3. Na spotkanie z czarownicami

30.07.2011r. "Świętokrzyskie czaruje - Na spotkanie z czarownicami!"

autor: Krystyna Grdal

opublikowano: 15.09.2011 r.

30 lipca 2011 r. wybraliśmy się z Kołem Grodzkim do serca Gór Świętokrzyskich, tj. na Święty Krzyż i na Łysicę.

Góry Świętokrzyskie to najstarsze polskie góry – Łysogóry jako centralna ich część, zbudowane są ze skał osadowych prekambryjskich i staro paleozoicznych: łupków ilastych, kwarcytów, piaskowców, dolomitów, margli. Od południa, w skład osłony wchodzą także trzeciorzędowe wapienie, piaski i iły. W całości góry przykryte są utworami czwartorzędowymi: piaskami, lessami i glinami.

Piaskowce kwarcytowe należące do bardzo twardych skał, w ciągu wieków uległy w klimacie peryglacjalnym silnemu zniszczeniu – dokonała tego woda zamarzająca i rozmarzająca w szczelinach skalnych. Kwarcyty pękały i z litej skały tworzyły się głazy o ostrych krawędziach – gołoborza. Właśnie gołoborza są ważnym elementem krajobrazu Łysogór. Najwyraźniej widoczne są na Łysicy i Łysej Górze (Łyścu).

Góry Świętokrzyskie są porośnięte lasem – w partiach szczytowych występują lasy jodłowe, niżej jodłowo – bukowe z domieszką modrzewia, jawora i klonu. Na gołoborzach rosną jarzębiny. W 1950 r. część lasów nazwano Puszczą Jodłową im. Stefana Żeromskiego. Ze względu na niepowtarzalność i piękno krajobrazów utworzono w 1922 r. Świętokrzyski Park Narodowy.

Wycieczkę prowadził Przewodnik Stefan Grzechnik. Niestety pogoda zmusiła nas do zmiany planów. Padający od rana intensywny deszcz uniemożliwił nam chodzenie po górach. Z autokaru zamiast przejść pieszo na Święty Krzyż, pojechaliśmy ciuchcią ekologiczną, co zaoszczędziło nam trochę czasu i ochroniło od deszczu.

Zwiedzanie rozpoczęliśmy od Muzeum Przyrodniczego Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Muzeum mieści się w zabytkowym budynku, będącym częścią kompleksu zabudowań klasztornych, dawnego opactwa Benedyktynów, wybudowanym w latach 1685 – 1701. W 2009 r. przystąpiono do realizacji nowoczesnej, multimedialnej ekspozycji przyrodniczej, która została 1 grudnia 2010 r. otwarta dla zwiedzających.

Ekspozycję rozpoczyna makieta obszaru Parku i jego okolic. W sposób plastyczny obrazuje ukształtowanie terenu, położenie poszczególnych kompleksów leśnych, przedstawia usytuowanie obszarów chronionych i przebieg szlaków turystycznych. Wystawa stanowi niezwykły spektakl światła, dźwięku i odgłosów przyrody w oparciu o multimedialne urządzenia. Prezentuje elementy przyrody ożywionej i nieożywionej parku, historię powstania Gór Świętokrzyskich od paleozoiku przez mezozoik do kenozoiku oraz wpływ działalności człowieka od najdawniejszych czasów.

W dalszej części wystawy przedstawione są ekosystemy leśne parku, gdzie można zobaczyć zwierzęta, rośliny i grzyby żyjące w jodłowym borze, w buczynie, w borze sosnowym, gołoborze z zarastającym je lasem jarzębinowym. W następnych salach przybliżono bogaty i ważny przyrodniczo świat organizmów żyjących w martwym, rozkładającym się drewnie. Martwe drewno to niezbędny element naturalnej puszczy. Jest domem dla różnych zwierząt i elementem glebotwórczym.

Następnie przeszliśmy na teren kościoła i klasztoru. Na Łysej Górze na wysokości 594 m n.p.m., w miejscu legendarnych sabatów czarownic, gdzie w czasach przedchrześcijańskich czczono bóstwa, znajduje się klasztor. Pierwotny klasztor po benedyktyński, o którym pierwsza wzmianka pochodzi z XII w. został ufundowany przez Bolesława Krzywoustego. Pierwotny kościół był jednonawową rotundą w stylu romańskim. W latach 1241 i 1260 był niszczony przez Tatarów, odbudowany przez Bolesława Wstydliwego, kościół spłonął. Po pożarze kościół powiększono, od wschodu dobudowano obszerne prezbiterium, dobudowano również zakrystię, krużganki i pomieszczenia mieszkalne. Na początku XVII w. Mikołaj Oleśnicki na miejscu dawnego kapitularza wzniósł kaplicę grobową.

Obecny kościół p.w. Trójcy Przenajświętszej wzniesiono w latach 1781 –1789 według projektu Józefa Karsznickiego w stylu barokowo – klasycystycznym. Jest murowany z cegły na planie prostokąta, jednonawowy, orientowany.

Wnętrze kościoła klasycystyczne o sklepieniu kolebkowo-krzyżowym z lunetami. W prezbiterium umieszczono klasycystyczny, murowany ołtarz, dwie pary korynckich kolumn dźwigające belkę z napisem „Uwielbiajmy Trójcę Świętą”. Między kolumnami umieszczono wielki obraz Franciszka Smuglewicza, przedstawiający Trójcę Świętą. W ołtarzu znajduje się złote tabernakulum w kształcie kuli ziemskiej. Również w ołtarzach bocznych znajduje się siedem obrazów namalowanych przez Franciszka Smuglewicza, jeden z nich ukazuje legendę związaną z węgierskim księciem Emerykiem i powstaniem klasztoru w tym miejscu. XVIII-wieczne stalle, konfesjonały, ambonę i ławki o skromnej dekoracji snycerskiej ufundował opat świętokrzyski. Krużganki klasztorne o architekturze gotyckiej, obiegające wirydarz, pochodzą z XV w. Z dziedzińca na krużganki prowadzi furta klasztorna ze sklepieniem kolebkowym z lunetami, zdobionymi stiukową dekoracją. Krużganki posiadają sklepienia krzyżowe z ceglanymi żebrami. Krużganki ufundował król Kazimierz Jagiellończyk i kardynał Zbigniew Oleśnicki.

Z krużganków prowadzą obszerne wejścia do kaplicy Oleśnickich. Kaplica została zbudowana na początku XVII w. w stylu wczesnego baroku, w miejscu dawnego, gotyckiego kapitularza. Fundatorem był Mikołaj Oleśnicki. Wzniesiono ją na planie zbliżonym do kwadratu i nakryto promieniście żebrowaną kopułą. Nad kopułą znajduje się latarnia o sześciu przeszklonych oknach. Początkowo służyła jako mauzoleum rodziny Oleśnickich. W 1723 r. zmieniła swój charakter, ponieważ opat przeniósł do niej relikwie Krzyża Świętego, wtedy kaplicę wyposażono w rokokowy chór organowy.

Najstarsze XVII-wieczne freski znajdują się na kopule, przedstawiają postacie Chrystusa Zbawiciela, Najświętszą Marię Pannę, św. Jana Chrzciciela i dwunastu apostołów. Poniżej czaszy kopuły znajdują się malowidła z 1782 r. autorstwa Macieja Reichana. Na ścianach poniżej gzymsu namalowano duże sceny iluzjonistyczne, przedstawiające drogę relikwii Krzyża Św. do opactwa łysogórskiego. Centralne miejsce w kaplicy zajmuje wczesnobarokowy ołtarz główny, zbudowany z marmuru i alabastru. Główne pole zajmuje duża drewniana rzeźba Chrystusa na krzyżu. W zwieńczeniu ołtarza umieszczono figurę Madonny z Dzieciątkiem, po bokach dwa płasko rzeźbione medaliony z opiekunami Maryi – św. Józefa i św. Jana Apostoła.

W pancernym tabernakulum przechowywane są relikwie Krzyża Św. w postaci krzyżyka o podwójnym ramieniu i oprawione w złotą, grawerowaną blachę. Na skrzyżowaniu ramion są prześwity, przez które widać brązowe drewno. Tak oprawione Drzewo Krzyża Św. umieszczone jest w srebrnym relikwiarzu w kształcie owalnego słońca. Po obu stronach ołtarza umieszczono dwa złocone relikwiarze w formie rokokowych kartuszy. Na południowej ścianie kaplicy znajduje się wczesnobarokowy, piętrowy pomnik nagrobny fundatorów kaplicy. Nagrobek wykonano z kieleckiego marmuru i udekorowano alabastrem. W podziemnych kryptach pochowani są inni przedstawiciele rodu Oleśnickich.

Obejrzeliśmy Muzeum Misyjne Zakonu Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej, z pamiątkami przywiezionymi z wypraw misyjnych. Po obejrzeniu muzeum i klasztoru, w strugach deszczu wróciliśmy tą samą drogą do autokaru. Nie mogliśmy przejść drogą królewską ze Św. Krzyża do Nowej Słupi.

Nowa Słupia położona jest u stóp Łysej Góry. Rozwój miasta związany był z obsługą pielgrzymek na Św. Krzyż. Kilkakrotnie zatrzymywał się tu król Władysław Jagiełło. Po kasacji klasztoru w 1819 r. miasteczko podupadło.

Zwiedziliśmy Muzeum Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego im. Mieczysława Radwana – wybudowane w miejscu, w którym odkryto pozostałości dymarek. Podstawą do rozpoczęcia badań był żużel, występujący masowo w północno – wschodnim rejonie Gór Świętokrzyskich. Fakt występowania żużla na zboczach i szczytach wzniesień oraz znajdująca się w nim zawartość żelaza wynosząca 50 %, utwierdziła w przekonaniu, że istniał tu okręg górniczo – hutniczy. Na tych terenach od II w. p.n.e. do IV w n.e. działał potężny ośrodek metalurgiczny. Proces wytopu został dość dobrze poznany. Niezbędnymi surowcami była ruda żelaza, wydobywana w okolicy oraz węgiel drzewny. Wytop odbywał się równocześnie w kilku jednorazowych piecach dymarskich. Przekrój takiego pieca można zobaczyć w muzeum, gdzie prezentowane są także wyroby żelazne, wykonane z pochodzącego z nich surowca.

W muzeum znajduje się oryginalna odkrywka archeologiczna, prezentująca kloce żużla leżące tu ok. 2000 lat. Wyjaśniona jest również technologia wytopu: piec zasypywany był na przemian warstwami rudy żelaza i węglem drzewnym w stosunku 1:1. W dolnej części pieca znajdowały się otwory doprowadzające powietrze - wdmuchiwano je specjalnymi olbrzymimi miechami – dymano powietrze, stąd nazwa „dymarki”. Czas wytopu wynosił 20 godzin, po jego zakończeniu burzono piec i wyjmowano „łupkę”. Uzyskana łupka była zlepkiem metalu, żużla i węgla drzewnego. Dopiero przez wielokrotne prażenie i przekuwanie uzyskiwano kawałek żelaza, nadający się do wyrobu narzędzi. Muzeum Starożytnego Hutnictwa otwarto w 1960 r.

Ze starożytności wróciliśmy do czasów obecnych. Zwiedzaliśmy kościół w Tarczku p.w. św. Idziego. Pierwotny kościół wzniesiony w XIII w. został zniszczony w czasie wojen szwedzkich. Odbudowano go w XVII w. w stylu romańskim. Kościół jest jednonawowy, murowany z ciosów piaskowca. Dach pokryty jest gontem. W ołtarzu głównym z lat 1520 – 1540 znajduje się tryptyk średniowieczny, zawierający scenę Koronowania Matki Boskiej. Znajdują się w nim również obrazy św. Idziego, św. Stanisława Biskupa, chrzest w Jordanie, św. Mikołaja i św. Marcina. Na ścianach prezbiterium zachowały się ślady malowideł figuralnych z XVI w. Na uwagę zasługuje barokowa ambona i ołtarze boczne późnorenesansowe z XVII w. – jeden z postacią św. Anny, drugi Matki Boskiej. Ciekawostką jest drewniana dzwonnica z XIX w. Wokół kościoła rosną 300 – letnie lipy, pomniki przyrody.

Deszczowa pogoda sprawiła, że nie mogliśmy zrealizować całego programu. Mimo tego, chociaż zmoknięci, ale zadowoleni wróciliśmy do Krakowa.