2.De werkelijkheid
De mens leeft in de werkelijkheid of een werkelijkheid. Dit laatste kan men zeggen als men feiten, gebeurtenissen, toestanden en persoonlijke interpretaties daarvan als afzonderlijke werkelijkheden beleeft. Bij de werkelijkheid is de mens op verschillende manieren betrokken:
Als object voorzover hij door de werkelijkheid om hem - de wereld, het leven, het lot, het noodlot als begunstigde of als slachtoffer wordt behandeld of zich behandeld voelt. Als object nog meer als hij zich zo geheel voelt opgaan in het noodlot van de werkelijkheid, dat hij afziet van enig persoonlijk weerwerk.
Als subject, als hij en voor zover hij zich bewust is van zijn mogelijkheid tot meer dan mechanische reacties op het meegemaakte. De mens als subject kan ja of nee zeggen, bouwen of afbreken, zich toewenden of afwenden. Zo kan hij antwoord geven op en invloed uitoefenen op de werkelijkheid als toestand en als proces. Omdat dit niet alleen een ombuiging hoe klein ook teweegbrengt in zijn eigen lot, maar ook in dat van anderen, is zijn betrokkenheid bij de realiteit er ook een van verantwoordelijkheid.
Vanzelfsprekend kan deze verantwoordelijkheid niet ontlopen worden door niet te kiezen. Kiezen voor passiviteit - uit angst bijvoorbeeld - kan werken als een keuze voor de status-quo. Maar ook als het een keuze voor onthouding is op aanvaardbare gronden, blijft de verantwoordelijkheid voor de gevolgen bestaan. De onoverzienbaarheid en ingewikkeldheid van de onontloopbare realiteit kan bij de mens een gevoel oproepen, dat wel wordt aangeduid als 'basisangst' of .existentiële angst'. Wie de werkelijkheid als een volkomen chaos beleeft, kan zich alleen maar bedreigd voelen door de onvoorspelbaarheid, die iedere reactie zinloos maakt. In het ergste geval kan dit gevoel van absolute machteloosheid leiden tot een definitieve vlucht in de psychose of de dood. Maar ook voor wie de werkelijkheid een streng gereglementeerd proces is, dat leidt naar een voor eens en voor altijd vastgesteld doel, ligt dit gevoel van absolute machteloosheid op de loer. Velen vinden een uitweg door het geloof in een God van liefde, anderen hebben deze uitweg niet. De meeste mensen echter beleven de werkelijkheid min of meer genuanceerd. Zij zien wel oorzaken en gevolgen, analogieën en verbanden, maar beleven ook de onafzienbaarheid van de weg naar kennis en begrip. De mens streeft naar meer weten door verbanden te zoeken, naar zekerder weten door naar het absoluut ware en blijvend ware achter de werkelijkheid te speuren.