4. Zabytki romańskie w dolinie Pilicy

11-12.07.2009r. "Zabytki romańskie w dolinie Pilicy"

autor: Krystyna Grdal

opublikowano: 28.09.2009 r.

W dniach 11-12 lipca 2009r. została zorganizowana przez Koło Grodzkie wycieczka w dorzecze rzeki Pilicy. Celem wycieczki było poznanie terenu dość odległego od Krakowa, terenu mało uczęszczanego, a wartego zobaczenia. Wycieczkę profesjonalnie, z rutyną prowadził Pan przewodnik Krzysztof Karwan. Z Krakowa wyjechaliśmy szosą warszawską do Kielc, skąd skręciliśmy w kierunku Łodzi i dojechaliśmy do Żarnowa.

Żarnów to wieś w województwie łódzkim. Założona przed 1065r. jedna z najstarszych polskich Kasztelanii. Nieopodal kościoła znajdują się ślady książęcego grodziska z XI wieku. Romański kościół p.w. Św. Mikołaja został wzniesiony w XII w. Pierwotnie był jednonawowy, romański, potem rozbudowywany, w 1503r. dobudowano późnogotyckie prezbiterium. Pierwotny kościół stanowi poprzeczną nawę obecnego. Zachowały się fragmenty murów i detale romańskie. Od zachodu przylega okrągła wieża.

Następnie pojechaliśmy do Paradyża, gdzie zobaczyliśmy barokowy zespół kościelno-klasztorny, z kościołem Bernardynów p.w. Przemienienia Pańskiego i św. Michała Archanioła. Kościół jest późnobarokowy, wybudowany w latach 1747-1757.

Posiada trzy nawy, o założeniach bazylikowych. Ściany zdobione są polichromią, powstałą pod koniec XIX w. Ołtarz główny w stylu późnego baroku, jest otoczony rzeźbami czterech ewangelistów - znajduje się w nim cudowny obraz Chrystusa Obrzezanego w cierniowej koronie.

Ambona jest rokokowa. Szczególną uwagę zwracają organy o prospekcie rokokowym z II połowy XVIII w. We wnętrzu znajdują się XVIII-wieczne portrety, nagrobki i epitafia. Przed kościołem dziedziniec ze stacjami drogi krzyżowej.

W dalszej kolejności odwiedziliśmy Opoczno. Miasto położone na pograniczu Wyżyny Małopolskiej i Niziny Mazowieckiej, w dorzeczu Pilicy. Wstąpiliśmy do kościoła p.w. Św. Bartłomieja oraz zwiedziliśmy Muzeum znajdujące się w zamku zbudowanym w XIV w. z inicjatywy Króla Kazimierza Wielkiego. Następnie w czasie spaceru po mieście zobaczyliśmy stary drewniany kościółek z XVIII w., obecnie jest na cmentarzu, a w Rynku obejrzeliśmy z zewnątrz Dom Esterki.

Nad brzegiem Pilicy, w miejscu gdzie istniała w X w. osada leży Inowłódz - kolejny etap naszej wycieczki. Prawa miejskie Inowłódz otrzymał w XIV w. od Kazimierza Wielkiego. Wówczas wzniesiono zamek w stylu gotyckim, który pełnił funkcję grodu granicznego. Do dziś zachowały się fragmenty murów przyziemia, ślady wież i zarys fosy. Obejrzeliśmy kościół parafialny p.w. św. Michała Archanioła z XVI w.

Następnie idąc drogą na wzgórze dotarliśmy do kościoła p.w. Św. Idziego. Z placu kościelnego rozciąga się piękny widok na dolinę Pilicy i otaczające wzgórza. Romański kościół św. Idziego został wybudowany w XII wieku z fundacji Bolesława Krzywoustego. Jest jednonawowy, murowany, z kamienia polnego, bez ozdób, posiada małe, wysoko umieszczone okrągłe okna. Nad ołtarzem wisi zabytkowy krzyż z 1086r. Posadzka w kościele również pochodzi z 1086r.

W drodze powrotnej do autokaru przeszliśmy obok Synagogi (obecnie znajduje się sklep i Gminna Biblioteka Publiczna).

Jadąc dalej znaleźliśmy się w miejscowości Studzianna Poświętne � to wieś w powiecie opoczyńskim, gdzie zwiedziliśmy barokową bazylikę Filipinów p.w. Św. Michała Archanioła.

Na początku był kościół drewniany, fundacji właścicieli wsi. Podjęli tu pracę Filipini - członkowie Oratorium św. Filipa Neri. W latach 1688-1724 wzniesiono nowy barokowy kościół na planie krzyża. W bazylice znajduje się Cudowny Obraz Najświętszej Rodziny, nie wiadomo, kto jest jego autorem.

Następnie poruszając się leśnymi drogami, trafiliśmy w lasach opoczyńskich do wsi Anielin, gdzie poległ major Henryk Dobrzański - Hubal. Miejsce śmierci upamiętnia postawiony w 1962r. kamień, który 15 lat później otoczono murem z polnych kamieni w kształcie szańca.

Na zakończenie dnia pojechaliśmy do Spały, gdzie w otoczeniu sosnowego lasu, zamieszkaliśmy w ośrodku wypoczynkowym Zacisze. Spała to miejscowość wypoczynkowo-sportowa nad Pilicą, na terenie dawnej Puszczy Pilickiej, obecnie Spalskiego Parku Krajobrazowego. Po odzyskaniu niepodległości Spała była letnią rezydencją prezydentów: S. Wojciechowskiego i I. Mościckiego. Przebywał tu również Józef Piłsudski.

Zobaczyliśmy drewniany kościółek z 1923r. p.w. Matki Boskiej Królowej Korony Polski. Kościół jest w stylu zakopiańskim. W centrum Spały znajduje się park w stylu angielskim, z wieloma egzotycznymi drzewami. Symbolem Spały jest naturalnej wielkości, żeliwny posąg żubra, stojący w parku w centralnym punkcie osady. Obecnie Spała to Ośrodek Przygotowań Olimpijskich.

W drugim dniu pojechaliśmy do Tomaszowa Mazowieckiego. Miasto położone na skraju Puszczy Spalskiej, obejmuje dwa regiony historyczno-kulturowe: Mazowsze i Małopolskę, które dzieli rzeka Pilica. To ośrodek przemysłu włókienniczego i ceramicznego. Rozwój miasta wiąże się z rewolucją przemysłową w XIX w. Dużą rolę w założeniu miasta odegrał hrabia Antoni Ostrowski, który nazwał miejscowość na cześć ojca Tomasza.

Zobaczyliśmy Pałac Ostrowskich zbudowany w 1812r. wg projektu Lessla w stylu klasycystycznym. W późniejszym czasie dobudowano piętro, a na parterze urządzono kaplicę i oranżerię. Obecnie mieści się tu Muzeum Regionalne.

Na przedmieściach Tomaszowa od 2000r. powstaje Skansen Rzeki Pilicy. Jest pierwszym w Polsce muzeum na wolnym powietrzu poświęconym rzece. Najbardziej rozbudowana jest ekspozycja "Młynarstwo wodne w dorzeczu Pilicy". Najważniejszy jest drewniany młyn, przeniesiony z całym wyposażeniem. Wnętrze budynku zajmuje ekspozycja poświęcona tradycjom młynarstwa wodnego. Szczególną atrakcję stanowią wykonane z niezwykłą precyzją, makiety młynów wodnych, a także ruchome modele młynów. Zgromadzono też wiele kamieni młyńskich. Przez teren Skansenu przebiega symboliczna "Oś rzeki Pilicy". Stoi na niej 100-letnia żelazna barka.

Naprzeciw Skansenu znajduje się Rezerwat Przyrody "Niebieskie Źródła". Rezerwat powstał w 1961r. w celu ochrony krasowego wywierzyska oraz otaczającej go roślinności. Obejmuje obszar ok. 29 ha. Jest ostoją wielu gatunków ptaków. Znajdują się tu rośliny chronione: grzybienie białe, turówka wonna, cis itp. Niebieskie źródła to wywierzysko krasowe. Główny kompleks wodonośny stanowią spękane wapienie jurajskie, z których wytryska woda, przybierająca niebiesko-zieloną barwę. Barwa wody jest efektem rozproszonego światła słonecznego, zmienia odcienie w zależności od pogody. Ogromnego uroku wywierzysku nadają pulsujące gejzery z piaskiem podrzucanym przez źródlaną wodę.

Oczarowani pięknem przyrody pojechaliśmy do Sulejowa. W Sulejowie zwiedziliśmy Opactwo Cystersów. Początki osady związane są z istniejącą przy przeprawie przez Pilicę komorą celną, zaś rozwój miasta związany jest z Opactwem Cysterskim, ufundowanym w XII w. przez Kazimierza Sprawiedliwego. Zespół klasztorny opactwa jest ciekawym zabytkiem architektury romańskiej.

Kościół p.w. Św. Tomasza to trójnawowa bazylika z transeptem. Budowa rozpoczęła się ok. 1177r. a datę konsekracji 1232r. uznano za termin zakończenia budowy. Kościół zbudowany jest z piaskowca szydłowieckiego. Architektura wnętrza jest połączeniem stylu romańskiego i gotyckiego. Cechy gotyckie wykazują ceglane krzyżowo-żebrowe sklepienia, wspierające się na kolumnach i filarach. Głowice kolumn mają płaskorzeźbę romańską z motywem plecionki.

Wyposażenie kościoła pochodzi z okresu baroku i rokoka. Ołtarz główny, rokokowy - znajduje się w nim obraz Wniebowzięcia Matki Boskiej z XVII w. Po bokach są figury ewangelistów. W kościele znajduje się pięć barokowych ołtarzy. Ambona i dwukondygnacyjne stalle pochodzą z epoki rokoka. Front kościoła zdobi romański portal i rozeta. W skrzydle wschodnim klasztoru znajduje się muzeum. Zachował się tam późnoromański kapitularz i gotyckie krużganki. Sklepienie kapitularza opiera się na jednej kolumnie umieszczonej w środku pomieszczenia.

Na zakończenie odwiedziliśmy Piotrków Trybunalski - drugie, co do wielkości miasto w województwie łódzkim. Zwiedziliśmy Muzeum Miejskie, znajdujące się w rezydencji królów polskich - zamku Piotrowskim. Budynek został wzniesiony w stylu określanym jako gotycko-renesansowy. Obejrzeliśmy eksponaty z archeologii, historii, etnografii i sztuki. Najcenniejsze to kolekcja portretu polskiego i mebli od XVII do początków XX wieku.

Zobaczyliśmy tylko z zewnątrz kościół farny p.w. św. Jakuba. Byliśmy we wnętrzu kościoła OO. Jezuitów p.w. św. Franciszka Ksawerego z cudownym obrazem Matki Boskiej Trybunalskiej.

Jako prezent za "dobre sprawowanie" zostaliśmy zawiezieni na punkt widokowy w Kleszczewie, gdzie zobaczyliśmy ogromnych rozmiarów "dziurę w ziemi", tzn. odkrywkową kopalnię węgla brunatnego w Bełchatowie. Maksymalna głębokość kopalni to 250 m. Obok kopalni znajduje się ogromna elektrownia.

Zobaczyliśmy dużo i bardzo różnorodnych obiektów, które na długo pozostaną w naszej pamięci. Zadowoleni wróciliśmy do Krakowa.