. Donca an cost cas ël piemontèis a presenta sempe n'ésit franch divers da coj dël toscan e dël fransèis. An efet, mentre che ant la sconda dë ste doe lenghe i l'oma na -o- sarà (voce, croce, noce) ant la prima i l'oma dritura un son /ua/, marcà -oi- (noix, voix, croix). Ël romen a continua a presentene doe forme, voce e cruce, scond che an latin clàssich a-i fussa na o longa opura na u corta, fenòmeno che an cost cas a smija cò esse vàlid për lë spagneul (voz, cruz) e fin-a për ël portoghèis (noz, voz, cruz).
Ant l'area pedemontan-a la u longa latin-a, tònica ò àtona, a dovrìa esse passà al son /u/ fransèis, com a l'é capità ant ël teritòri dla Galia. Tutun ësto son, ch'a continua esse notà -u-, a l'é nen goernasse ant tut ël Piemont përchè che an serte zòne as treuva dritura na /i/. Esempi për ël piemontèis ilustr: muru>mur, fumu>fum, sendutu>vendù, mula>mula, duru>dur fusu>fus.
Combin che j'esempi arportà a sìo motobin esplìssit, i pensoma che l'identità dla fonologìa piemontèisa a podrìa sauté feura cò dai fonema ch'a arpresento le consonant. Pioma pr'esempi col ëd la /l/ latin-a ch'as treuva trames a na /a/ e a n'auta consonant e, për semplifiché nòssa osservassion, confrontoma j'ésit piemontèis mach coj dël fransèis e dl'italian, valadì con coj ëd le lenghe pì avzin-e e che an pì 'd n'ocasion a l'han anfluensà le parlade pedemontan-e. Com as peul armarché da j'esempi marcà sì dapress: lat. altu fr. haut piem. aut it. alto
alt(e)ru autre aut(r) altro
cal(i)du chaud caud caldo
falsu faux fauss falso
cò ambelessì nòsta lenga as dëstaca da j'aute. An efet mentre che l'italian a goerna 'l son /l/ latin, ël piemontèis a presenta la vocalisassion ëd la -l- an -u-, che tutun as fond nen con la vocal ch'a pressed com a càpita an fransèis, andova che 'l digrama -au- a sotantend un son /o/.
Ëdcò quand ch'a ven dòp ëd n'auta consonant la -l- latin-a a l'ha n'ésit particolar. An efet se da na part j'esempi marcà sì dapress:
lat. pluma fr. plume piem. piuma it. piuma
flore fleur fior fiore
glacea glace giassa ghiaccio
clave clé ciav chiave
clavu clou ciò chiodo
an diso che an piemontèis sta -l- latin-a as vocalisa an -i- com an toscan, da l'auta an preuvo 'dcò che a diferensa dël toscan sta i piemontèisa a l'ha 'l podèj ëd palatalisé la consonant velar ch'a pressed: "ciav, giassa, cesa ò gesia" dacant a le forme toscan-e "chiesa, ghiaccio e chiesa".
Come miraco a l'é gia podusse armarché da j'esempi arportà, le diferense tra 'l piemontèis e j'aute lenghe romanze a son pitòst numrose cò për lòn ch'a rësguarda le consonant. Tutun për dene d'aute preuve bin ciaire, i vorerìo arcordé 'l son ëd la /n/ faucal ch'as artreuva mach an piemontèis e nen an tute le varietà. Ch'as pensa a: bon-a (lat. bona), lun-a (lat. luna), sin-a (lat. coena), caden-a (lat. catena). La n- faucal as dëslupa mach quand ch'a l'é piassà trames a na vocal tònica e a n'auta vocal. Quand che peui a ven a trovesse an fin ëd paròla për la sparission dla vocal final latin-a, la n piemontèisa a pija 'n son nasal velar particolar, sensa tutun modifiché la vocal ch'a-j ëstà dnans, com a riva an fransèis. E parèj la /n/ ëd man, bon, san, fin, Turin a sotantend un son divers da coj ch'a apresento ij digrama finaj an, on, in an fransèis ò an italian.
Combin che cole ch'i l'oma segnalà a sìo nen j'ùniche particolarità fonològiche dël piemontèis6, a sta mira i pensoma che, për podèj ilustré mej l'identità dë sto sistema lenghìstich, i dovrìo sposté nòssa atension an sla gramàtica, andova ch'as peulo 'dcò fé 'd considerassion motobin anteressante. Pr'esempi le doe prime përson-e dij përnòm përsonaj soget piemontèis, mi e ti, a derivo nen da le forme dël nominativ latin come le coripondente forme toscan=e (io, tu), fransèise (je, tu) ò cole dj'aute lenghe romanze dovrà da j'aministrassion stataj.
A sta particolarità a toca sens'aut gionteje cola, franch pì original, ëd la presensa dij përnòm verbaj: i, it, a, i, i, a ch'as artreuvo 'dcò an chèiche parlada regional italian-a, ma che a son dësconossù a tute le lenghe romanze stataj.
Vist che i stoma parland dij përnòm përsonaj a tocrìa cò nen dësmentié ij përnòm anterogativ -ne, -to, -lo, -la, -ne, -ne, -ne na vira comun cò an turinèis e ancheuj sempe meno dovrà. Tant për dene chèiche esempi i arportoma sì dapress d'espression ch'i l'oma ancor avù meud ëd sente nen vaire ani fà ant la capital subalpin-a: còs i fareune sensa sòld?, it veusto ch'it conta na stòria?, còs a veul-lo a st'ora sì?
An passanda dai përnòm përsonaj soget a coj complement àton, a vnirìa franch a taj arcordé che për costi-sì 'l piemontèis a l'ha dritura doe forme. La prima, -m, -t, [lo, la], -j, -n, -v, -j, a va dnans al verb, ma dòp dij përnòm verbaj dont as gionta enclìtich. La sconda forma, -me, -te, [-lo, -la], -je, ne, ve, -je, cò costa enclìtica, a va dòp dël verb. Com esempi ëd lòn ch'i l'oma pen-a dit i podoma arcordé: am ëscriv doman, a deuv scrivme prèst; it parlo dòp, i veuj parlete sùbit... Se an fransèis la forma àtona dël përnòm përsonal complement a peul mai sté dòp dël verb, a va dit che an italian ësto midem përnòm a peul cò segue 'l verb, cò se, a diferensa dël piemontèis, a goerna sempe la midema forma: mi, ti, lo la gli, ci, vi, li, le. Lòn ch'i l'oma pen-a dit a l'é motobin esemplificà da la tradussion ëd j'esempi arportà për ël piemontèis: il m'écrit demain, il doit m'écrire bientôt, je te parle après, je veux te parler tout de suite (fr.) mi scrive domani, deve scrivermi presto, ti parlo dopo, voglio parlarti subito (it.).
Për lòn ch'a rësguarda la posission dij përnòm përsonaj àton, a toca peui dì che 'l piemontèis a presenta ancora n'auta particolarità rëspet a l'italian e a j'aute lenghe romanze stataj. An efet, ant la prima lenga as costuma butelo dòp dël partissip passà, cò quand ch'a l'é compagnà dai verb ausiliar esse ò avèj. A sto propòsit se pioma doe frasëtte sempie sempie come cole marcà sì dapress: a l'ha vardala bin j'euj, quand ch'a l'é vist-se ant lë specc... e i-j voltoma bele mach an fransèis (il l'a bien regardée dans les yeux, quand il s'est vu dans le miroir...) ò an italian (l'ha guardata bene negli occhi, quando s'è visto nello specchio... ) i l'oma n'aut esempi dl'originalità dël piemontèis.
La posposission dël përnòm përsonal complement diret rëspet al partissip passà a dovrìa peui cò avèj avù come conseguensa 'l fait che sta forma verbal piemontèisa a l'ha nen da manca d'acordesse con ël përnòm complement oget com a càpita an fransèis ò an italian. An efet an corispondensa dl'italian l'ho vista, li ho visti... e del fransèis je l'ai vue, je les ai vus..., ël piemontèis a presenta: i l'hai vistla, i l'hai vistje e ste forme a son tant esplìssite come cole fransèise ò italian-e e a l'han nen da manca d'un rinfòrs com an romen: l'am vazut pe el.
A propòsit dël partissip passà, a toca ancora dì che vaire verb piemontèis an n'han doe forme: un-a regolar (es. scrivù, maledì, coregiù...) e l'auta iregolar com an latin (es. scrit, maledet, coret...). As trata nen ëd na ridondansa përchè 'l comportament dij parlant a smija dimostré che la prima forma, cola regolar, a l'é pitòst dovrà con l'ausiliar avèj, mentre che la sconda, cola iregolar, a l'é compagnà dal verb esse e a l'ha 'l valor d'agetiv.7
Sperand che ij pòchi esempi arportà a basto a dimostré l'originalità dla gramàtica piemontèisa, i vorerìo adess passé, sempe an manera pitòst concisa, a l'ùltim pont ëd nòssa presentassion: valadì col ch'a rësguarda 'l léssich.
Anans d'anviaré sta dëscussion i vorerìo mach arcordé col fenòmeno dla convergensa dij còdes dont i l'oma già parlà an vaire ocasion.8 La globalisation ëd la coltura e l'anfluensa dij media a fan an meud che, al di d'ancheuj, ij léssich dle vaire lenghe as avzin-o, tant che fin-a cole considerà fòrte a subisso l'anfluensa dl'anglèis, che a l'é la lenga dominanta për ecelensa. Për nen andé tant distant ch'as pensa a l'italian d'ancheuj che, nen mach a l'é pien ëd paròle forestere, ma a conòss fin-a ij «calch semàntich». An efet ant l'usagi dij nosti di i trovoma 'd vos italian-e s-cëtte ch'a l'han perdù sò valor semàntich tradissional për esse associà a col dij termo omòfon dla lenga anglèisa. Trames ai vaire esempi i arcordoma cancellare e sopportare che, per anfluensa dl'anglèis, cò ant la lenga 'd Dante, a son associà al valor d'anulé e 'd sosten-e, e nen con col tradissional dë scancelé e 'd soporté arportà dai dissionari.
A ste considerassion ëd caràter general i vorerìo ancora gionteje cola che a l'ha fane constaté che an pràtica le paròle técniche a son j'istesse an tute le lenghe romanze.9 Eh bin, malgré sti fenòmeno e malgré 'l fait che tute ste lenghe a l'abio na base latin-a comun-a, bele mach da col ch'a l'é considerà 'l vocabolari fondamental as peulo armarché 'd lema ch'a esisto pen-a an piemontèis.
Tant për limité nòsta osservassion a j'unità semàntiche ch'a cominso con la litra a, i arcordoma: agrevé, ambajé, ambardé, ambossor, ambranché, ambrun, àmpola, anans, ancalesse, ancheuj, ancreus, andi, anfé, ansarì, ansima, avërtojé, anviaré, an(v)lupé, arbra, ardriss, armognan, arson, artajor, arzighé, (l') auterdì.10
Ël léssich piemontèis a presenta na soa identità bin dëstacà cò se as feissa arcors al vocabolari temàtich.11 Se as consìdero për esempi ij nòm ch'a ìndico ij vaire mémber ëd la famija opura le vaire përson-e, i dëscurvoma d'amblé 'd termo come: barba, magna, cé, mëssé, madòna opura cit, masnà, morfel, tòta, fieul, fija... ch'a sarìa malfé trové 'd forme avzin-e ant le lenghe romanze stataj.
E as podrìa rivé a j'istesse conclusion se i spostèisso nòssa atension ai nòm ëd j'oget ch'as treuvo antecà ò cò ai nòm ëd le part ëd la ca midema. An efet, sempe restand ant la sfera dël vocabolari comun, i trovrìo 'd lema come: cadrega, cadregon, sislonga, taborèt, mostra, cun-a, mantil, pata, patin, stagera, nata, bota, botal, pinton, cassul, cavagna, cavagnin, tisòire, sigilin, mnis, pogieul, cròta, cop, trabial che a sarìa pì fàssil buté an relassion con la tradission latin-a local che con le lenghe romanze considerà.
E as rivrìa a le mideme conclusion se as guardèisso ij nòm ch'a ìndico la fruta (persi, pruss, bërgna, darmassin, armognan, portigal...), le piante (erbo, arbra, biola, fò, frasso, gasìa, moré, rol...) ò bele mach ij mësté (molita, magnin, artajor, tolé, tenziòira, meisdabòsch, pentnòira, mërcandin...) e sòn sensa tiré an bal ëd termo foravìa come marossé, foricc e vìa parèj. An sernenda sti nòm i soma limitasse mach a coj ch'as dëstaco tant dal fransèis che da l'italian, përché che a-i na sarìo cò vaire auti pì avzin a un-a sola dë ste doe lenghe.
A l'é nen dit peui che ij lema simij ò avzin a l'abio 'l midem valor semàntich an tute le lenghe. Ai cas arcordà anans ch'a rësguardo l'anglèis e l'italian (to support e sopportare, to cancel e cancellare) i podrìo giontèjne dontré ch'a toco 'l piemontèis. Ch'as pensa pr'esempi a blagheur, drogant opura a spagnolin, piumé e pontel. Ël valor semàntich ëd blagheur a l'é franch divers da col dël fransèis blagueur12, mentre che la conotassion ëd drogant a l'é nen tant negativa me cola dël corispondent transalpin truand. Le mideme considerassion a peulo fesse për spagnolin ch'a corëspond nen a l'italian spagnolino ma pitòst a peperoncino, e për piumé che an italian a veul nen dì piumare, mettere le piume ma dritura 'l contrari valadì spennare.
E an géner la distansa semàntica tra ij lema piemontèis e ij corispondent ëd j'aute lenghe peul aumenté e pijé 'd diression ampreviste e amprevedibij se anglobà ant le struture idiomàtiche, che an fond a son peui cole ch'a arpresento an manera fiamenga la coltura dont minca lenga a l'é l'espression la pì genita. Ch'as pensa a 'd tornure come: dé 'l can, dé 'l bleu, dela vìa, dé giù, dé la drita, deje andrinta, deje 'l gir, dé sota dont ël valor semàntich a l'é bin distant da col associà a minca termo dle vaire struture. Ant la lenga 'd tuti ij di as fà sovens arcors a ste espression e ij dissionari a son pien d'esempi dë sto géner. Ant j'ani passà i l'oma cujine un bon nùmer da le poesìe 'd pare Isler e dai romanz ëd Pietracqua e quasi tute a podrìo vnine a taj për sotligné, se ancora a fèissa da manca, le particolarità dla lenga piemontèisa.13
Dòp lòn ch'i l'oma dit, ëdcò se i soma tnusse a 'n nùmer pitòst limità 'd fenòmeno, piait tuti com i l'oma dit da la varietà turinèisa, an ësmija 'd podèj sosten-e sensa gnun-e gene che la lenga piemontèisa a l'ha na soa individualità bin precisa ch'a lo dëstaca da tute j'aute lenghe romanze, cò dal fransèis e da l'italian che da secoj a esercito na fòrta pression su soe struture. Ansi se i comparèisso le vaire lenghe romanze con cole avzin-e com i l'oma fait për ë piemontèis a l'é bin difìssil ch'i podrìo artrove 'd diferense pì marcà. A sta mira donca se i dovèisso piassé 'l piemontèis ant l'arch ëd le lenghe romanze i lo butrìo pròpi andova ch'as treuva 'l Piemont, valadì trames a la Romania Ossidental e cola Oriental. Scond noi, tutun, ël problema dël piemontèis a l'é nen col ëd soa identità, ma pitòst col ëd soa survivensa e sòn i l'oma gia dilo pì 'd na vira.14
Nòte
1 Ant ël tìtol original noi i l'avìo sernù "lenghe romanze nassionaj". Sicome che sto ùltim agetiv a l'ha fait stòrze 'l nas ëd chèiche studios present al Rëscontr, i l'oma dessidù 'd cambié 'l termo nassionaj con stataj, antendend con j'agetiv "romanze stataj" le lenghe dovrà da j'aministrassion dij vaire stat considerà.
2 "ëd tradè j'omelìe ant la lenga roman-a popolar, an manera che tuti a podèisso capì mej" F. Brunot Histoire de la langue française, Paris, 1905.
3 Is arferioma dzortut a j'At dij Rëscontr VI, VII e VIII.
4. B. Villata, "Propòsta d'un vocabolari 'd base dla lenga piemontèisa" an At - VIII Rëscontr antërnassional dë studi an sla lenga e la literatura piemontèisa, Famija Albèjsa, 1994, pp. 341/344.
5 Për avèjne n'ideja pì precisa ch'as vëdda: B. Villata "Vocalism e consonantism piemontèis" an L'arvista dl'academia, vol. II, Montreal, 1994, pp. 78/179.
6 Ibidem, passim.
7 B. Villata, Ij verb piemontèis, Lòsna & Tron, Montreal, 1994.
8 A sto propòsit ch'as vëddo ij mè articoj: "Propòsta d'un vocabolari 'd base dla lenga piemontèisa" gia arcordà e "Casi di convergenza dei codici nel comportamento linguistico dei giovani italo montrealesi" an L'italiano a contatto con il francese e con l'inglese, Monfort & Villeroy, Montreal, 1990, pp. 65/70.
9 B. Villata "Propòsta..." gia sità pp. 341/344
10 Ibidem pp. 270/277.
11 R. Michéa "Mots fréquents et mots disponibles un aspect nouveau de la statistique du langage"an Langues modernes, vol. 47, n.4, 1953. pp. 338/344.
12 B. Villata "Propòsta..." gia sità p. 267.
13 B. Villata "Com as dis an bon piemontèis: espression idiomàtiche ant ij romanz ëd Luis Pietracqua" an At - X Rëscontr antërnassional dë studi an sla lenga e la literatura piemontèisa (an vìa 'd publicassion).
14 B. Villata "L'avnì dle lenghe regionaj e dël piemontèis an particolar" an At - VII Rëscontr antërnassional dë studi an sla lenga e la literatura piemontèisa, Famija Albèisa, Alba, 1991, pp. 263/282.