Lenga piemontèisa: un valor arfudá da lë stat italian
(Sautabachëtte - Alp - n.3, Dzèmber 1999)
"Voi autri i scrive ant un piemontèis ch'a l'é parlà da gnun-e part. Turinèis a l'é nen; local (bielèis, canavsan, monfrin, langaireul...) gnanca; i deuvre 'd paròle mai sentùe... Vòstre poesìe, peui, a son dj'andvinaje, ël pòpol a-j capiss pa..."
A l'é 'n vej dëscors, ch'a stërma l'ideja che s'i scrivoma an dialèt, dovoma nen sforsé nòss utiss (lë strument: ël langagi) dovrandlo për dij "preziosismi, allitterazioni, assonanze rare, ricercatezze stilistiche d'una aulicità che appaiono in contrasto con il sentimento vero del popolo, che solo con il dialetto s'identifica esprimendo con il dialetto la sua vera anima" e via fòrt. Vardoma, antlora, da ciairì la question.
Ël langagi. Nòss piemontèis, un di apress l'autr, a va përdend ëd paròle, a dventa semper pi pòver. Soma d'acòrde a lassé cheicun ch'i-j voroma ben, vnì semper pi scrussì e mincent? E përchè dovroma dé man a la coron-a, e soné l'angonìa dël Piemontèis? S'a l'ha pòca paja ant la bascin-a, a venterà giontejne; s'a l'é giù 'd carëtta, a venterà deje 'd coroborant...
Pensoma a qué ch'a-j riva a 'n bel goblòt ëd Barbera s'i j'ancaminoma a slonghela con d'eva: ël vin, da 'n bel color ross rubin, a dventrà reusa e, s'i andoma anans, a sarà semper pi spali; a la fin, an spatand, a-i restrà mach pi d'eva spòtica.
Parèj për ël Piemontèis: s'i-i campoma andrinta 'd paròle italian-e al pòst ëd cole gënite piemontèise, a-i restrà n'italian regional, che 'd piemontèis a l'avrà mach pi la gòrga: e cost-sì a sarà, dabon, "dialèt", përchè n'italian antamnà da 'd forme e d'acsan locaj.
Prim dovèr 'd chi ch'a scriv an piemontèis, vorendje ben, a l'é col ëd rendje soa purëssa, soa lus.
Pioma për esempi ste paròle: anvece, bastansa, compré, indiriss, aqua, làcrima, impegn... paròle italian-e ch'a l'han sò bel corispondent piemontèis: "nopà", "assè", "caté", "adressa", "anvlòpa", "eva", "lerma", "angagi"...
Poesìa: la faja ch'a cangia ël dialèt an lenga
E s'i portoma 'l dëscors sla poesìa, antlora a venta marché ch'a l'é chila la faja ch'a peul cangé la sërventa ("Cenerèntola") an regin-a, visadì 'l dialèt an lenga. A l'é la lession fiamenga 'd nòss magìster Pinin Pacòt, che st'ann-sì i l'oma vorsù onoré ancor ëd pi për ël sentenari 'd soa nassita: 1899-1999.
Chiel a disìa: "Noi scrivoma pa an dialèt. Noi scrivoma an lingua, ant la nobilìssima lingua piemontèisa, e, s'i l'avoma capì bin, i podoma sbisarisse tranquilament con tuti ij pressiosism, etc. etc. etc. I podoma, ansi i podrìo, përchè a di la vrità, i sai nen ch'i ch'a peussa avèijne abusà. Ël poeta a esprim prima 'd tut ël mond ch'a l'ha drinta 'd chiel, e se cost mond a l'é fait ëd rafinatësse e 'd pressiosità, 'd sentiment e 'd sensassion ràire e decadente, 'l poeta, s'a l'é sincer a dev esprimlo così coma ch'a l'é. E passiensa, peui, se soa poesìa a sarà an contrast con ël sentiment ver dël pòpol, che mach con ël dialèt a s'identìfica esprimend con ël dialèt soa vera anima! Veul dì che s'a l'é nen un, a sarà n'autr, ch'as rendrà intérprete dla vera anima dël pòpol. Ant ël mond ëd la poesìa a-i é pòst për tuti. Ma a propòsit, përchè mach an dialèt e nen an lingua? Për boneur noi i scrivoma an piemontèis, ch'a l'é na bela e bon-a lingua, robusta e drua s'a-i në jë un a al mond. (..) Pa che noi i pretendo d'esse sempre a l'autëssa 'd l'autìssima considerassion ch'i l'avoma dël linguagi 'd nòstra tèra. Tut autr. I foma lòn ch'i podoma; ma lòn ch'i podoma i lo foma. E i lo foma sensa sgonfié gnun, né ciameje gnente a gnun."
Un letor dij Brandé, a scrivìa a Pacòt: "i soma sempre lì: poeta rafinà, parèj dla poesìa italian-a dël di d'ancheuj, e 'd pi. 'D popolar a-i é gnente, gnanca quand che, com ant ij delissios stranòt... a pija un ton e 'n ghëddo popolaresch. E anlora: përchè la forma dialetal? Përchè ch'a riva al pòpol, nò, përchè tròp squisìa. Përchè ch'a sia gustà da jë squisì, gnanca, përchè sti-sì o a conòsso nen, o a dëspresio 'l dialèt. Për ël piasì, antlora, 'd pòchi squisì restà fedej al linguagi popolar vaire? des, an tuta Italia, al pi.. mi tra costi..."
E Pacòt a-j rëspondìa: "A l'é ciair an partensa, ch'as trata d'un preconcet col ëd chërde che la poesìa, così deta dialetal, a dev esse sempre popolar. Come se la poesìa, e disend poesìa intendoma la lìrica, a podèissa esse popolar.
Për ch'a sia la materia dla poesìa, a basta che un poeta, dijo un poeta, a-j buta le man andrinta, për che 'd colp chita d'esslo, e a dventa lòn ch'a l'é tuta la poesìa, sogetìva, individual, përsonal. Nen la poesìa a dev andé al pòpol, ma pitòst a l'é 'l pòpol, j'òmini ch'a formo 'l pòpol, ch'a peulo e a devo aussesse a la poesìa. (..) A l'é tut lì, noi i smonoma na còsa, j'autri a né ciamo n'autra. 'D manera ch'a l'é pa fàcil capisse.
E antlora a bzògna insiste, e ripete che noi i voroma pa 'd poesìa dialetal, e che për noi 'l piemontèis a l'é na vera lingua, - na lingua 'd poesìa.
Ma an fond còsa a l'é un linguagi, an fonsion dla poesìa ch'a peul esprime, se nen né strument material, un mojen d'espression, al qual a l'é l'artista che mach a peul deje paròla, anima, vita? Né strument coma n'autr. Coma 'l violin, për esempi. E bin, ël violin a l'é dcò né strument popolar na spece 'd calisson, ch'a servìa a arlegré nòsse e batiaje e a fé balé an sl'èira mariòire e sfojòt (…)
"Mentre as piava la cabassa, le as mangiava ancor pi bin, / ecco lì ch'a-j seurt n'abass, / con na fluta e tre violin". Pi popolar che parèj! Epura, pensé mach, un contrabass (o un violonsel) un flaut e tre violin an man a un Beethoven o a un Mozart. Che diferensa! E lë strument a l'é 'l medèsim: quat còrde e n'archèt. L'istess a l'é 'l linguagi. A l'é 'l poeta ch'a-j dà soa anima e ch'a lo fà canté.
La stra marcà da Pacòt a l'ha fane andé anans; le paròle "difìcij" che a lusìo ant la soa poesìa, ma ch'a s'ero ràire an soa pròsa (e si dzora i n'eve n'esempi), a l'han comensà a fé babòja dcò ant j’artìcoj, ant le conte 'd sò anlev e dij poeta ch'a son riva apress ëd chiel. Pensoma mach a barba Tòni Bodrìe, ch'i l'oma përdù an costi di 'd novèmber: vaire son-ne le paròle che chiel a l'ha sgavà parèj 'd pere pressiose da la tèra piemontèisa?
Për lese barba Tòni, a venta susté a minca na paròla, e gustela, e dije mersì për ël tesòr ch'a ne smon. E fin ch'a-i sarà un, un sol ch'a veul bin a la langa piemontèisa, Pacòt e barba Tòni a saran viv e an parleran da cheur a cheur.
Belavans, sta consiensa dël valor ëd la lenga piemontèisa, 'd soa poesìa, e an general ëd soa literatura, a l'é staita mach testimonià, cudìa, crijà, da na cita companìa. Ij cacam ëd l'Università, ij gasëttié, ij polìtich a son restà ciuto ciuto o pegg ancor, a l'han butà tuti j'antrap ch'a podìo a la liberassion ëd la lenga.
Nopà, an Friul e an Sardegna, a l'han nen avù gena parlé 'd lenga furlana e 'd lenga sarda. Bele-là ij nòm dij pais a son butà dcò ant la lenga dël pòst, e a së s-ciairo 'd cartej, d'ansëgne, dë scrite; an tute le scòle, da cole dij mignin a l'Università, a-i é 'd cors ëd Furlan e 'd Sardegneul.
Da noi, parlé 'd lenga piemontèisa a l'é quasi proibì; chi ch'a s'ancala a l'é marcà tant'me un barolé (reassionari) e 'n rassista.
I l'oma semper dovù sente la gran-a che 'l Piemontèis a-i é nen, përchè ch'a cangia da pais a pais... coma se lolì a-j rivèissa nen dcò a l'ocitan e al franco-provensal (e a tute le lenghe dël mond, quand ch'a son nen mostrà ant jë scòle, e nen sostenùe da l'aministrassion ëd lë Stat e daj mass-media).
Destrue na lenga a l'é rassism
E adess, i l'oma na lege ch'a dà la tùa a le minoranse lenghìstiche d'Italia, e gnente al Piemontèis përchè... a l'é nen na lenga! A l'ha gnun valor. Que ch'a-j na fà, ai cacam, ëd la poesìa 'd Còsta e 'd Pacòt e 'd Barba Tòni?
Përparèj as mostra "dialèt" ëd l'auta val ëd l'Eva Dòr ("Orco") (ma doa a furnis ël franco-provensal e a s'ancamin-a 'l piemontèis? Va a savèj!) e an tuta la Liguria, mach ël dialèt (ocitan?) d'Olivetta San Michele (dosent anime; vaire masnà?) a l'é mostrà! Fé 'd classìfiche 'd lenghe e 'd colture, col-lì a l'é, òi! rassism.
Rassism a l'é feje trové l’uss ëd bòsch al piemontèis ëd Biela, e la pòrta duvertà al dialèt franco-provensal ëd Giaven o 'd Coasse. Già che la stòria giacobin-a a l'é veja, nen bela, e a fà pa piasì contela: liberté, egalité, fraternité... ij fransèis an caròssa e noi a pé.