Evolutie van de schansen

18de EEUW

Vooral na de Spaanse Successieoorlog wordt het iets rustiger in de regio en neemt het belang van de schansen af. Gezien het meestal een beschermde gemeenschapsgrond betreft worden soms gemeenschapsfuncties opgericht op de schans zoals een eerste school voor de buurtschap. Dit vinden we terug in: de Kapelleschans (Meerlaar-Vorst), Zittaert (Meerhout), de schans van Schoonderbuken (Schepenheuvel-Zichem), Schoot (Tessenderlo), de schans van Genendijk (Kwaadmechelen), de schans van Wijer (Nieuwerkerken), Dorp (Dessel), de Dorpsschans (Gestel-Meerhout), Zittaert (Meerhout), de schans van Heppen (Leopoldsburg, 1778) en de Houterschans (Wijchmaal). Rond 1820 werden schooltjes gebouwd op de schansen van Boshoven. Laar, Moesel, Keent en Tungelroy (alle vier in de gemeente Weert-NL) en Kreijel (gem. Nederweert-NL).

Op een aantal schansen wordt een pastorie, kapel of kerk gebouwd, of misschien soms omgekeerd waarbij een dergelijke site wordt omgracht: de Larumschans (Geel, kapel), de Viverselschans (Heusden-Zolder, kerk), de Kapelleschans (Laakdal, pastorie), de Gasthuisschans (Meerhout, kloosterkapel), de Dorpsschans (Gestel-Meerhout: school, pastorie, kapel, schepenkamer), Zittaert (Meerhout, kapel), de Kaulillerschans (pastorie), de schans van Heppen (pastorie, in 1863), de schans van Lindel-Hoeven (Overpelt, pastorie, 1905), de Houterschans (Wijchmaal, pastorie, 1616) en de Tichelovense schans (Wijchmaal, pastorie, begin 17E), Afferden (NL-schans werd uitgebreid rond kerk). In Nederland bevond zich reeds voor 1588 een kapel op de schans van Boshoven (Weert).

Een belangrijk deel van de schansen werd verhuurd of verkocht als weiland. Soms werd de gracht afzonderlijk verhuurd.

De meeste schansen werden na 1800 door de gemeenschap hetzij in hun geheel hetzij als kleine schansperceeltjes aan particulieren verkocht.

21ste EEUW

Veel is verdwenen van dit vroegere verhaal. Toch zijn er nog een aantal over gebleven schanssites die nog sterk tot de verbeelding spreken. Als schansen met quasi volledig bewaarde grachten (met water) kennen wij de Hoxenterschans (Exel), de Waterscheischans (Genk, gerestaureerd), de Stalkerschans (Zutendaal), de Hasseltschans (Overpelt), de Oostereindeschans (Lummen), De Rode schans (Schaffen), de Pastorie-schans te Reppel (Bocholt) en de Lindelseschans (Overpelt). Met deels bewaarde grachten, waarin nog water aanwezig is vinden wij terug: de Herenterschans (Neerpelt), de Bolderbergse Winning (Bovy, Zolder), de Dornerschans (Opoeteren, kasteel), de Geenmeerschans (Meldert), de Mellaarschans (Lummen) en de Borchtschans (Vorst)

Hebben goed bewaarde maar droge grachten: de Vrankenschans (Zonhoven), de Schans van Heppen, de Schans van Gerhees (Oostham), de Dorpsschans (Gestel – Meerhout), de Engsbergse schans, de Genebosschans (Lummen), de Geenrijtschans (Heusden), de Damburg (Bocholt).

In enkele gevallen werden enkele van die mini schansperceeltjes samen gevoegd tot een iets groter geheel zodat er normale woningen konden worden gebouwd waardoor zelfs tot op heden de basis van de vroegere schansindeling herkenbaar is gebleven in de huidige stedenbouwkundige configuratie. Dit is nog steeds zichtbaar in de bebouwing van de Nieuwe schans te Zelem, de Koerselse schans, de Stalse schans (Koersel), de schans van Mellaar (Lummen) en de Nieuwe Schans (Linkhout).

Waar de schans als geheel bewaard bleef en werd bebouwd met een herenhuis kreeg dit vanzelfsprekend een extra uitstraling: de Rodeschans te Schaffen (herenhuis, 1800), de Oostereindeschans te Lummen, De Dorner Schans in Opoeteren en de schans in Okselaar (Het Arendschot, jachtpaviljoen, 1805).

Bovendien zijn er nog heel wat schansen waar het schanslichaam een bolvormige verhoging vertoont, waar een verlaging merkbaar is ter hoogte van de vroegere grachten, waar de oude schansvorm zichtbaar is door omzomende eiken bomen… of vind je ze gewoon niet omdat ze te goed verborgen liggen diep in natuurgebied.

De Kelbergenschans is een heel speciale uitzondering in dit verhaal. De schans is nog relatief goed herkenbaar in het reliëf, maar de schansgemeenschap bestaat nog altijd!! Iemand die een bouwperceel koopt in de Kelbergenstraat, de Blanklaarstraat of de Peerstraat wordt nog steeds automatisch medeëigenaar van de schans en deelt in de opbrengsten ervan...

Mede gezien de enorme impact in de 16de en 17de eeuw voor de Kempense bevolking verdienen ze met zekerheid meer aandacht dan veelal het geval…