Cita stòria dla lenga piemontèisa
Cita stòria dla Lenga Piemontèisa
Parluma dla lenga Piemontèisa. Ël piemontèis a l’é parlà da na popolassion ch’a l’é ‘l 50% ëd pì ‘d cola dla Slovenia. Ij Piemontèis a son la sconda minoransa linguìstica d’Europa (o la prima – s’i consideroma pì nen coma minoransa ij Catalan, ch’a vivo giumai na situassion diferenta).
Ant la preistòria
... për parlé a parlavo pro ..., ma coma i lo soma nen. Dësgià pì 'd 100,000 ani fà quaidun che a girolava për ël Piemont a-i era, ma a j'ero bin pòchi. Ël Piemont a l'era nen vàire lòn. A fasìa frèid, a-i ero bòsch satì e mojiss daspërtut. Cost a l'era 'i Paleolìtich.
Ant ël Neolìtich le còse a 'ndasìo già méj e a-i era motobin pì 'd gent.Cassador, Pëscador (as contavo già le cuche: i l'hai ciapà tre camoss con na flecia sola...... e mì i l'hai tirà su un luss ch'i l'oma dovù portélo a cà 'n tre), ma 'dcò contadin e bergé. As ancaminava 'dcò a trové quàich comersiant e quàich artisan.
A parte a-peu-pre da 4000 ani fà i na savoma un pòch ëd pì an sla gent che a stasìa an Piemont.
Prima ancora che a rivèiso i Roman....
... la popolassion dël Piemont a l'era fàita da gent ciamà "Ligur", che forse a l'era lì da pì 'd doimila ani. A smija che a fusso rivà da la Spagna e che a fusso spatarasse për la riva dël mar an Fransa,e ant la pian-a dël Po fin-a a l'autëssa dël Trentin. Dal 700 al 500 a.C. A son rivà 'n Piemont i "Selt". Sensa gnun problema, parej a smija, le doe popolassion a son mës-ciasse ant la radis ëd partensa dijj piemontèis pre-latin. Ant ël piemontèis modern as treuvo ancora paròle che a ven-o da cole lenghe originaj. e gnanca pòche, che a son nen stàite influensà dal latin.
Prima dij Roman, j'Etrusch a l'avìo ocupà la pian-a dël Po, ma nen fin-a an Piemont. Ij piemontèis dël tempa l'avìo conossù j'Etrusch travers j'ëscambi comersiaj. Istessa còsa a l'era capità për ij Gréch, che a l'avìo fondà na colònia an sla còsta dla Provensa. Mach contat comersiaj o për asar. Ij pass alpin Monsnevr e San Bernard (cit e grand) a j'ero dovrà dësgià antlora.
Ij Roman
Dal 300 al 200 a.C. a-i rivo i Roman. An prinsipi mach ant la part oriental, ma vers ël 150 a. C a dventa amportat për Roma controlé ij pass dle montagne e donca a possa l'ocupassion anans. Ij roman a controleran tut ël teritòri mach a parte dal 25 s. C. con l'imperator Augusto.
Batibeuj fra Roman e popolassion a capito bastansa sovens. Na vera romanisassion a comensa mach vers lë 70 d. C. Për quatsent ani la lenga original e 'l latin a l'han ël temp ëd formé ant la gent na neuva lenga, përchè ël latin a resta mach sempe la lenga ëd pòchi, e sempe forestè (a coj temp le còse a cambiavo nen tant ampressa).
A venta giontè che i roman che a vnisìo a ste an Piemont a j'ero veteran an congé, che nen sempe a j'ero 'd cultura latin-a. As sa pr'esempi che che an Piemont a j'ero stàit mandà grup ëd sarmat e dalmat.
Le invasion barbàriche
Nen sempe 'l Piemont a ven anteressà da gròsse invasion, ma durant coi secoj a venta che a fasa ij cont con branch ëd ravaseur che a calo dai pass dle montagne. Durant le invasion pì consistente, i Burgund a òcupo 'l Piemont e peui ij Got, che as ëstabilisso an Piemont sì e là për vaire ani. An particular ël got Sisige a fonda sò cit ëstat a Susa, e a treuva la manera 'd manten-se a gala 'dcò cand ij got an Italia a son batù dai Bisantin, e manten-e sò stat, che a slarga fin-a a Turin.
Longobard e Franch - Ij Sarasin
A parte da vers ël 600 d.C. a rivo i Longobard, che a òcupo 'l Piemont fin-a vers le montagne, mentre ant le àute valade a resto ij Burgund. I Longobard a lasso ëd segn ant la lenga piemontèisa che as arconosso ancora adess. Peui a rivo ij Franch, che as fërmo ëdcò un bel pòch (Imper dij Carolingg). An cost perìod a rivo 'dcò ij Sarasin. Ëdcò costi a fan a-peu-pre com a l'avìo fàit j'invasor barbàrich, ma a pòrto 'dcò d'element amportant, culturaj e tecnich.
Da lì anans ...
... la stòria polìtica dël Piemont, fin-a a metà dël 700, a l'é tut na guèra, andova i trovoma an Piemont pì che tut fransèis, ma 'dcò spagneuj, tedesch e via fòrt. Ij Savòia, d'origin fransèisa (Umbert Biancaman) e piemontèisa (Adelaide 'd Susa) a dvento man-aman jë sgnor dël Piemont complét. Ant ël piemontèis a son intrà element culturaj e lessicaj d'ampò tute le rasse che a son passà. Costi element a son stàit piemontèisisà an manera original e andipendenta da le lenghe davzin-e, ant la lenga piemontèisa.
Për lessich, gramàtica e sintassi, la lenga piemontèisa a l'é sempe stàita pitòst davsin al fransèis, nen mach për l'avzinansa fisica, ma 'd cò për part ëd le radis comun-e.
Tant për savèilo, mentre ant ij primi scrit italian ij carater a son ciair italian, ant ij primi scrit piemontèis, mach un piemontèis (ò n'ëstudios) a capiss bin che a son piemontèis, mentre 'n italian che a conossa nen ël piemontèis e che a-j vëdda për la prima vòlta, a-j pija për un fransèis un pòch particolar (i l'hai fàit la preuva mi). Dante Alighieri, parlanda dël piemontèis a lo ciama "turpidissimum eloquium" che a peul nen esse ciamà italian për ij tròpi element che a rivo da l'àutra part dle montagne. An efét j'ëstudios ëd tut ël mond a assegno 'l piemontèis a le lenghe neolatin-e ossidentaj, e l'italian a le lenghe neolatin-e orientaj.
Ij prim ëscrit....
... an piemontèis che i l'oma, a son dël secol che a fà dodes. A-peu-pré i podoma pijé com arferiment l'ani 1150. A l'è l'istessa epoca ëd quand a son nà le forme scrite 'd j'àutre lenghe neolatin-e. (A l'é fàcil che quàich forma 'd piemontèis a fussa già parlà vers l'ani 1000).
Sti primi scrit a formo na colession che ha l'é adéss conossùa con ël nòm italian "Sermoni subalpini". As trata d'un piemontèis pà 'ncora bin formà. J'ëscrit dël secol che a fa tërdes a mostro che 'l piemontèis a l'ha già fàit un bel pòch soa strà. An fin, vers ij primi ani dël '300 i l'oma scrit ant un piemontèis complet. Da lì anans la produsson leteraria piemontèisa a l'é costanta, contut che a sia bondosa mach a parte dal 1700.
Ògni secol a l'ha lassane quaicòs an piemontèis, da la pròsa a la poesìa, a la sagistica, fin-a a sentense 'd tribunal. Ant ël setsent a-i é anvece na bondanta produssion literària, e a l'é 'dcò ël temp dla prima gramàtica piemontèisa bin struturà che conossoma.
Costa gramàtica a l'é stàita fàita da Maurissi Pipin e publicà da la Stamperia Real ant ël 1783. Ma fin-a dal prinsìpi dël setsent, i l'oma poesie, pròse e comedie ën piemontèis. Tra i poeta dël setsent arcordoma C. I. Isler, F. A. Tarizzo, E. I. Calvo, peui a-i son 'dcò vaire anònimi. Ant l'eutsent i l'oma nen mach ëscritor, coma A. Brofferio, I. Casalis, N. Rosa, ma anche 'd vocabolarista, e fra costi ël cont Vitòrio ëd Sant Albin, che a l'é l'autor dël "Gran dissionari Piemontèis-Italian" dël 1859.
Ant ël cors ëd j'ultim secoj a l'é nassùa la strutura codificà dla lenga e a l'é ëd cò l'epoca andova a va a sparì ël "passà lontan" dij verb (che a l'era mai stait dovrà vàire).
A l'é anteressant vëdde coma dal latin a sio derivà diversament piemontèis, fransèis e italian, për peui nen dì dël patoà provensàl. Për quàich cos ël piemontèis a l'ha avù, n'evolussion pì davsin-a al fransèis che a l'italian, dle vire anvece pì davsin a l'italian, ma sovens a l'ha segoì na soa strà original ëd piànta.
La prima còsa che as nòta a son neuv son vocaj (sempi o acentà): a, é, è, ë, i, o, ò, eu, u al pòst dij set italian (a, è, é, i, ò, ó, u) con la gionta che an italian l'acsan aùss o grev a cambia poch ël son (e tante vire beleché gnente), mentre che an piemontèis ël son a diventa franch divers.
N'àutra cosa ciàira a l'é che le paròle piemontèise a l'han meno "fonema" ën general, ëd cole italian-e.
Për esempi:
latin feneculum (quatr silabe)
italian finocchio (tre silabe, dont un-a con ditong - na dobia consonant)
piemontèis fnoj (na silaba)
latin peduculus (quatr silabe)
italian pidocchio (tre silabe, dont un-a con ditong)
piemontèis poj (na silaba)
fransèis pou (na silaba)
A sto propòsit notoma che, ën fransèis, ël son dla u italian-a a l'é dàit dal ditong ou. L'istess son, ën piemontèis, a l'é dàit da la litra o, la prima dël midem ditong. Ant ës cas sì, piemontèis e fransèis a l'han segoì l'istessa strà, ma ël piemontèis a l'ha strenzù ël ditong ant na sola litra, la prima.
Ël son dla o italian-a, as treuva ën piemontéis, quasi mach sempe an paròle andova a ricev l'acsan tònic. A-i é nen da stupisse se la litra corispondent a l'é ò.
La desinensa latin-a dij nòm, tant sostantiv che agetiv (tant për capisse, cola che a cambia ant le declinassion), e che ën italian a l'é trasformasse ant na vocal, an piemontèis, se nen acentà, sovens a l'é tombà (ant ël mascolin o nòm invariant) e parej a l'é sparìa la diferensa tra singolar e plural dij nòm mascolin. Anche ën fransèis sovens la vocal final a l'é perdusse, ma lì, peul esse per influensa ëd lenghe dël setentrion d'Euròpa, ël plural a dòvra la final s (a venta 'dcò di che anche ël mominativ latin ëd la tersa declinassion a dòvra la s al plural).
Ant ël passagi dal latin al piemontèis, le c, g dij grup ci, ce e gi, ge a son passà a s, z, mentre an italian a l'han matnù ël son latin, coma:
cena che a l'é passà a sin-a, mentre an italian a l'é nen cambià. Ël fransèis a manten la scritura latin-a, ma la pronunsia a l'é coma an piemontèis.
Anvece, ij grup latin cl, gl a son passà an italian a chi, che, ghi, ghe mentre an piemontèis a son passà a ci, ce, gi, ge, mentre an fransèis ël pì dle vire a son nen cambià o a l'han mantnù ël ghëddo:
latin clavis, italian chiave, piemontèis ciav, fransèis clé
lat. ecclesia, ital. chiesa, piem. césa, frans. église.
Ël grup latin ct an italian a l'é diventà na dobia tt, mentre tant an piemontèis coma an fransèis a son passà a it:
lat. lactem, ital.latte, piem. e frans. lait.
lat. noctem, ital.notte, piem. neuit, frans. nuit.
La preposission latin-a ad a serv anche a costrue verb derivà da un verb ëd partensa, coma:
petere -> adpetere, vocare -> advocare. I partissìpi passà a son adpetitus, advocatus. Le parole italian-e derivà a cambio la d ant la consonant inissial dël verb primàri, randobiand-la, mentre an piemontèis la d a spariss ëd pianta. An fransèis a-i son i doi cas:
italian avvocato, piemontèis e fransèis avocat
italian appetito, piemontèis aptit, fransèis appetit
anche sì la pronunsia fransèisa a gava la dobia.
Notoma ancora che i grup italian gli, gle, an piemontèis ëd solit a divento j (mentre an fransèis a l'é facil che a sio trasformà ant la "L mouillé" che as pronunsia a la midema manera cche la j piemontèisa).
ital. maglia, piem. maja, frans. maille. Ij grup sci, sce an piemontèis a ven-o s sempia, dossa o sorda.
Un discors particolar a venta fé për le dobie consonant. Ël piemontèis a l'ha fait sparì tute le "vere" dobie. I l'oma già vist un pàira d'esempi. I l'oma 'dcò vist, ant la part ëd grafia e fonologia, che le dobie cc, gg, ss a ven-o dovrà për la pronunsia dossa o sorda, ma a son-o nen coma dobie. A-i son però ëd cas ëd litre dobie che a l'han un legér son dobi. A féje cas, ste litre a son squasi mach sempe precedùe da na ë con l'acsan tònic ëd la parola. Për pronunsié na parola parej a venta për fòrsa carché la vos an sla consonant dòp la ë. A vnirìa mal a pronunsiéla sempia ëd pianta.
Coma esempi:
sëbber, ghëddo, lëccia, sënner, vëdde.
A propòsit dël verb vëdde, quand, ant la coniugassion l'acsan as ëspòsta, dla dobia a-i fà pì nen damanca:
mi i vëddo, mi i vëdìa.
L'ultima part...
...ëd la stòria dël piemontèis a l'ha vist l'oposission fassista contra a tute le lenghe minoritàrie, rivanda fin-a a cambiè ël nòm dij paìs (e dle vire anche dle person-e). Parej Oulx a l'era vnùita Ulzio, Salbertrand Salabertano e avanti parej. L'idea che la propaganda dël "Duce" a vorìa fé passé a l'era che ste lenghe a j'ero ròba paisan-a, da gent ignorant. As capiss che a gavé dai pé la coltùra sempia e vera dla gent, peui a l'é pì facil comandé.(an tute le ditature, pì che d'àutr a l'é l'ignoransa che a giuta).
Ma a l'é an piemontèis che Cavour a dëscutìa con ël Re se e coma mandé i soldà piemontèis an Crimea, coma fé le aleanse con Fransa e Inghiltèra, e parej anans. An piemontèis a son stàite progetà le prime vitùre a motor e avanti fin-a al G91-Y, nen mach monze le vache (che pura a l'é part ëd na coltùra d'na richëssa enòrme). Anche le prime esperiense sindacaj ën fabrica an Italia a son nà da dicusion ën piemontèis, magara ant le piòle.
Tute le coltùre dj'omo a son richëssa për tuti (ma son l'oma già dìlo). Sì foma mach n'ipòtesi 'n poch dròla, ma che a mostra bin la sitoassion:
Grieg a l'é stàit un gran compositor norvegèis, che a l'ha fait ëd musiche che a van profond ant l'anima dla gent ëd tut ël mond ch'a l'abia veuia 'd chërse. Ste musiche a son nà ant na coltùra unica ant ël mond che a l'é cola norvegèisa. Se për ipotesi ant ël cors dla stòria i tedesch a l'avèiso fait una nassion unica an tuta l'Euròpa dël nòrd e che ël norvegèis, parlà da pòca gent, a fussa stàit considerà un dialet che për esse modern a ventava lassé perde. Noi i l'avrìo mai avù cola musica, përchè i l'avrìo perdù la coltura che a l'ha fala nasse.