Historische voorstellingen
Landmeter C.Lowis kreeg in het midden van de 17de eeuw opdracht van de Norbertijnerabdij van Averbode om al haar goederen in kaart te brengen. Dit leverde in de periode 1650-1680 een aantal prachtig ingekleurde voorstellingen op van de rijkdom van deze abdij. Naast de eigendommen werden aangrenzende dorpen of steden mee ingetekend, maar ook een aantal schansen. Navolgend zijn hieruit een aantal voorbeelden weergegeven (je klikt op de foto's om ze te vergroten). Hierbij wordt opgemerkt dat in die periode het nog helemaal niet de gewoonte was om in een planvoorstelling het Noorden bovenaan te situeren. Maar ook op andere oudere kaarten zijn er soms schansen weergegeven.
Zutendaal: links de dubbel omgrachte norbertijnenpastorie (met ophaalbrug, mooie tuin etc...). Waar de tweede gracht niet helemaal doorliep is een muur getekend. Via een poort met ophaalbrug (bovenaan) kom je over de eerste gracht en pas mits een tweede ophaalbrug (linker zijde) op het eigenlijke pastorieterrein.
Rechts is de schans getekend, volledig gevuld met miniscule huisjes. Een duidelijk beeld van het toenmalige standenverschil.
Vorst (Laakdal): links de omgrachte Norbertijnenpastorie, in het midden de Sint-Gertrudiskerk, rechts de kerkschans (Doolegers).
Vergroot detail van de schans van Balen - Terheyden: een omgrachting met ophaalbrug, een schansterrein volledig gevuld met kleine "schutsels". Opvallend weergegeven zijn steeds de rood ingekleurde schouwen. Allicht vormde dit, gezien het grote risico op brand, het enige gemetselde deel van de schanshuisconstructies.
Het centrum van Bolderberg (Heusden-Zolder): bovenaan links de Bolderbergsewinning die ook als toevluchtsschans werd benut. Aan de rechterzijde is een mooie ophaalbrug getekend. Rechts de kerk van Bolderberg (Zolder).
Onderaan de Herkenrodeschans: klein maar volgestouwd met huisjes.
Het centrum van Zolder ("Suelre"). Hier bevond zich de Borgtschans, waar tot voor kort het (oude) gemeentehuis stond. Mogelijk kwam dit voort uit een oudere motte met ronde omgrachting.
Vergroot detail van de schans van Schoot (Tessenderlo)
Vergroot detail van de Genevenneschans in Deurne (Diest), met ophaalbrug.
De schans van Blaardonk met een 'grote schans' (onder nr. 45, voorzien van een ophaalbrug) en een kleine schans (onder nr. 46, enkel toegankelijk via de grote schans en opnieuw mits een ophaalbrug).
De sch(r)ans van Messelbroek. Op de voorstelling ligt het noorden aan de onderzijde van de tekening.
De Scharans van Messelbroek als voorgesteld in het kaartenboek van de Parkabdij. Hier ziet men een voorstelling van wallen. De schets is van achteruit getekend, zodat de toegang niet zichtbaar is.
Nog een voorstelling van de schans van Messelbroek uit het kaartarchief van de abdij van Averbode.
Rijksarchief Anderlecht, Processen van de gemeenten nr. 151. Detail van intekening van de nieuwe schans van Zelem: gracht, groene begrenzing, schanshuisjes rond plein ?
Kaart uit het Archief van de Raad van Brabant, Rijksarchief Anderlecht, Processen van de gemeenten, 1666. Detail-uittreksel met de "Scalbroeck schrans". De voorstelling lijkt vergelijkbare huisjes te tekenen binnen en buiten de schans. Dit lijkt echter weinig waarschijnlijk. Evenmin als de rode kleur zou verwijzen naar het gebruik van baksteen.
Van de schikking van de huizen of schutsels op een schans buiten deze tekeningen weinig geweten. In de geromantiseerde voorstelling van C. Lowis zijn de schansen vol gepropt met kriskras door elkaar staande minibouwsels.
Op een aantal schansen werd de kavelverdeling op een bepaald ogenblik omgezet in privé-eigendom. Dit is zo voorgesteld in de Atlas der Buurtwegen bij de schansen van Paal, Heusden, Koersel, Vurten, Mellaar... In al deze voorbeelden zijn de schansperceeltjes uitgelijnd langs doorgangsweggetjes.
voorstelling van de Koerselse schans in de Atlas der Buurtwegen (ca. 1846) links, en op een recenter kadasterplan (rechts).
